Bert Anciaux over de zaak-Davy Van Lommel: de man die liever euthanasie krijgt dan in de cel te blijven

Al achttien jaar zit Davy Van Lommel in de cel. Als psychiatrisch patiënt ziet hij euthanasie nog als enige uitweg. Een schande voor onze rechtsstaat, vindt ex-politicus en advocaat Bert Anciaux.

Sinds vorig jaar is Bert Anciaux senator af, maar ook na zijn politieke pensioen wil de inmiddels 65-jarige oud-minister niet achter de geraniums gaan zitten. Onlangs sneed hij in De Gids op Maatschappelijk Gebied, het blad van Beweging.net, een kwestie aan die hem al jaren bezighoudt: de zaak van Davy Van Lommel, een psychiatrisch patiënt – dus zonder gerechtelijke veroordeling – die nu al achttien jaar als gedetineerde in de gevangenis verblijft.

Anciaux: ‘Hij heeft recht op therapie in een instelling, maar dat recht blijft hem ontzegd. Daarom ziet hij na zo vele jaren geen andere uitweg meer dan euthanasie wegens ondraaglijk psychisch lijden. Alleen zijn dood biedt hem een realistische perspectief om de gevangenis van Merksplas achter zich te laten. Dat hou je toch niet voor mogelijk in een land als België?’

De Belgische gevangenissen tellen nog altijd enkele honderden ‘gedetineerden’ die daar – vaak als psychiatrisch patiënt – niet op hun plaats zitten. U trekt zich hun lot al langer aan.

Bert Anciaux: Toen ik me in 1984 inschreef als stagiair-advocaat aan de balie van Brussel, heb ik mij op pro-Deozaken gestort. De stafhouder gaf me de onmogelijkste zaken: strafzaken, jeugdzaken, en ook een aantal echt dramatische interneringszaken. Die mensen hadden geen enkel perspectief. Ze wisten niet wanneer ze vrij zouden komen. Voor hen waren de gevangenissen vergeetputten.

Wat is het verschil tussen internering en gevangenisstraf?

Anciaux: Wie een misdrijf pleegt omdat hij zichzelf niet onder controle heeft, bijvoorbeeld door een psychische ziekte of een verstandelijke beperking, wordt ontoerekeningsvatbaar verklaard. Die persoon is dus niet schuldig of verantwoordelijk voor wat is gebeurd. Zijn of haar opsluiting is geen straf maar een beschermingsmaatregel.

Wat is dan het probleem?

Anciaux: Anders dan een echte gevangenisstraf heeft een internering geen einddatum. Men komt pas vrij wanneer er geoordeeld wordt dat er geen gevaar meer is voor de maatschappij. En dat kan zeer lang duren. In 1994 heb ik de balie van Brussel verlaten om fulltime politicus te worden. In 2009 werd ik opnieuw advocaat. Tot mijn verbijstering stelde ik vast dat sommige mensen die ik vijftien jaar voordien had bijgestaan, nog altijd vast zaten.

Bijna altijd ging het om mensen bij wie een ‘asociale persoonlijkheidsstoornis’ werd vastgesteld. Eigenlijk is dat geen argument om mensen te interneren. Zulke mensen kunnen president van de Verenigde Staten worden. Toen gebruikten gerechtspsychiaters die diagnose aan de lopende band. In de psychiatrische centra zeiden ze: ‘Wij kunnen hen niet helpen.’ Dus was er geen ander alternatief dan de gevangenis.

U schrijft dat ze ‘voor vele jaren weggemoffeld werden in diepe kerkers en spelonken voor relatief kleine feiten’. Maar wat konden de gerechtspsychiaters anders doen?

Anciaux: In die tijd werd de relatief kleine groep gerechtspsychiaters altijd en overal ingeschakeld. Het viel me op dat in heel wat dossiers de psychiatrische verslagen tot de laatste letter identiek waren. Ze kopieerden gewoon al bestaande verslagen en veranderden alleen de naam en de geboortedatum. Ik vond dat vreselijk. Zo duwden ze de geïnterneerden in een vicieuze cirkel waar ze niet uit konden.

