Hoe de architectuurwedstrijd voor het nieuwe M HKA compleet ontspoorde

Na jarenlange voorbereidingen en enkele honderdduizenden verspilde euro’s staan de plannen voor een nieuw Museum van Hedendaagse Kunst Antwerpen nog nergens. ‘Het is een wraakroepend voorbeeld van morsen met schaars cultuurgeld en knoeien met een grote aanbesteding.’

Op 19 maart 2020 zette Vlaamse minister van Cultuur Jan Jambon (N-VA) de architectuurwedstrijd stop voor een nieuw gebouw voor het Museum van Hedendaagse Kunst Antwerpen (M HKA). De wedstrijd had nochtans een duidelijke winnaar opgeleverd.

Verschillende betrokkenen spreken niet alleen van verborgen politieke agenda’s, maar noemen ook een cruciaal document dat voor de meeste juryleden geheim werd gehouden. Jambons beslissing verdween wat tussen de plooien door de coronacrisis, maar de onvrede bleef borrelen. Een aantal mensen wilde voor Knack de gang van zaken schetsen, op voorwaarde dat het anoniem kon. ‘Wat is gebeurd, is een regelrechte schande. De jury werd voor schut gezet door M HKA-directeur Bart De Baere. Bovendien werden honderdduizenden euro’s over de balk gegooid. Net nu de hele cultuursector financieel het mes op de keel wordt gezet’, aldus een betrokkene.

Al onder cultuurminister Joke Schauvliege (CD&V) werd de vernieuwing van het M HKA gemeld, maar investeren deed zij niet. De toenmalige Vlaamse Bouwmeester Peter Swinnen zette proactief het project op de agenda, maar er werd pas werk van gemaakt onder minister Sven Gatz (Open VLD). De voorbereidingen duurden dus ruim vijf jaar met visienota’s, voorstudies en onderzoeken. In het Vlaamse regeerakkoord van september 2019 werd een nieuw gebouw voor het M HKA aangekondigd. Dat zou op het Zuid in Antwerpen worden gebouwd, op de plek waar nu het hof van beroep staat.

Na een open oproep meldden zich 87 architectenbureaus. Daarvan werden er in mei 2019 vijf geselecteerd. Elke kandidaat kreeg een budget van 80.000 euro om een voorstel uit te werken. De ontwerpteams waren ad-hocsamenwerkingen van Belgische architectenbureaus en buitenlandse partners.

Een vijftienkoppige jury (‘Gunningscommissie’ in het jargon) boog zich over de voorstellen. In de jury zaten de Vlaamse Bouwmeester Leo Van Broeck, de Antwerpse stadsbouwmeester Christian Rapp, twee ambtenaren voor de Vlaamse overheid als opdrachtgever en voor het M HKA directeur Bart De Baere en vicevoorzitter Yolande Avontroodt. Daarnaast hadden ook de hoogleraren Dirk De Meyer en Wouter Davidts (UGent) en financieel expert Philip Borremans van Participatiemaatschappij Vlaanderen (PMV) een zitje. Naast die negen leden waren er nog zes adviserende leden zonder stemrecht: vertegenwoordigers van enkele stadsdiensten en twee directeuren van soortgelijke musea in Istanbul en Singapore. In de commissie zat geen enkele kunstenaar.

Duidelijke winnaar

Van bij de start liep een en ander fout. Eind juni werden de teams gebrieft, maar er was geen definitief bestek, wat essentieel is voor een project met een totaal prijskaartje van zowat 100 miljoen euro. Het bestek of lastenboek beschrijft de voorwaarden en technische aspecten voor het bouwwerk en alles waar kandidaten juridisch en administratief rekening mee moeten houden. De ontwerpteams zouden pas eind juli een definitief bestek krijgen. Op 10 september volgde een tweede briefing met de boodschap dat de ontwerpen tegen 18 november 2019 ingediend moesten worden. Op de valreep haakte één bureau af.

Begin december verdedigden vier kandidaten hun project voor de Gunningscommissie. Op 22 januari 2020 werd een volgende vergadering belegd. Daar was een specialist van de overheid bij aanwezig om toe te zien op procedurefouten. Na de puntentelling voor de zeven criteria van het bestek was er één duidelijke winnaar: het team van 51N4E en het Britse Caruso St. John Architects, behaalde 104 punten op 130. De drie andere kandidaten scoorden 84, 86 en 88 punten.

Die puntentelling zegt niet alles. Bij het eindoordeel spelen ook andere elementen een belangrijke rol: de verdediging van het project, de visie op samenwerking met de overheid als bouwheer en de bereidheid tot bijsturing van de plannen in overleg met de ‘gebruiker’, het museum zelf dus. Ook op die vlakken stak 51N4E boven de andere kandidaten uit.

Opdracht volbracht voor de jury? Nee, directeur De Baere en bestuurder Yolande Avontroodt van het M KHA en stadsbouwmeester Christian Rapp bleven een andere kandidaat verdedigen: het bureau Sanaa, dat als derde scoorde. Sanaa is het bureau van de Japanners Kazuyo Sejima + Ryue Nishizawa and Associates, dat samenwerkte met architecten Jaspers-Eyers.

