Toen de terminaal zieke priester Reginald Rahoens in 2010 toenadering zocht tot de kerk om zijn idealistische huisvestingsproject in zijn geest voort te zetten, was zijn vzw Rafaël financieel gezond. Elf jaar later heeft het kapitaal een duikvlucht genomen, is het bijbehorendeziekenhuisgebouw ter waarde van 3,1 miljoen euro eigendom geworden van de vzw Aartsbisdom Mechelen-Brussel en zijn de kansarmen die er onderdak hadden gevonden uit het pand verdwenen.
Als het goede doel ontspoort
Komt uw gulle steun voor liefdadigheidsprojecten ook werkelijk bij de armsten terecht? Zijn organisaties die zich over de meest kwetsbaren in de samenleving ontfermen, voldoende transparant in hun werking? Bij de Brusselse vzw Rafaël leidde wanbeheer tot het verlies van het gebouw dat de bewoners – de allerzwaksten van de hoofdstad – nog een dak boven hun hoofd gaf.
Een onderzoek in samenwerking met David Leloup (Le Vif), Thierry Denoël (Le Vif) en Emmanuel Morimont (RTBF).
Als onze stichter ziet wat er met zijn project gebeurd is, draait hij zich om in zijn graf’, zegt Mark Desmet. De 67-jarige Kortrijkzaan besliste midden de jaren 90 om zijn leven te wijden aan het idealistische Rafaëlproject van de charismatische priester Reginald Rahoens. In 1997 had Rahoens de imposante Sint-Annakliniek in hartje Anderlecht gekregen van een Franse zusterorde, om ‘daar een plaats van christelijke solidariteit te stichten voor de ontvangst en de integratie van migranten en gemargi- naliseerde personen’, aldus de briefwisseling tussen Rahoens en de zusters bij de schenking. Kansarmen, daklozen en mensen zonder papieren vonden onderdak in het Rafaëlproject.
‘Rafaël was een veilige cocon voor heel kwetsbare mensen’, herinnert theologe Mieke Vrints zich. Als sociaal ondernemer werkte ze regelmatig samen met de vzw en zag ze het project groeien tot er zo’n 300 bewoners waren. ‘Jongeren, alleenstaande moeders, gezinnen met kinderen, ouderen, gehandicapten en chronisch zieken – een bonte mix mensen van verschillende etniciteit en godsdiensten leefde er samen.’
De bewoners betaalden geen huur, alleen een bijdrage voor nutsvoorzieningen en onderhoud. Wie geen enkele bron van inkomsten had, betaalde niets. In 2017 bijvoorbeeld ontving Rafaël 339.296 euro aan bijdragen, of – als we uitgaan van 300 bewoners – een gemiddelde van 94 euro per maand per inwoner.
Toen iemand wat meer respect vroeg, zei Anne: ‘Jullie moeten zwijgen en wie niet wil werken, mag zijn sleutel inleveren’.
Vandaag blijft van dat project niets meer over: de site is een bouwwerf en ligt er doods bij. ‘Iedereen moest vertrekken’, zegt Desmet. ‘De kerk wil hier 52 sociale woningen bouwen. Dit pand moet opbrengen. En daarom vliegen de allerarmsten – mensen die echt nergens anders terechtkunnen – eruit.’
Renovatie
In 2010 zoekt de terminaal zieke priester Rahoens toenadering tot de kerk om zijn levenswerk in dezelfde geest voort te zetten. Monseigneur Herman Cosijns wordt bestuurder van de vzw. Hij is de secretaris-generaal van de Bisschoppenconferentie, het hoogste overlegorgaan van de Belgische katholieke kerk.
Zodra Cosijns in 2011 voorzitter van Rafaël wordt, krijgt de kerk geleidelijk aan meer gewicht in de raad van bestuur. Marie-Françoise Boveroulle, het hoofd van Diaconia, de dienst solidariteit van Brusselse kerk, wordt in 2016 secretaris van Rafaël. Een jaar later komt ook de directeur van Diaconia bij Rafaël als penningmeester. Drie van de vijf leden van de raad van bestuur komen nu dus rechtstreeks uit belangrijke organen van de kerk.