 Ook al hebt u een jaar of tien geleden gezorgd voor een nieuwe wet op de internering, de oude praktijken bestaan nog altijd.

Anciaux: Als politicus heb ik in de jaren negentig eremagistraat Henri Heimans leren kennen. Als voorzitter van de Gentse Commissie ter Bescherming van de Maatschappij in Gent was ook Henri al vaak geconfronteerd geweest met schrijnende interneringszaken. Met z’n tweeën hebben we een nieuwe wettekst geschreven. De oude dateerde nog uit de late jaren 1920. Tot mijn grote verrassing heb ik helemaal op het einde van de legislatuur 2011-2014 een politieke deal kunnen sluiten om die wet goedgekeurd te krijgen: minister van Justitie Annemie Turtelboom (Open VLD) had onze socialistische fractie nodig om een ander dringend wetsontwerp door de Senaat te krijgen. Zo is in 2014 de nieuwe ‘Wet op de  Internering van Personen’ er gekomen, de ‘wet Anciaux-Heimans’. En vervolgens was de nieuwe minister van Justitie Koen Geens (CVP) bereid om ervoor te zorgen dat er ook nieuwe uitvoeringsbesluiten kwamen.

Wat waren de belangrijkste vernieuwingen?

Anciaux: Voortaan moeten de gerechtspsychiaters mensen die ze laten interneren eerst zelf  grondig onderzoeken – tot dan was dat niet eens een vereiste. In hun rapport moeten ze de vraag tot internering grondig en uitgebreid motiveren. Daarnaast zou de wet ervoor moeten zorgen dat de instroom van geïnterneerden in de gevangenissen daalt doordat er meer plaatsen bij komen in psychiatrische instellingen en er bovendien nieuwe zogenaamde ‘forensische’ (dus gesloten) instellingen worden opgericht, met een stevige ondersteuning door zorgverleners. Tijdens de behandeling van de zaak zijn er vandaag ook meer mogelijkheden om zorg te verlenen in functie van de specifieke noden van de patiënt.

Waarom zit Davy Van Lommel dan nog altijd in de gevangenis? 

Anciaux: Hij werd even in forensische psychiatrische instellingen behandeld. Maar na een zelfmoordpoging is hij opnieuw in de gevangenis beland. Daar zit hij nog altijd. Zijn grote probleem is dat hij nog binnen het oude systeem is beoordeeld, door een gerechtspsycholoog oude stijl. Vandaag moet je al een zwaar misdrijf hebben gepleegd voor je geïnterneerd wordt. Vroeger was het bij wijze van spreken voldoende dat een psychiatrische patiënt een fiets stal en in het kanaal smeet om het risico te lopen geïnterneerd te worden, zonder einddatum. Vandaag zou Davy nooit meer geïnterneerd worden om de feiten van toen.

Wat heeft hij gedaan?

Anciaux: Hij werd beschuldigd van elektronische stalking van een prostituée. De vrouw was familie van hem. Vanuit zijn autismespectrumstoornis was hij ervan overtuigd dat ook zij op hem verliefd was. Toen dat niet bleek, heeft hij haar over een vrij korte periode bestookt met dreigende mails. Maar zelf is hij nooit baldadig geweest of in de fout gegaan.

Echt nooit?

Anciaux: Hij is eenmaal de gevangenis ontvlucht. Hij verbleef toen zes maanden illegaal op een camping in Nederland, zonder één keer iets te mispeuteren. Alleen vond een andere campingbewoner die nieuwe Belg met zijn lange haren een rare kwast en heeft hem verklikt. Er was inmiddels een internationaal opsporingsbericht verspreid en hij werd terug naar Merksplas gebracht. Dat wordt hem aangerekend, terwijl het eigenlijk een uitstekend bewijs is dat hij zich buiten de gevangenis perfect weet te gedragen. Dat staat trouwens met zo veel woorden in het Nederlandse verslag: ‘Davy is perfect te behandelen.’

In 2007 heeft een Belgische gerechtspsychiater geoordeeld dat hij gevaarlijk was.

