‘Hypnose spreekt tot de verbeelding, maar heeft geen plaats in de rechtzaal’

‘Hypnose als techniek om tot gezaghebbend bewijsmateriaal te komen in een rechtszaak is verontrustend’, schrijft moraalwetenschapper Brecht Decoene. ‘Studies tonen duidelijk aan dat hypnose niet leidt tot betere herinneringen, maar slechts tot het sterker overtuigd zijn van die herinneringen.’

De correctionele rechtbank in Brugge veroordeelde maandag 15 juni 2015 een notaris tot tien jaar cel voor de verkrachting en foltering van een jonge vrouw. Markant detail in deze zaak was dat het slachtoffer zich aanvankelijk weinig concrete feiten kon herinneren, maar onder hypnose wél in staat bleek de dader aan te wijzen. De rechter aanvaardde die getuigenis als een aanwijzing die de andere bewijselementen ondersteunt. Hypnotherapeut Erik De Soir lichtte in Het Journaal één en ander toe.

Bovenstaande feiten verdienen nochtans een aantal bedenkingen. De keuze om De Soir op te voeren zonder enig kritisch tegenwicht, draagt bij tot het in stand houden van enkele mythes in de psychologie. Op zijn site ‘De Weg Wijzer’ biedt De Soir namelijk naast hypnotherapie ook sessies ‘shiatsu’ en ‘craniosacrale therapie’ aan.

Shiatsu is een Japanse massagetherapie die werkt met yin- en yangmeridianen en acupunctuurpunten. Craniosacrale therapeuten manipuleren zachtjes de schedelbeenderen om zo allerlei aandoeningen te verhelpen. Voor een nuchtere geest klinkt dit misschien humoristisch maar zo schadeloos is het eigenlijk niet. Beiden zijn biologisch moeilijk aannemelijk en empirisch geenszins onderbouwd. Er is geen enkele legitieme reden bekend om aan te nemen dat ze betere resultaten zouden opleveren dan het relaxerende effect van een gewone massage.

Hier dieper op ingaan is stof voor een ander stuk, maar mijn bezwaar is dat iemand die een amalgaam aan bedenkelijke behandelingen toepast zonder weerwoord zijn betoog mag houden.

Ten tweede is hypnose als techniek om tot gezaghebbend bewijsmateriaal te komen in een rechtszaak verontrustend. Hypnose spreekt al te zeer tot ieders verbeelding, maar wetenschappelijk gezien blijft het tot op heden erg twijfelachtig dat de hierdoor opgespitte herinneringen accurater zouden zijn dan bij wie niet in zo’n kunstmatige trance is gebracht. Veel hypnotiseurs behandelen maagzweren en migraines, helpen angsten te overwinnen, en beweren gedachten of toegang tot het onbewuste te blokkeren of te deblokkeren. De eerst vernoemde effecten kunnen cognitieve gedragstherapeuten echter evenzeer bereiken zonder het gewauwel over trance, verdrongen traumatische herinneringen of allerlei vreemde rituelen. De zachte stem waarmee de hypnotiseur mensen toespreekt, zijn repetitieve woorden en gegesticuleer, het aftellen, knippen met de vingers, het laten fixeren op een pendel of ander willekeurig voorwerp en de trance van de patiënt zijn rituelen die de indruk wekken dat het om iets mysterieus en diepzinnigs zou gaan.

Zoals wetenschapsfilosoof Maarten Boudry op Twitter opmerkte verhoogt hypnose nooit de betrouwbaarheid van het geheugen, enkel het (onredelijke) vertrouwen in die betrouwbaarheid.

Hypnosis never increases accuracy of memory. It only increases suggestibility, confabulation & unwarranted confidence in said accuracy. @VRT

— Maarten Boudry (@mboudry) June 15, 2015

Studies tonen duidelijk aan dat hypnose niet leidt tot betere herinneringen, maar slechts tot het sterker overtuigd zijn van die herinneringen. De laatste decennia bevestigt onderzoek , na onderzoek dat mensen helemaal niet beter presteren in het herinneren onder hypnose. Die trance maakt ze geenszins accurater dan de lucide toestand.