Op 29 december 2016 bezoeken twee stedenbouwkundig inspecteurs de Rafaëlsite. Ze treffen in het voormalige ziekenhuis de ene na de andere flagrante schending van de Brusselse stedenbouwkundige regels aan. In het gebouw waren veel meer woningen gecreëerd dan waarvoor in 2004 toelating was aangevraagd. Ook de ondergrondse sportzaal, de gemeenschappelijke ontmoetingsruimten en badkamers waren niet in het bestemmingsplan opgenomen.
De stedenbouwkundige problemen en de overbevolking dateren al van de tijd van Rahoens. Maar onder Cosijns is de verloedering toegenomen, geven de bewoners aan. ‘Sinds hij in 2010 in het bestuur is gekomen, is er amper nog geld voor reparaties’, zegt Desmet. Hij toont ons de beschimmelde kamers en de kapotte dakgoten. ‘We hebben hier tien jaar in de miserie gewoond. Verschillende mensen zijn ziek geworden. Iemand had zelfs een schimmelinfectie in zijn bloed. In plaats van daar iets aan te doen, hebben ze ons hier laten wegrotten met het gebouw.’
Op 9 juni 2017 komt de raad van bestuur met een drastische oplossing. Hij kiest voor een totaalrenovatie. Er komen 52 sociale woningen die de helft van het pand zullen beslaan. In de andere helft komt een parochiecentrum, een kinderopvang, een voedselbank en een sociaal restaurant. Op een aantal ’transitwoningen’ na, waarin mensen op zoek naar huisvesting voor korte tijd worden opgevangen, moet het project van Rahoens plaatsruimen. De bewoners moeten er voorgoed weg.
De renovatieplannen passen in het Betlehemproject, dat in 2006 opgestart werd. De kerk zoekt en stelt vastgoed ter beschikking van de minder gegoeden. Op die manier profileert ze zich als geëngageerde speler in de sociale huisvesting, ten dienste van de armen.
Ondanks de geplande herbestemming verschijnt er op 13 juli 2017 op de Facebookpagina van Rafaël alsnog een oproep om ‘via de projectrekening bij de Koning Boudewijnstichting de christelijke leefgemeenschap van meer dan 300 personen’ te steunen. Niets in het bericht waarschuwt de schenkers dat die 300 personen moeten vertrekken. Dat jaar haalt de vzw 87.500 euro op.
Op straat
Voor de bewoners van het Rafaëlcentrum komt de stopzetting als een mokerslag aan. ‘De grond zakte weg onder mijn voeten’, zegt een jonge ex-bewoner. Ze worden pas meer dan een jaar na de beslissing ingelicht over de nieuwe plannen. ‘We konden niet meer slapen van de angst. Deze plek heeft ons van de straat gered. Nu willen ze ons weer op straat zetten’, zegt een bewoner. ‘Ik kan niet geloven dat iemand die zich een kind van God noemt, een andere mens zoiets aandoet.’
Marie-Françoise Boveroulle reageert verontwaardigd. ‘We hebben níémand op straat gezet’, zegt ze. ‘Met veel geduld hebben we 30 maanden lang geprobeerd om voor alle bewoners een nieuw onderkomen te zoeken. De situatie van sommige mensen was zo precair, dat we ze niet meer konden helpen.’ Volgens monseigneur Cosijns draaide het rond verantwoordelijkheidszin van de bewoners: ‘We hebben die mensen voor hun verantwoordelijkheden gesteld. Nu nemen ze hun leven in handen. Ze hebben zelf moeten zoeken naar een plaats waar het beter is om te wonen, en de meerderheid heeft er een gevonden.’
Daarvoor waren er verschillende initiatieven, zegt Cosijns. ‘Met de gemeente en de huurdersbond hebben we een taskforce opgericht om oplossingen te vinden voor de herhuisvesting van de bewoners. Van april 2019 tot september 2020 hield de sociale dienst van Kuregem elke donderdagmorgen “permanentie” in het centrum.’
