Ik versus de wereld: hoe overleven Vlaamse jongeren met een leefloon?

Het aantal leeflonen bij min-25-jarigen in Vlaanderen steeg de laatste jaren met 38 procent. Vijf jongeren met een leefloon getuigen. ‘Het liefst wil ik niemand tot last zijn.’

Vlaanderen telde in maart 2018 maar liefst 11.794 leefloongerechtigden binnen de jongerencategorie; 38 procent meer dan vijf jaar geleden. Het gaat stuk voor stuk over tieners en jongvolwassenen die moeten krabben om rond te komen. Sarah-Kay (24) ervaarde hoe het was om er al op jonge leeftijd financieel alleen voor te staan. Haar vader had geen tijd voor haar, haar moeder had mentale problemen. Met een maandelijks bedrag op haar rekening kwam ze ruim toe. Maar toen haar vader failliet ging, kreeg dat verhaal een andere wending.

Pipi Langkous

‘Op jonge leeftijd kwam ik nooit iets tekort’, begint Sarah-Kay. ‘Ik was als Pipi Langkous, die kon doen en laten wat ze wilde met de schatkist van haar vader. Maar toen ik zestien werd, kregen we plots financiële problemen. Ik wilde mijn diploma halen en een leefloon leek daarvoor de enige oplossing. Sommige klasgenoten waren jaloers op mijn vrijheid. Maar ik had niemand om me te begeleiden en te steunen, terwijl ik dat wel nodig had.’

De grootste groep studenten met een leefloon leeft in een gezin dat niet voldoende bestaansmiddelen heeft.

De ouders van Sarah-Kay komen zelf nauwelijks rond. Daarmee hoort ze tot meest voorkomende groep leefloongerechtigden, weet Marjolijn De Wilde, onderzoeker aan het Centrum voor Sociaal Beleid Deleeck (Universiteit Antwerpen). ‘De grootste groep studenten met een leefloon leeft in een gezin dat niet voldoende bestaansmiddelen heeft’, zegt De Wilde. ‘Jongeren die met ruzie uit huis gaan komen minder vaak voor. Het stereotype beeld dat jongeren een leefloon aanvragen omdat ze weglopen van huis klopt dus niet helemaal. Vaak wonen de jongeren zelfs nog thuis, maar kunnen ze geen beroep doen op hun ouders, omdat de ouders zelf al moeilijk rondkomen.’

Emma (22) behoort wel tot de groep van jongeren die thuis vertrekken wegens ruzie. Door de vechtscheiding van haar ouders, besloot ze om alleen te gaan wonen. ‘Mijn ouders zijn gescheiden toen ik 8 jaar was. Na hun scheiding bleven ze nog altijd veel ruzie maken. Ze gebruikten me om elkaar het leven zuur te maken, en dat wilde ik niet meer. Van vriendinnen hoorde ik dat ik bij het OCMW terecht kon voor een leefloon. Maar die stap zetten was niet gemakkelijk.’

Student-leefloners

Als student communicatiewetenschappen gebruikt Emma haar leefloon om haar studies te kunnen afmaken, net als de helft van alle leefloongerechtigde jongeren. ‘De helft van die groep studenten moet nog een secundair diploma behalen’, aldus De Wilde. ‘Het leefloon helpt hen om makkelijker hun weg te vinden op de arbeidsmarkt.’

Een leefloon voor studenten is niet vrijblijvend. Er hangen een heleboel restricties en regels aan vast. Dat zorgt voor de nodige stress, ook bij Emma. ‘Als ik slechte resultaten zou halen, wordt mijn leefloon tijdelijk geschorst. De examenperiode is daarom extra belastend: er hangt veel vanaf. Mijn resultaten moeten binnen de zeven dagen naar het OCMW gestuurd worden. Zij oordelen dan of ik mijn leefloon kan behouden.’

Volgens Antwerps OCMW-voorzitter Fons Duchateau (N-VA) zijn die regels noodzakelijk om jongeren met een leefloon zo goed mogelijk te begeleiden. ‘Het leefloon moet een tijdelijke noodoplossing zijn. We zetten tegelijk in op opvolgingen binnen het zogenaamde Geïndividualiseerd Project voor Maatschappelijke Integratie (GPMI). Van wie wil gaan studeren, worden dan schoolresultaten en aanwezigheden op school in de gaten gehouden.’

