Hoe divers is het Vlaamse nieuwsaanbod? ‘Voor VB zijn alternatieve media een grote meerwaarde’

Het valt wel mee met de nieuwsdiversiteit in Vlaanderen. Tot die conclusie komt een team communicatiewetenschappers in een nieuwe publicatie. Knack kon de resultaten in primeur inkijken.

Wetenschappers zijn het erover eens: een divers nieuwsaanbod is essentieel voor de goede werking van een democratie. Reden genoeg om de diversiteit van het Vlaamse medialandschap onder de loep te leggen, zo oordeelden enkele communicatiewetenschappers van de KU Leuven, VUB en Universiteit Antwerpen. Nieuws, diversiteit en democratie – Trends, bedreigingen en nieuwe paden is een synthetische bundeling van een rist onderzoeken naar het mediagebruik in Vlaanderen. Bedlectuur levert dat niet op, interessante vaststellingen wel.

Het begrip diversiteit vergt enige duiding. Er is sprake van externe diversiteit, zeg maar de variatie in het aanbod van online, print, televisie en radio. Interne diversiteit slaat dan weer op de meerstemmigheid van een bepaald medium. Welke standpunten komen aan bod? En hoe is het gesteld met de actordiversiteit, de stemmen die aan het woord worden gelaten?

Ook de perceptie van al die eigenschappen werd gemeten. Het is niet omdat een medium neutraal of evenwichtig bericht, dat die indruk bij de nieuwsconsument overeind blijft. Dat blijkt uit een studie over twee nieuwsverhalen uit het voorjaar van 2018: rellen met allochtone jongeren in de Anderlechtse wijk Peterbos en een staking bij warenhuisketen Lidl. Een kwantitatieve en kwalitatieve analyse van de berichtgeving werd vergeleken met een dagboekonderzoek van nieuwsgebruikers. Wat bleek? Ondanks de neutrale, eerder afkeurende berichtgeving over de rellen in Peterbos werd de toon door opvallend veel respondenten als te positief beoordeeld. De auteurs zien etnocentriciteit, zeg maar een negatieve houding tegenover migratie, als voornaamste verklaring. Voorts speelt wantrouwen tegenover de media mee: ‘Ze willen de echte problemen niet benoemen.’ Het Hostile Media Phenomenon (HMP) heet dat in het jargon: vooringenomen burgers projecteren aannames in nieuwsberichten die er niet in zitten, of blijven blind voor aspecten die manifest aanwezig zijn. De manier waarop antivaxers nieuws over covid-19 consumeren, zou ook als voorbeeld kunnen dienen. De studie legde opmerkelijke verschillen bloot in de actorprominentie in de berichtgeving over beide gebeurtenissen. Terwijl vakbondsleiders ruim de gelegenheid kregen om de Lidl-staking te verantwoorden, kwamen in Peterbos weinig allochtone jongeren aan het woord. Die lacune werd gretig gevuld door andere actoren zoals politici of ordehandhavers. Het belang van een goede woordvoerder kan dus niet worden overschat.

Doofpotoperatie

Over externe en interne nieuwsdiversiteit is er goed en slecht nieuws. Door voortschrijdende concentratie worden alle Vlaamse mainstreammedia door slechts vijf groepen – VRT, Mediahuis, DPG, Roularta Media Group en Telenet – gecontroleerd. Bedrijfseconomisch houdt dat steek, want vooral printmedia staan onder zware financiële druk. Oplages kalven af, Facebook en Google romen advertentie-inkomsten af, en intussen moeten mediabedrijven zwaar investeren in de levensnoodzakelijke transitie naar online.

De concentratie heeft wel een prijs: nieuws wordt door een steeds kleinere groep journalisten gebracht, en knip-en-plakwerk leidt tot inhoudelijke homogenisering. Een sprekend voorbeeld is Mediahuis, in 2003 ontstaan uit de fusie van Corelio ( De Standaard/ Het Nieuwsblad) en Concentra ( Het Belang van Limburg/ Gazet van Antwerpen). Vanzelfsprekend worden veel artikels uitgewisseld, zowel tussen de verschillende titels als tussen print en online. Toch is het beeld genuanceerd. Politiek nieuws wordt minder vaak gedeeld dan pakweg sport, wetenschap of cultuur, en de kwaliteitskrant De Standaard ontsnapt nagenoeg volledig aan de kostenbesparende techniek. Synergie hoeft trouwens geen inhoudelijke verarming te betekenen, stelt VUB-communicatiewetenschapper Jonathan Hendrickx in zijn hoofdstuk over knip-en-plakwerk in de schrijvende pers. Topicoverlapping, waarbij een overgenomen artikel een bijkomende insteek brengt, is zelfs positief. En dat Het Belang van Limburg een stuk van De Standaard over pakweg India overneemt, is niet problematisch als de regionale redactie daardoor meer middelen krijgt om een lokale politieke doofpotoperatie te ontrafelen.

