‘Hoe kun je in een democratie weerbare leiders verwachten als apathie de samenleving regeert?’

Welke grote uitdagingen zijn ooit opgelost zonder de activering van de hele samenleving?

Onlangs schreef ik dat een veilige samenleving inhoudt dat elke burger weerbaar wordt. Opvallend veel mensen waren het daar niet mee eens. ‘Je kunt toch niet verwachten dat burgers allemaal weerbaar worden’, hield een van de critici vol. ‘Uiteindelijk moet de overheid gewoon haar verantwoordelijkheid nemen.’ Uiteraard moeten vooral de goedbetaalde machthebbers verder vooruitkijken en bouwen aan weerbaarheid. Toch schuilt er een groot gevaar in de veronderstelling dat zij dat alleen kunnen.

In een autoritair systeem is het eenvoudig: de baas bepaalt de marsorders en de bevolking marcheert – naar de fabrieken, naar werven of zelfs naar het slagveld. In een democratie ligt dat anders. Daar weerspiegelt het leiderschap de toestand van de samenleving. Vandaag beschouwen veel burgers de democratie als een dienstverlenend bedrijf: we stemmen, betalen onze belastingen en de overheid voert uit. Maar die mechanische democratie is een gebrekkige democratie. Bezieling en geestdrift zijn net zo belangrijk: het moreel besef van burgers, hun verantwoordelijkheidszin, hun trots.

Een groot deel van de bevolking blijft kiezen voor een opportunistische status quo, met partijen die rond de problemen heen dansen, doen alsof ze hervormen of de verantwoordelijkheid voor de problemen aan anderen toeschrijven. Zelden benadrukken zij wat hun kiezers zelf kunnen doen. Als je bijvoorbeeld uitbuitende multinationals wilt stoppen, moet je er zelf niet kopen. Als je je cultuur overeind wilt houden, mag het misschien wat meer Mulisch of Maeterlinck zijn en wat minder de nietszeggende wereld van Instagram. Als je je stad veiliger wilt maken, zul je er tijd in moeten doorbrengen.

Hoe kun je in een democratie weerbare leiders verwachten als apathie de samenleving regeert? In onze democratie weerspiegelt het gebrek aan politieke ambitie het gebrek aan ambitie bij de bevolking. Burgers zeggen: ‘Laat me met rust.’ En dan krijg je politici die beweren: ‘Ik los het wel op.’ Maar dat kunnen ze dus niet.

Welke grote uitdagingen zijn ooit opgelost zonder de activering van de hele samenleving? Vandaag mobiliseren autoritaire landen om onze economische belangen te bestrijden, onze waarden te contesteren en onze veiligheid aan te tasten. Dus zullen ook de democratieën moeten mobiliseren. Maar terwijl de motivatie in een dictatuur van buitenaf komt, moet die motivatie bij burgers in een democratie binnenin zitten. Anders zal ook de democratie geleidelijk aan degenereren. Een passieve zelfgenoegzame democratie bestendigt zijn eigen verzwakking en verval.