Een groot deel van de bewoners kan vrij snel vertrekken. In juni 2020 blijven er nog zo’n honderd mensen over, onder wie een dertigtal mensen zonder papieren. Voor mensen met een inkomen lanceert Boveroulle enkele oproepen in de pers en via cathobel.be, de website van de Franstalige katholieke kerk in België: wie kan bewoners van Rafaël huisvesten voor een huurprijs van maximaal 500 euro?
Voor de mensen zonder papieren onderneemt secretaris Boveroulle persoonlijk actie. In een zoekertje op een cohousingwebsite roept ze mensen op om bewoners op te nemen in hun huishouden: ‘Als we niets vinden, belanden deze mensen op straat.’ Ze wijst op de voordelen: ‘Naast de menselijke kwaliteiten, kunnen deze personen heel nuttig zijn en kunnen ze zich ontfermen over een oudere persoon/een zieke, het huishouden doen, koken, de was doen (strijken en anders) en dieren verzorgen.’ Zelf ziet Boveroulle geen graten in haar formulering: ‘Dat zijn knelpuntberoepen. Ik wilde de mensen aanprijzen. Veel mensen zonder papieren hadden het voorgesteld. Maar de oproep heeft hoe dan ook niets uitgehaald.’
Een sans-papier getuigt: ‘Ik kon nergens heen. Het bestuur stelde steeds weer dezelfde vraag: heb je geen vrienden die je kunnen opvangen?’ Zeker twintig mensen verkeerden in deze situatie en moesten noodgedwongen in het verloederde gebouw blijven, waar de situatie van kwaad naar erger ging.
De laatste twee jaar is er geen warm water meer. Na meerdere aanmaningsbrieven beginnen de werken. De bewoners getuigen over zware waterlekken die niet gerepareerd worden en kamers onder water zetten. De afvoerleidingen worden niet meer onderhouden. ‘Het rioolwater liep in mijn kamer’, zegt Desmet.
Uiteindelijk blijven er nog 22 mensen over. 15 van hen worden op 13 juni 2021 – na 30 maanden onzekerheid – in een voormalig kraakpand in de Marollen ondergebracht. Het contract vermeldt dat de kamer ‘voor onbepaalde tijd, maar met een absoluut maximum van 1 jaar’ aangeboden wordt. Waar de 7 anderen zijn ondergebracht, werd ons niet duidelijk.
Zonder lunchpauze
Het bestuur onder leiding van Herman Cosijns benoemt in juni 2017 ook een nieuwe gedelegeerd bestuurster, Anne Idago. Ze is een voormalige bewoonster en vervangt de Congolese priester Charles Mbu. Voor David*, een van de oorspronkelijke bewoners, veranderde haar aantreden alles. Na de afwijzing van zijn asielaanvraag had priester Mbu de jongeman een kamer in Rafaël aangeboden. ‘Dat was mijn redding. Niet alleen omdat ik anders op straat was beland, maar ook omdat ik zonder officiële verblijfplaats geen recht had op een pro-Deoadvocaat voor mijn asielprocedure.’
Priester Mbu had David gevraagd of hij in zijn vrije tijd wilde helpen bij de voedselbank. ‘Het werk was licht en als ik eens niet kon komen, was dat geen enkel probleem’, zegt David. ‘Maar met Anne Idago werd alles anders.’ Bij priester Mbu werkten enkele vrijwilligers drie dagen per week, van half negen ’s ochtends tot twaalf uur ’s middags. Het waren vooral mensen zonder papieren die gratis werden opgevangen omdat ze geen enkel inkomen hadden. Nadat Idago het roer overgenomen had, werken minstens acht vrijwilligers van maandag tot vrijdag, van half zeven ’s ochtends tot drie uur in de namiddag. David: ‘Zonder lunchpauze.’
