Homo roboticus: hoe bang is de Belg voor robots?

Pakt een robot straks uw job af? Of wordt hij uw beste vriend, en wie weet zelfs uw geliefkoosde sekspartner? De Vrije Universiteit Brussel en Knack gingen na hoe de Belgen over zulke vragen denken. ‘Angst voor robots is niet nodig, maar er komt ook geen heilstaat op ons af.’

‘Onlangs heb ik een robotstofzuiger gekocht’, vertelt professor fiscaal recht Michel Maus. ‘Hij kostte 450 euro en werkt uitstekend. Hij houdt allerlei statistieken bij: vorige week bleek hij 6 uur te hebben gestofzuigd, werk dat mijn schoonmaakster niet meer hoeft te doen. Ik betaal haar met dienstencheques van 9 euro per uur: 6 uur stofzuigen zou op 54 euro neerkomen, waardoor ik mijn robot na 10 weken zeker terugverdiend heb. En ik heb gelezen dat je nu ook de FoldiMate kunt kopen, een robot die je was strijkt en plooit.’ Je ziet Maus denken: dát wordt mijn volgende investering.

Of we dat nu willen of niet, robotica en artificiële intelligentie dringen almaar dieper binnen in ons leven. Daarom startte de Vrije Universiteit Brussel (VUB) vorig jaar het project Homo Roboticus, met Michel Maus als een van de aandrijvers. Meer dan vijftig professoren en onderzoekers gingen na wat de voordelen en de valkuilen zijn als technologie een almaar grotere rol speelt in de samenleving. Ze waren ook nieuwsgierig naar hoe de bevolking erover denkt. Daarom organiseerden ze samen met Knack een enquête.

Eerst enkele definities. Wat is, om te beginnen, een robot? De VUB-experts formuleerden het zo: ‘een machine die mensen kan ondersteunen bij dagelijkse taken zonder voortdurende begeleiding of instructies’. Een koffiezetapparaat of keukenrobot is volgens die definitie geen robot, de robotstofzuiger van Michel Maus wel.

De term ‘artificiële intelligentie’ (AI) gebruikten de experts om systemen te beschrijven die ‘in zekere mate net als mensen kunnen voelen, waarnemen, denken, handelen en die zich rationeel kunnen gedragen’. AI wordt bijvoorbeeld gebruikt in zelfrijdende auto’s of in drones. Of in onze huizen, om de verwarming automatisch te regelen. In de gezondheidszorg, om medische diagnoses te verbeteren. In de landbouw, om pesticiden alléén te verspreiden waar ze absoluut nodig zijn. Enzovoort.

Bespiedend kapitalisme

Al jaren is het een discussiepunt: zullen robots en AI tot een kaalslag op de arbeidsmarkt leiden of komen er net veel nieuwe jobs? Volgens technologie-expert Peter Hinssen zullen er ‘massaal veel veilige bediendejobs’ verdwijnen. Volgens een recente studie van technologiefederatie Agoria zullen er ‘voor elk job die door digitalisering verdwijnt 3,7 nieuwe jobs worden gecreëerd’. De verdeeldheid onder specialisten is wereldwijd groot: toen het Pew Research Center, een onafhankelijker Amerikaanse denktank, vijf jaar geleden tweeduizend experts ondervroeg, dacht de helft dat er netto jobverlies zal zijn. De ander helft meende dat er genoeg nieuwe jobs zouden worden geschapen om het verlies van oude jobs op te vangen.

Uit de Knack/VUB-enquête blijkt dat de bevolking er niet gerust op is. Een dikke 68 procent van de Belgen is het eens met de stelling dat er ‘door het gebruik van robots en AI meer jobs zullen verdwijnen dan dat er gecreëerd worden’. Meer dan 80 procent heeft er geen probleem mee als robots zwaar of gevaarlijk werk overnemen. En zo’n 70 procent vindt ‘robots goed, aangezien ze saaie jobs kunnen overnemen’.

‘Als mijn huishoudster niet meer hoeft te stofzuigen, verliest ze een deel van haar werk’, zegt Michel Maus. ‘Heel wat mensen zullen hun job verliezen. Meestal zullen ze tot de middenklasse behoren, zoals secretaresses, verkooppersoneel of boekhouders. De topwetenschapper en de kelner zijn moeilijker te vervangen.’