De idee dat men via hypnotherapie een geprivilegieerde toegang zou hebben tot onderdrukte impressies of verdrongen herinneringen klinkt intuïtief zeer aannemelijk. Door het triggeren van de juiste psychologische switch zou men diep in de hard drive van onze hersenen begraven herinneringen kunnen afspelen. Die ervaringen waren op het moment van het gebeuren zodanig bedreigend voor het individu dat diens bewustzijn zich afsloot, hoewel – volgens hypnotiseurs – onze zintuigen toch alles als een camera zouden registreren. Helaas, ondertussen weten we dankzij allerlei psychologisch onderzoek dat dit niet klopt. ‘De onzichtbare gorilla’ (2011) van Chabris en Simons is daaromtrent een erg leesbaar en verrassend boek.

‘Betrouwbare poort naar vergeten herinneringen’

Hypnose leunt zwaar op effecten van suggestie en geloof, zodat het steeds een uitdagend creatief karwei is om een geloofwaardig placebocontrolemechanisme te bedenken voor kritische studie. Maar je zou bijvoorbeeld een klasgroep na enkele decennia opnieuw kunnen samenbrengen om enkele herinneringen uit hun middelbare schooltijd op te rakelen. Of meerdere getuigen van een auto-ongeluk jaren later terug opzoeken. De meeste betrokkenen zullen in zo’n situaties verschillende versies van de feiten schetsen.

Als hypnose dan een speciale en betrouwbare poort kon zijn naar ‘vergeten’ herinneringen of het onbewust, zou één hypnotherapeut bij alle klasgenoten of getuigen een meer gelijkend verhaal moeten terugbrengen. Als het een objectieve methode van kennisverwerving was, maakte het zelfs niet uit wie de methode hanteert. Dan zouden we mogen verwachten dat wanneer meerdere hypnotherapeuten elk één van de klasgenoten of getuigen toegewezen kreeg, men los van elkaar bijna identieke verhalen kon reconstrueren. Spijtig genoeg is men daar tot nog toe niet in geslaagd.

Figuren die in het kader van psychologische therapie of misdaadonderzoek desondanks pretenderen via hypnose onderdrukte herinneringen op betrouwbare wijze terug te kunnen halen, hebben in de praktijk zelfs al onderzoek verknoeit en verpest. Door bijvoorbeeld met al te suggestieve technieken zogenaamde ‘herinneringen’ op te roepen aan seksueel misbruik door familieleden, creëerden ze zeer schrijnende situaties.

Andere patiënten gaven onder hypnose dan weer levendige beschrijvingen van hun kidnapping door aliens. In sommige gevallen werden die aangemoedigd om dingen te geloven die nooit gebeurd zijn. We weten ondertussen dankzij de Amerikaanse cognitief psychologe Elizabeth Loftus dat het niet alleen mogelijk, maar zelfs zeer makkelijk is om mensen valse herinneringen aan te praten of in te prenten. Suggestie door charismatische figuren, mensen met een zekere professionele status of familieleden waar je een sterke band mee hebt kunnen daar een rol in spelen, maar slaaptekort evengoed. Wanneer je als getuige van een misdaad of slachtoffer van misbruik hiervoor ontvankelijk bent tijdens zo’n sessie, is het risico op de inplanting van valse ideeën groter dan de kans op het vrijkrijgen van correcte informatie.

Spijtig genoeg zijn er niet altijd makkelijke, en nooit magische manieren om tot de waarheid te komen. Daarom moeten we meer op onze hoede zijn voor mensen die beweren die wel te hebben.

Informatie verkregen onder hypnose kan nu éénmaal niet als een geldig element dienen in de bewijsvoering voor een proces, laat staan als een doorslaggevend argument.