‘Het was zwaar werk’, zegt Davids collega Isaac*. Vrijwilligers moeten bakken sjouwen en inladen, voedsel triëren, koelkasten vullen en de pakketten verdelen. ‘Als ezels moesten we werken, jaren aan een stuk. Nooit hadden we vakantie. Zelfs in het weekend kon je gebeld worden voor een klus. Wij durfden niet te protesteren. Iedereen was bang om uit het centrum gezet te worden.’ Er waren ook duidelijke dreigementen, zeggen David en Isaac. ‘Toen iemand van ons Anne vroeg om met meer respect te praten tegen ons, werd ze kwaad. Ze zei: “Jullie moeten zwijgen en naar mij luisteren.Wie niet wil werken, mag zijn sleutel inleveren en voorgoed vertrekken”‘, zegt David.
‘We gehoorzaamden. Want waar kun je terecht, zonder papieren, zonder geld en zonder werk?’ zegt Isaac. ‘Er was ook een diabetespatiënt. Hij was doodsbang, want zonder domicilie verloor hij zijn ziekteverzekering en zonder ziekteverzekering zijn medicijnen.’ De ‘voedselbankvrijwilligers’ werkten soms ook op verplaatsing. Isaac: ‘Op een dag hebben we Annes ouders verhuisd.’
Bestuurster Anne Idago ontkent elke aantijging van misbruik: ‘Het was louter vrijwilligerswerk.’
‘Mensen in zo’n zwakke positie, die fulltime moeten werken, en die hun woning dreigen te verliezen als ze dat niet meer willen – dat is uitbuiting’, zegt Jan Knockaert van Fairwork Belgium, een organisatie die de rechten van illegaal tewerkgestelde werknemers verdedigt. ‘Het gaat dan niet meer om vrijwilligerswerk. Want zelfs al krijgen ze geen cent, als hun woning gelinkt wordt aan het werk, dan moet dat gezien worden als een arbeidsrelatie. En dan gelden – ook voor mensen zonder verblijfsvergunning – alle wettelijke arbeidsregels, zoals minimumlonen, arbeidsverzekeringen, pauzes en vakantiedagen. Wie die regels niet respecteert, is strafbaar.’
Uitvaartverzekering
‘We hebben trouwens een uitvaartverzekering bij Dela’, beweert David. ‘Anne liet ons het contract tekenen. Andere bewoners hebben dat ook gedaan. Alle documenten hebben we afgegeven aan Anne.’ Als we contact opnemen met de verzekeraar, blijkt dat Davids bewering klopt: ‘Er is in 2017 een polis afgesloten voor 10.000 euro.’ David zou drie stortingen gedaan hebben van 98 euro en een van 49 euro. ‘Daarna heeft hij niet meer betaald en is de verzekering stopgezet.’
‘Maar ik heb nooit een betaling gedaan’, reageert David. ‘Toch wel,’ zegt de verzekeraar, ‘zelfs op zijn naam.’ David: ‘Ik heb nog nooit een bankrekening gehad, niet in België en niet in het buitenland.’
Uit het verzekeringscontract blijkt dat gedelegeerd bestuurster Anne Idago zelf officieel optreedt als verzekeringsmakelaar. Sinds 2017 staat ze als ‘verzekeringssubagent’ ingeschreven bij de FSMA, de autoriteit voor financiële diensten en markten. Idago moet dus voor elke aangebrachte klant commissie hebben opgestreken. Navraag bij Dela leert dat er op het adres van het Rafaëlcentrum 20 uitvaartverzekeringen zijn afgesloten. 14 contracten zijn stopgezet, 6 lopen nog. De aflossingen van David en vijf anderen gebeurden per postcheque. Dela-woordvoerster Marysia Kluppels: ‘Wij nemen dit bijzonder ernstig. We hebben een intern onderzoek ingesteld en als blijkt dat er belangenvermenging is, zullen we de nodige juridische stappen zetten.’
We hebben hier tien jaar in de miserie gewoond. Verschillende mensen zijn ziek geworden. Iemand had zelfs een schimmelinfectie in zijn bloed.