Veel jongeren, weinig leeflonen

Hoewel het aantal jongeren dat daadwerkelijk een leefloon krijgt groeit, blijkt de groep jongeren die in aanmerking komt voor een leefloon nog groter te zijn. ‘Ongeveer vijftig à zestig procent van de jongeren die recht hebben op een leefloon, vraagt geen leefloon aan’, verduidelijkt De Wilde. ‘Het OCMW zou de procedure tegen het licht moeten houden. Soms is die te persoonlijk of te complex.’

Schaamte wordt vaak beschouwd als de meest voor de hand liggende reden om niet naar het OCMW te gaan’, vult De Wilde aan. Dat gevoel speelt inderdaad bij Mohammed (18) een rol. Hij vluchtte op jonge leeftijd uit Afghanistan naar België, op zoek naar veiligheid. ‘Ik heb een leefloon nodig om rond te komen, al wil ik graag gaan werken. Het liefst wil ik niemand tot last zijn, daarom vind ik het moeilijk om hulp te moeten aanvaarden van het OCMW. Maar momenteel kan het echt niet anders, ik moet eerst mijn studies afmaken.’

Mohammed ontvangt, net als 16 procent van de gehele leefloonpopulatie, een leefloon als erkend vluchteling. Hij woont samen met Mahamud (21) in een co-housing project van vzw Curant. Met behulp van een leefloon proberen ze nu een diploma te halen en vast werk te vinden. ‘De huur van mijn appartement betaal ik altijd eerst’, zegt Mahamud. ‘De rest van het geld gaat naar eten, drinken en heel af en toe koop ik kleren. Ik geef niet veel geld uit. Als ik me verveel ga ik voetballen met vrienden, dat kost niets.’

‘Schuld van de vluchtelingen’

Mensen als Mahamud en Mohammed worden vaak afgeschilderd als ‘oorzaak’ van het stijgend aantal leeflonen. Vlaams minister voor Armoedebestrijding Liesbeth Homans (N-VA) benadrukte al verschillende keren de impact van de vluchtelingencrisis op de armoedecijfers, ook die bij jongeren. Experten zoals Wim Van Lancker (KU Leuven) becijferden dat die impact miniem is. Het is bovendien logisch dat erkende vluchtelingen in deze statistieken opduiken, zegt De Wilde. ‘Ze hebben hier nog geen rechten opgebouwd, en kunnen wanneer ze niet meteen werk vinden in geen ander stelsel terecht.’ Ook zij heeft vragen bij een te eenzijdige nadruk op vluchtelingen. ‘Ook het aandeel autochtone jongeren met een leefloon steeg de laatste jaren. Het is dus vooral een armoedeproblematiek.’

Eenzaamheid

Jongeren met een leefloon, staan er vaak alleen voor. Leeftijdgenoten interpreteren dat soms verkeerdelijk als vrijheid, zo ervaarde Jonathan (24). ‘Toen ik net thuis vertrokken was, gaf ik een feestje voor mijn verjaardag. Nadat iedereen naar huis was, kwam het besef heel hard aan: ik ben helemaal alleen. Je moet leren om met jezelf te leven, en dat is niet altijd gemakkelijk. De feestdagen of de zomervakantie zijn altijd moeilijke periodes. Hoe vreemd het ook klinkt, school was voor mij een uitlaatklep: ik was blij om er te zijn, omdat ik dan niet alleen was.’

Lange wachtlijsten

Een leefloon is voorlopig de beste manier om jongeren in een maatschappelijk kwetsbare positie te ondersteunen, zegt Bea Cantillon. Zij is professor aan de Universiteit van Antwerpen en directeur van het CBS. Het stijgend aantal leeflonen heeft als gevolg dat OCMW’s hun handen vol hebben en dat de wachtlijsten lang zijn. Daar moet verandering in komen, vindt Cantillon. ‘De overheid zou jobs kunnen creëren voor laaggeschoolde jongeren die nergens werk vinden. In een beschermde omgeving en met voldoende ondersteuning.’