Mireille Hildebrandt, onderzoekshoogleraar aan de VUB, ziet het aantal jobs niet afnemen. ‘Er zullen er eerder bij komen. Maar binnen de arbeidsmarkt zal er wel een enorme verschuiving zijn.’ Een recent voorbeeld is Proximus: bij de telecomoperator verdwijnen 1900 jobs door de intrede van nieuwe technologie, terwijl hij 1250 mensen met andere capaciteiten wil aantrekken.

‘De herverdeling van het werk is al enige tijd bezig’, zegt Hildebrandt. ‘Mensen worden vervangen door apps, denk aan Airbnb, Uber of Amazon.’ Wie wil, kan nog verder teruggaan in de tijd. Tot de jaren 1980, bijvoorbeeld, toen autoassemblagebedrijven robots invoerden, wat door de arbeiders niet op luid applaus werd onthaald. Pas nadat de Vlaamse regering de beurs Flanders Technology had gelanceerd, waar iedereen zich aan de mogelijkheden van robots kon vergapen, ontstond er meer enthousiasme.

Hildebrandt wijst op de herverdeling van werk die we nu zien bij bedrijven als Airbnb, Uber en Amazon. ‘Zo wordt het statuut van werknemers ontdoken en worden veiligheidsregels omzeild. Maar heeft dat met AI en robots te maken? Niet zonder meer. Het is wél zo dat grote technologieplatformen – Amazon, Facebook, Google, Microsoft, Apple – AI inzetten om advertentie-inkomsten te vergroten. De “intelligentie” zit in het algoritme dat bepaalt welke versie van een website of een product de meeste inkomsten oplevert. Door de huidige monopolievorming leidt dat tot wat surveillance capitalism wordt genoemd: bespiedend kapitalisme – die grote bedrijven leven van advertentie-inkomsten die afhangen van jouw gedragsgegevens. Op dat vlak faalt het mededingingsrecht nog. Als we dat kunnen oplossen, kan AI interessante oplossingen bieden.’

Op de vraag of ‘uw huidige job in de toekomst door een robot of met behulp van AI uitgevoerd zou kunnen worden’ antwoordt bijna 60 procent van de Belgen positief. Michel Maus: ‘Ik raak er meer en meer van overtuigd dat technologie heel wat taken van een fiscalist als ik zou kunnen overnemen. Ik lees zelfs verhalen over rechtspraak die geautomatiseerd wordt, terwijl daar toch traditioneel een mens over een andere mens oordeelt.’ Met de stelling ‘ik haat het idee dat een robot of AI ergens een oordeel over zou vellen’ is trouwens zo’n 52 procent van de Belgen het eens.

Maus piekert over nog een andere vraag: moeten we robots belastingen laten betalen? ‘Als een taxichauffeur een deel van zijn loon moet afstaan aan de fiscus en de RSZ, waarom zou je een zelfrijdende auto die dezelfde arbeid levert dan niet laten bijdragen aan onze welvaartsstaat?’ Maus verwijst naar de medeoprichter van Microsoft, Bill Gates, die begin 2017 al een pleidooi hield voor ‘ taxing the robots‘: telkens als een robot een arbeider vervangt, zou de overheid een belasting moeten heffen ter compensatie van de belasting op het inkomen van de arbeider. Met de opbrengst van die ‘robottaks’ kun je dan bijvoorbeeld opleidingen financieren, zodat mensen zich kunnen omscholen. Dat idee leeft nog niet echt bij de bevolking, zo blijkt uit de enquête: 20 procent van de Belgen voelt iets voor een robottaks.

Ook Maus is niet gewonnen voor die heffing. ‘Het is omslachtig, geeft administratieve rompslomp en vergt een groot controleapparaat.’ Hij wil het omkeren: ‘In ons huidige belastingsysteem worden ondernemingen die investeren in technologie beloond met een investeringsaftrek of innovatieaftrek. Zo kunnen ze meer dan 100 procent van een investering fiscaal recupereren. Zouden we niet beter ondernemingen kunnen steunen die mensen aan het werk helpen? Hoe dan ook, met de verdere robotisering van de economie zal de overheid gedwongen worden om na te denken over het belastingsysteem van de toekomst.’

Intimiteit, intimidatie

De meeste mensen zijn niet bang voor robots en AI, ook al vrezen we dat ze onze jobs zullen inpikken. 70 procent van de Belgen vindt ze ‘een goede zaak voor de samenleving omdat ze mensen helpen hun job of dagelijkse huishoudelijke taken uit te voeren’. Angst is niet nodig, meent Mireille Hildebrandt, ‘maar er komt ook geen heilstaat op ons af. We zullen strenge wetgeving nodig hebben die machtsconcentratie aanpakt bij degenen die aan de knoppen zitten.’