Anciaux: Die gerechtspsychiater schreef letterlijk dat Davy ‘de volgende potentiële serial killer van de Kempen’ kon worden. Concreet: ‘Ik sluit niet uit dat hij ooit uit zijn dak gaat en zware geweldfeiten pleegt.’ Die ene zin verklaart waarom hij al die jaren in de gevangenis zit. Niemand wil enig risico lopen:

En dat risico is er niet?

Anciaux: Natuurlijk is Davy een heel moeilijke patiënt, en gevangenissen maken de zaken alleen maar erger voor mensen zoals hij. In Merkplas zitten heel goede mensen, geloof me vrij. Maar de psychosociale dienst van zo’n instelling is niet geschikt om hem een degelijke behandeling te geven. Daarom ben ik op zoek naar een psycholoog die een nieuw verslag opmaakt, zodat hij kan doorstromen naar een psychiatrische instelling en daarna wellicht naar niet-residentiële zorg.

Waarom zou dat niet lukken? In al die jaren in de gevangenis heeft Davy nog niet één gewelddadig feit gepleegd. Niet één! Maar hij is dus wel een uiterst moeilijke jongen. Hij kan raar uit de hoek komen. Alleen zijn er zo wel meer mensen. Door mijn talloze gesprekken met hem wéét ik dat hij een goede, zachtmoedige mens is. Maar omdat hij geen vertrouwen meer heeft in het systeem, komt hij er voortdurend mee in aanvaring. Ik heb hem al bij herhaling op het hart gedrukt: ‘Wij hebben die mensen nodig, want zij moeten bereid zijn om positieve verslagen over jou te schrijven.’

Het helpt niet. Davy ziet de hele tijd onrechtvaardigheden en dat maakt hem kwaad. In een gevangenis gebeuren voortdurend zaken die eigenlijk niet mogen. Davy kan dat niet begrijpen of plaatsen. Hij kan geen verschil maken tussen details en ernstige zaken. Daardoor zorgt hij voor een lawine aan conflicten, protesten en aanvaringen, waardoor inmiddels iedereen vindt dat er met die man niets te beginnen valt. De Kamer voor de bescherming van de maatschappij van Antwerpen is niet geïnteresseerd in zijn dossier omdat zo goed als iedereen die in de gevangenis met Davy te maken heeft, de schouders ophaalt en zegt: ‘Er is geen land mee te bezeilen.’

Gevolg is dat hij nu al bijna achttien jaar lang achter de tralies zit. Dat lijkt een straf voor de allerzwaarste misdadigers, zelfs kompanen van Marc Dutroux zoals Michel Lelièvre en Michelle Martin zijn inmiddels vrij. Zij werden veroordeeld voor medeplichtigheid aan ontvoering en viervoudige moord. Davy Van Lommel zit ook 18 jaar vast – voor elektronische stalking.

Anciaux: Elke misdadiger weet in principe wanneer hij vrij kán komen. Zelfs dat weet Davy niet. In zijn dossier staat als potentiële vrijlatingsdatum: 9-9-9-9. Dat is de code voor onbepaalde duur. Daardoor kwijnt Davy al langer weg in zijn vergeetput dan een moordenaar gemiddeld in de gevangenis zit. De enige uitweg die hij nog ziet, is euthanasie.

En een mogelijk positief antwoord op die vraag zou wel kunnen?

Anciaux: Mijn goede vriend en huisarts Patrik Vankrunkelsven is met zijn dossier bezig. Ook hij is wanhopig. Wij weten niet wat we moeten doen. Davy heeft zijn geloof in de rechtsstaat verloren. Maar hoe ziek is een rechtsstaat als kwetsbare geïnterneerden voor zichzelf geen andere ‘toekomst’ zien dan de zelf aangevraagde dood? Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens heeft België al verschillende keren veroordeeld voor dit soort onrecht. Het is een schande voor dit land.

Is er dan echt geen oplossing?

Anciaux: Ik hoop nog altijd op een positief verslag over Davy. En vervolgens vooral op de Kamer voor de Bescherming van de Maatschappij van Antwerpen. Het is hoog tijd om het schandalig vooringenomen rapport van straks twintig oud te herzien.