Ico Maly: ‘Schild & Vrienden is de radicalisering van iets dat veel breder verspreid is’

‘De consistentie van de thema’s in de memes van Schild & Vrienden toont een normaliteit binnen die groep: de ironie valt volledig weg, en het enige dat overblijft is het ranzige,’ zegt cultuurwetenschapper Ico Maly.

Schild & Vrienden is niet zomaar een Vlaams extreemrechts clubje, maar een exponent van de internationale identitaire beweging, zegt cultuurwetenschapper Ico Maly, die als docent New Media and Politics verbonden is aan de Universiteit Tilburg en met Nieuw Rechts een boek schreef over de opkomst van die beweging. ‘We zien al sinds de vroege 21^e eeuw dat op rechts een aantal radicale groeperingen opstaat die de mosterd vinden bij La Nouvelle Droite, met een focus op het in de markt zetten van een conservatief-revolutionair gedachtegoed. Maar ze vermommen zich voor de buitenwereld onder een veel gematigder discours.’

Bij Schild & Vrienden valt ook het grote verschil op tussen online en offline. In de analoge wereld presenteren ze zich bijna als filantropen die positieve acties opzetten, op het internet tonen ze een veel donkerder gelaat.

Ico Maly: Toch zag je in hun acties en in hun logica al dat andere gelaat. Ik had zelf geen toegang tot hun private fora, maar op allerhande aan Schild & Vrienden gelinkte meme-pagina’s zag je heel duidelijk dat ze hun inspiratie bij de internationale alt-right haalden.

Heel vaak ging het om herwerkingen van memes die al langer circuleerden. Hun discours is er een waarin witheid centraal staat, op hun websites verkopen ze stickers met de tekst ‘it’s okay to be white‘ en ‘white lives matter‘. Dat zijn allemaal indicaties van een etnisch bloed-en-bodemnationalisme. Dat werd ook niet onder stoelen of banken gestopt: kijk maar naar het interview dat Dries Van Langenhove gaf aan De Morgen. Ook daar lag de nadruk op blankheid. Er waren met andere woorden voldoende elementen om die analyse te maken.

Waarom werd die dan niet door iedereen gemaakt?

Maly: Omdat we telkens naar de werkelijkheid kijken met oude modellen. Als we nadenken over antiverlichting, fascisme of nazisme, dan is het model Hitler: we verwachten een hiërarchische organisatie met mensen in uniform en heel duidelijk raciaal taalgebruik. Maar dat model is al langer verdwenen. In het discours van Schild & Vrienden sluipen verwijzingen naar democratie en mensenrechten. De verpakking is veel slimmer, en daardoor is de inhoud moeilijker te herkennen.

Ten tweede zijn heel wat harde standpunten over de natie, migratie, en Vlaanderen de laatste drie decennia steeds meer mainstream geworden. De publieke stem van Schild & Vrienden is de radicalisering van iets dat veel breder verspreid is. Het migratiebeleid van de EU vertrekt tegenwoordig vanuit sterke grenzen; migratie wordt gezien als een probleem en iets dat tegengehouden moet worden. Het humanistische van de jaren vijftig, zestig en zeventig is geleidelijk verdwenen. Dat opent de ruimte voor dergelijke bewegingen.

De memes die de beweging verspreidde worden door de leden vaak afgedaan als spotprenten. Zijn ze echt zo onschuldig?

Maly: Neen. De meme is ontstaan op sites en fora als 4chan, waar in eerste instantie een libertair-anarchistische cultuur heerste. Het gros van de memes die we daar zagen waren humoristisch maar altijd ook edgy: gedurfd en uitdagend. Sinds 2012 zien we de alt-right infiltreren in die ruimtes en krijg je een toestroom van memes die Hitler en het nazisme centraal stellen – nog altijd onder het mom: het is maar om te lachen, om de politieke correctheid aan te klagen die grenzen stelt.

Net doordat ze zich enten op een cultuur die al aanwezig is, een libertaire cultuur die vindt dat alles moet gezegd kunnen worden en dat er geen regulering van het internet mag zijn, kunnen die boodschappen zich breed verspreiden. Enerzijds zijn er de libertairen die het doen voor for the lulz – voor de lol, zoals dat heet – en anderzijds de activisten die aan metapolitiek doen: het optrekken van wat aanvaardbaar is en wat kan gedacht worden in de publieke ruimte.

Spotprenten met een ideologisch doel, zeg maar.

Maly: De meme is daar een heel interessant middel voor, omdat je altijd afstand kan nemen. Wanneer er niemand op reageert, circuleert de meme vlotjes en heb je de grenzen van het aanvaardbare verlegd. Komt er toch reactie, kan je altijd afstand nemen door te zeggen dat het enkel een grapje is.

Maar de consistentie van de thema’s in de memes toont natuurlijk wél een normaliteit binnen die groep. Dat is het vernietigende van de Pano-reportage: de ironie valt volledig weg, en het enige dat overblijft is het ranzige. De massale hoeveelheid aan dergelijke boodschappen zorgt ervoor dat het perfect gelezen kan worden als een strijd tegen een ideologische politie, tegen democratische en humanistische idealen. Dat is niet fraai.

De enige verdedigingslinie bleek uiteindelijk om de reportage weg te zetten als framing van de openbare omroep. Ook dat is een een truukje uit de internationale nieuw-rechtse bewegingen: alles is framing.

Maly: Klopt, het is een codewoord geworden. In feite is het nochtans een banale vaststelling: taalgebruik is sowieso framing. Maar het past in een ideologie waarin de mainstreammedia rode burchten vol cultuurmarxisten zijn. Daarbij keert telkens een metafoor uit de film The Matrix terug. De mainstream zorgt ervoor dat de mensen ‘blue pilled‘ zijn, dat iedereen leeft in een fictieve wereld waarin alles peis en vree is. Schild & Vrienden heeft de ‘red pill‘ genomen: ze hebben hun realiteit, hun eigen media die wél de waarheid zeggen – dat is dan het rassen- en sekserealisme.

Ook dat is een concept uit de alt-right. Alles wijst naar die globale nieuw-rechtse niche die veel meer is dan een lokaal fenomeen: het is wereldwijd vertakt.

Schild & Vrienden bediende zich ook van klassieke online technieken om mensen lastig te vallen: Facebookpagina’s in groep volspammen, identiteits- en contactgegevens van tegenstanders online verspreiden, online aandacht kopen via buitenlandse clickfarms. Valt daar iets aan te doen?

Maly: Weinig, denk ik. Als het goed uitgevoerd is, weet je niet waar het vandaan komt. Bij de laatste verkiezingen in de VS waren zo’n 400.000 bots actief. In de komende jaren zal dat algoritmisch activisme de norm worden.

Het is belangrijk dat de politiek en de rechtstaat begrijpen dat het internet een publieke sfeer is. De wet moet niet enkel offline gelden maar ook online, en dus ook daar afgedwongen worden. Vandaag worden sociale media onder druk van publieke opinies al gedwongen om te reguleren. Dat is een gevaar voor de toekomst: het is niet aan de bedrijven om te reguleren, maar aan de rechtstaat. Het gaat om het overtreden van de wet, oproepen tot haat en racisme. In praktijk zien we dat daar zelden ingegrepen wordt.