Ook al is het niet duidelijk met welk geld de stortingen zijn gebeurd, Jan Knockaert vindt zo’n verzekering niet onschuldig: ‘Die mensen hebben geen geld om eten te kopen. Maar ze zouden wel 50 euro per maand uitgeven aan een begrafenisverzekering?’
Anne Idago wil niet reageren op dat onderwerp.
Financiële ondergang
Sinds de dood van stichter Rahoens gaat de vzw onder het voorzitterschap van Cosijns financieel ten onder. ‘In 2011 was vzw Rafaël financieel gezond’, zegt Hugues Fronville, boekhoudexpert en partner bij consultancybureau BDO. ‘Het eigen vermogen, het totale kapitaal van de organisatie min de schulden, bedroeg 161.000 euro.’
Nauwelijks acht jaar later is die situatie totaal veranderd: ‘De verliezen stapelen zich op tot het nettovermogen in boekjaar 2019 maar liefst 280.000 euro in het rood gaat.’ Die verliezen zijn deels te wijten aan teruglopende huurinkomsten, want verschillende bewoners hebben hetpand verlaten. Maar ook de voorbereidingen van het nieuwe project wegen zwaar door. Voor het boekjaar 2018 vinden we gedetailleerde jaarrekeningen. Daaruit blijkt dat de posten ‘onderhoud-herstel lokalen’ (er werd een nieuw dak gelegd) en ‘erelonen advok. deskundigen’ (dat blijken uitgaven aan architecten en studiebureaus te zijn) samen 243.683 euro vermelden. Het kapitaal van Rafaël, dat in de loop der jaren opgebouwd is met bijdragen van de bewoners en giften (in 2018 nog 93.985 euro), neemt een duikvlucht.
Op 23 april 2021 verliest vzw Rafaël het ziekenhuisgebouw, 10.000 vierkante meter woonoppervlakte, of de oppervlakte van meer dan honderd appartementen, door een notaris op 3,1 miljoen euro geschat. Monseigneur Cosijns en de andere bestuursleden schenken het gebouw aan de vzw Aartsbisdom Mechelen-Brussel. ‘De enige reden is dat je een financiële garantie moet hebben voor het verkrijgen van een aanzienlijke banklening voor de renovatie. Daarvoor moet je kunnen terugvallen op een sterkere partner, zoals het aartsbisdom’, verdedigt Cosijns zich bij monde van Tommy Scholtes, woordvoerder van de Bisschoppenconferentie en de aartsbisschop.
Komt er dan geen belangenconflict in het spel? Want Cosijns is secretaris-generaal van de Bisschoppenconferentie, waarvan aartsbisschop Jozef De Kesel voorzitter is. Cosijns vindt van niet: ‘Ik zit niet in de vzw Aartsbisdom. Bovendien zijn Rafaël en Aartsbisdom allebei vzw’s van de katholieke kerk die zelfstandig werken ten opzichte van elkaar. Geen enkel lid van Rafaël is lid van het Aartsbisdom.’ Juridisch expert Stéphane Rixhon ziet dat anders: ‘Mensen die direct of indirect deel uitmaken van verschillende structuren moeten minstens schriftelijk een mogelijk belangenconflict signaleren en zouden zich bij belangrijke beslissingen afzijdig moeten houden.’
Tijdens ons onderzoek komt nog iets aan het licht. Wanneer we monseigneur Cosijns vragen naar een raadselachtige kostenpost, verspreekt hij zich. Hij moet bekennen dat de vzw Rafaël in 2019 – terwijl bewoners het pand moeten verlaten en de vzw diep in de schulden zit – een lening van 150.000 euro gaf aan gedelegeerd bestuurster Anne Idago. Er zou een contract zijn voor die lening, maar dat krijgen we ondanks onze vragen niet te zien.