Misschien wel het interessantste hoofdstuk gaat over de diversiteit van alternatieve onlinemedia. Met Doorbraak, Sceptr (intussen herdoopt tot PAL NWS, nvdr), MO* en DeWereldMorgen kozen onderzoekers Peter Van Aelst en Willem Buyens (beide UA) voor twee rechtse en twee linkse nieuwssites. ‘Een grote gemene deler is hun onafhankelijkheid van mainstreammediabedrijven en netwerken’, zegt Buyens. ‘Bovendien hebben ze een duidelijk ideologisch profiel. Die twee eigenschappen waren interessant voor onze studie. We hebben de diversiteit van hun berichtgeving over migratie en sociale zaken vergeleken met die van Het Laatste Nieuws en De Standaard.’ Dat Apache bij deze oefening afwezig is, was een weloverwogen keuze. ‘Dat medium valt niet zomaar als links te catalogiseren’, aldus Buyens. ‘Bovendien had Apache met zijn bewerkelijke onderzoeksjournalistiek een te kleine output voor onze statistische analyses.’

Cordon médiatique

Van Aelst en Buyens deden een verrassende vaststelling. Van partisane, onafhankelijke media werd op basis van internationaal onderzoek een geringere actordiversiteit verwacht. Niets belet hen om zich op hun bubbel te concentreren en hun vooringenomen achterban naar de mond te praten. Uit de cijfers bleek echter een hogere actordiversiteit dan bij de mainstreammedia, een fenomeen dat de onderzoekers vooral aan de grotere lengte van de artikels toeschrijven.

Alternatieve media zorgen niet alleen voor meer externe diversiteit. Dat Doorbraak en Sceptr vaak een platform bieden aan Vlaams Belang, kan ook als een bijdrage aan de globale meerstemmigheid van het Vlaamse medialandschap worden gezien. ‘Opvallend is dat MO* en DeWereldmorgen die rol niet spelen voor extreemlinkse actoren zoals de PVDA’, zegt Buyens. ‘We hebben het niet verder onderzocht, maar we zien een plausibele hypothese. MO* en DeWereldMorgen geven vooral een stem aan het middenveld waaruit ze zijn ontstaan. Ter linkerzijde is er bovendien geen cordon médiatique zoals tegen Vlaams Belang. Voor die partij zijn alternatieve media een grote meerwaarde.’

Algemene conclusie: het valt wel mee met de nieuwsdiversiteit van de Vlaamse media, zeker in vergelijking met de Verenigde Staten maar ook Zuid-Europa, waar het medialandschap sterk gepolariseerd is. Toch roept Leen d’Haenens, de KU Leuven-professor mediakunde die het boekproject samen met haar VUB-collega Pascal Verhoest coördineerde, op tot waakzaamheid. ‘Zowel de consumptie van een grote diversiteit aan nieuwsbronnen als de consumptie van hard nieuws wordt in grote mate beïnvloed door politieke betrokkenheid’, zegt ze. ‘Die vaststelling duidt mogelijk op een groeiende kloof tussen mensen die politiek betrokken zijn en mensen die een afkeer hebben van politiek. Dat is uiterst relevant, omdat gevoelens van politiek onvermogen, wantrouwen en cynisme voeding kunnen geven aan politieke stromingen die een potentiële bedreiging voor de democratie vormen. Zeker omdat populistische politici gretig op die gevoelens inspelen.’ Volgens d’Haenens onderstreept dat het belang van laagdrempelige mainstreammedia. ‘Zij spreken de minder betrokken nieuwsgebruikers aan, en hebben het grootste potentieel om de niet-nieuwsgebruikers met een divers aanbod te bereiken. Zo kunnen ze een tegenwicht vormen voor politieke en ideologische segregatie in de samenleving.’