41 procent van de Belgen is bezorgd dat robots een slechte invloed op kinderen zouden hebben. 53 procent wil niet dat robots in huis informatie delen met derde partijen. En 83 procent vindt dat ‘de maker aansprakelijk is voor de fouten en misdrijven van zijn robot’. Een concreet voorbeeld: als een zelfrijdende Tesla een voetganger aanrijdt omdat hij hem niet herkende, moet Tesla dan opdraaien voor de gevolgen? ‘Wetgevers in Europa en de Verenigde Staten kunnen dat gemakkelijk oplossen’, zegt Hildebrandt. ‘Op voorhand moet een fabrikant alle veiligheidstoetsen doorstaan. En achteraf moet hij de verantwoordelijkheid opnemen als er iets misloopt. Want hij creëerde het risico. Hij moet zich er dan maar tegen verzekeren – en als de verzekeraar het niet aandurft, is het kennelijk niet verantwoord. Maar al die bedrijven lobbyen tegen wetgeving die dat allemaal netjes regelt. Ze vertellen ingewikkelde verhalen over causaliteit en onvoorzienbaarheid, en voeren aan dat die wetgeving ten koste van innovatie zal gaan. Maar innovatie is niet per se goed.’

En dan zijn er robots en AI die volop ten dienste van de mens staan. Vandaag zijn er al zorgrobots, die bijvoorbeeld zware taken overnemen van zorgverleners. Of sociale robots, die met mensen kunnen communiceren via spraak, emoties en gebaren. In het boek Homo Roboticus temperen de VUB-wetenschappers het enthousiasme daarover: ‘Robots kunnen een echt gesprek met een familielid, vriend of buur voorlopig nog niet vervangen. Bovendien kunnen robots over het algemeen nog niet zo goed zien, luisteren, spreken, helpen en leren zoals mensen dat kunnen.’

Zal op termijn echte vriendschap tussen mensen en robots mogelijk zijn? Bijna de helft van de Belgen gelooft van niet. Toch vindt Hildebrandt het geen absurde verwachting, ‘zolang duidelijk is dat een robot gevoelens alleen maar kan simuleren. Het punt is dat robotica en AI in staat zijn om ons gedrag te voorspellen en erop te reageren. Dat zal ons manipuleerbaar maken. Robots kunnen hun gedrag op ons afstemmen, op wat ze denken dat wij prettig vinden. Dat is iets totaal nieuws. En ergens op een server, in de cloud, wordt dat allemaal onderhouden. Hoe kunnen we daar als samenleving greep op krijgen? Daarbij moeten we onthouden dat volledige controle niet bestaat, en dat ook degenen die aan de knoppen zitten de gevolgen niet volledig kunnen overzien. Juist daarom moeten we hen verantwoordelijk houden: risico’s nemen met andermans gezondheid, veiligheid en privacy is een hachelijke zaak.’

Laten we nog een stapje verder gaan dan vriendschap met robots: hoe zit het met intimiteit? ‘Mijn partner pleegt overspel bij gebruik van een seksrobot’, zegt 35 procent van de Belgen. Mireille Hildebrandt verwijst naar Kathleen Richardson, robotonderzoekster aan de Britse De Montfort University. Richardson verzet zich tegen seksrobots, waarvan de vrouwelijke exemplaren meestal gevormd zijn naar voorbeelden uit de porno- industrie. Ze bestendigen het beeld van de vrouw als lustobject en zelfs als ‘gebruiksvoorwerp’, aldus de onderzoekster, die in 2015 begon met haar Campaign Against Sex Robots.

De academische wereld is verdeeld over de kwestie. Wat denkt Hildebrandt? ‘Ik vindt niet dat seksrobots op zich fout zijn. Ik kan me zelfs voorstellen dat sommige sekstherapeuten er in een therapie gebruik van maken. Ik vraag me vooral af: hoe beïnvloeden zulke robots je relatie met andere mensen? En ook: hoe worden ze ontworpen, en wat is het verdienmodel? Als een algoritme zal bepalen welk type seksrobots de meeste inkomsten opleveren, krijg je het “YouTube-effect”: steeds extremere content leidt op dat platform tot meer advertentie-inkomsten. Bovendien vrees ik dat de productie van seksrobots het voorbeeld zal volgen van de game-industrie, die mikt op verslaving.’