Cosijns legt het uit als een daad van naastenliefde: ‘Het gaat om een overbruggingskrediet. Die dame had vijf kinderen en dreigde uit haar huis gezet te worden door de bank.’ Heeft hij dan het geld van de armen gebruikt om een vriendin te helpen? ‘Het komt niet van de armen. Het bedrag is voorgeschoten door het Aartsbisdom.’ Het Aartsbisdom bevestigt die versie van de feiten. Anne Idago ontkent het verhaal van de lening niet, en belooft dat ze het bedrag zal terugbetalen, met interest.
Morele voortrekkersrol
‘Oude kliniek wordt sociaal dorp in het hart van Anderlecht’, kopt stadsmagazine Bruzz op 15 september 2020. ‘De bewoners waren enthousiast’, vertelt Marie-Françoise Boveroulle in het artikel. ‘Ze zien dat de plannen nieuw leven kunnen brengen in het centrum van Anderlecht.’ Voor alle duidelijkheid: Boveroulle heeft het dan over de buurtbewoners.
Het sociaal verhuurkantoor Habitat en Participation regelt de verhuur van de nieuwe appartementen. Als we hen bellen, maken ze hun opzet meteen duidelijk: ‘Wie geen inkomen heeft, kan geen sociale woning krijgen.’ We horen prijzen van 360 euro voor een studio tot 600 euro voor een appartement met drie kamers.
‘Wat er met het Rafaëlproject is gebeurd, is echt zonde’, vindt theologe Mieke Vrints. ‘Plaatsen zoals het Rafaëlproject zijn broodnodig in Brussel. Heel wat gezinnen met kinderen moeten jarenlang wachten op hun verblijfsvergunning en kunnen vaak nergens terecht.’
De kerk moet een morele voortrekkersrol spelen, vindt Vrints, en zich afvragen waar de grootse noden zijn. ‘Sociale woningen zijn heel belangrijk. Maar om die dienst aan te bieden offert de kerk hier een sociaal project op dat nog veel dringender is, en dat nog niet door de overheid wordt georganiseerd.’
Namen met een * zijn een schuilnaam.
Op 08/12 (20.20 uur) zendt RTBF La Une de documentaire #Investigation uit.
Herman Cosijns reageert: ‘We hadden geen andere keuze’
In naam van de vzw Rafaël reageert Herman Cosijns dat de zienswijze van de journalisten op het functioneren van de vzw geenszins strookt met de werkelijkheid. ‘We verzetten ons formeel tegen deze tendentieuze berichtgeving met onwaarheden die Rafaël bewust in een kwaad daglicht stellen. We hopen dan ook dat u bij de opening van het gerenoveerde gebouw met evenveel hardnekkigheid een artikel of reportage wilt maken over een sociaal project in Anderlecht waar vele enthousiaste actoren bij betrokken zijn, ten dienste van mensen die in het leven weinig kansen krijgen.’
Cosijns ontkent dat er sprake was van verplichte arbeid. ‘Bewoners en niet-bewoners staken soms een handje toe, maar steeds en uitsluitend op vrijwillige basis bijvoorbeeld voor de voedselbedeling (drie keer per week) en voor het afhalen van meubelen die de IJslandse ambassade aan Rafaël geschonken had.’
Met de giften van de donateurs in 2017 werd een deel van het dak van het gebouw hersteld, gaat hij voort. ‘Deze giften dienden dus wel degelijk het doel van Rafaël. We verstaan dat sommige bewoners ontgoocheld en teleurgesteld waren met de optie tot renovatie, maar wij hadden geen andere keuze vanwege de beslissing van de gemeente Anderlecht. We moesten het gebouw restaureren en daarvoor diende het leeg te zijn.’
Het is tot slot ook volstrekt onjuist dat Anne Idago druk uitoefende om een uitvaartverzekering te nemen, zegt Cosijns nog. ‘De kerk wil een teken zijn van hoop en respect voor de menswaardigheid van ieder persoon, zoals ze nu aanwezig is in de Begijnhofkerk in Brussel in de zorg voor mensen zonder de juiste papieren.’
De volledige reactie van Herman Cosijns leest u hier.
Deze reportage kwam tot stand met de steun van Fonds Pascal Decroos en Fonds pour le Journalisme.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