‘Men wilde verhinderen dat 51N4E de opdracht kreeg. Waarom organiseer je een wedstrijd op punten als die niet de doorslag geven?’ zegt een commissielid. Volgens Vlaams Bouwmeester Van Broeck was er geen ‘best scorende kandidaat’ en was de jury het eens over twee mindere en twee betere projecten. ‘Maar de jury was zeer sterk verdeeld over die twee betere projecten.’ Die betere projecten (51N4E en Sanaa, nvdr) hadden ‘een totaal verschillende insteek, met een andere uitstraling en museale werking’, aldus Van Broeck. Hij wijst erop dat ze allebei ‘nog een stevig aantal gebreken en werkpunten vertoonden’. Volgens hem wijzigen inzichten van juryleden tijdens de discussie en is een puntentelling een ‘voorlopig’ resultaat.

De bijeenkomsten verliepen dus woelig. ‘Het was duidelijk dat de uitkomst niet naar de zin was van de M HKA- directeur. Hij slaagde erin zowat iedereen te schofferen en noemde ons “een slechte jury”. Onvoorstelbaar. Blijkbaar betrok hij zelf haast niemand van zijn eigen museumstaf bij het project. Hij speelde soloslim.’

Het voorstel van Sanaa voldeed op een aantal fundamentele punten niet aan de voorwaarden. Het voorgestelde budget klopte niet en ook op duurzaamheid scoorde het zwak, zo blijkt uit gelekte documenten. Bovendien ergerden sommigen zich aan het feit dat de hoofdontwerpers van Sanaa hun voorstel niet zelf waren komen verdedigen, maar dat ze een paar lokale medewerkers hadden gestuurd. ‘Blijkbaar was dat miljoenenproject niet zo belangrijk? Of waren ze nogal zeker dat ze zouden winnen?’ Anderen wijzen er dan weer op dat ook het voorstel van 51N4E nog ‘meerdere fundamentele gaten’ vertoonde.

Volgens het reglement moest de jury ‘zo veel mogelijk naar een consensus’ streven. Dat lukte niet, zegt Van Broeck: ‘Het werd steeds duidelijker dat de twee tegengestelde kritische standpunten elk elementen van waarheid bevatten, en dat geen van de twee betere projecten zomaar zonder stevige aanpassingen kon worden gegund.’

Een paar dagen na die gespannen verlopen vergadering, op 26 januari, stuurde Van Broeck een mail naar de jury. Hij wilde een nieuwe bijeenkomst en vroeg dat ‘(…) ALLE juryleden bereid zijn om indien nodig de hakken uit het zand te halen’. Van Broeck vond het billijk om de vier kandidaten de kans te geven om hun ontwerp aan te passen en opnieuw te evalueren. Hij schreef: ‘Nogmaals, geen enkele volgorde mag op voorhand vastliggen.’

Directeur De Baere stelde een document op met een vragenlijst van tien bladzijden voor de vier kandidaten, met zowel specifieke vragen per kandidaat als algemene vragen over de haalbaarheid van het budget, mogelijkheden voor samenwerking en de inhoudelijke werking van het museum. Maar ook daarover was consensus binnen de jury veraf.

De Baere schreef in zijn vragenlijst: ‘We gaan ervan uit dat de Gunningscommissie een gedragen, gebalanceerd advies dient te geven aan de Vlaamse regering.’ Maar in zijn document stond ook als commentaar bij de haalbaarheid van het museumproject: ‘Sanaa beantwoordt al deze vragen voor ons op een excellente manier, 51N4E/Caruso St John is zich er overtuigend van bewust, maar het voorliggend ontwerp toont tal van deficiten en deze zijn volgens ons ook moeilijk te remediëren (…).’ De Baere noemt de ontwerpen op het vlak van ‘uitstraling en stedelijke inbedding’ van beide kandidaten ‘overtuigend (…) elk op een totaal andere wijze die het o.i. verdienen intelligent eerder dan antagonistisch te worden afgewogen’. Voor de ene bewijst dit dat de directeur geen absolute voorkeur voor Sanaa wil doordrukken, de andere ziet het als een expliciete miskenning van de score die Sanaa maar als derde rangschikte.

De nieuwe vergadering die Van Broeck voorstelde, zou er niet meer komen, want minister Jambon trok de stekker uit het project. Blijkbaar is hij beducht voor juridische problemen als er een soort tweede ronde met aangepaste ontwerpen zou worden georganiseerd.

Prestige

Waarom wilde de top van het M HKA met Sanaa in zee? ‘Ik denk dat het nogal simpel is. Sanaa had zowel het grootste als het meest prestigieuze gebouw’, zegt een insider. Anderen wijzen naar ’t Schoon Verdiep, waar ze gewonnen leken voor een opvallend gebouw als een nieuwe architecturale ‘landmark’ voor de stad. Of burgemeester Bart De Wever (N-VA) zich hier persoonlijk mee bemoeide, is niet duidelijk, maar mensen uit zijn entourage waren gewonnen voor Sanaa, dat tot het kransje internationale sterarchitecten behoort.

Een jurylid: ‘De Baere vroeg tijdens de presentatie aan 51N4E wat ze zouden doen als een van de belangrijkste stakeholders hun gebouw een lelijk ding zou vinden. Over de collecties die hij beheert, heeft hij met geen woord gerept. Terwijl een museumdirecteur net dáár vragen moet over stellen: hoe zouden de collecties in dat gebouw passen? Hij zat daar om te waken over de inhoud van het gebouw, maar was vooral in de buitenkant geïnteresseerd.’

Van de tweede bijeenkomst van de Gunningscommissie werd naar verluidt geen officieel verslag gemaakt. ‘Ik heb er in elk geval geen gekregen’, zegt een commissielid. Blijkbaar werden alle bijeenkomsten wel opgenomen ‘op geluidsdrager’.

Uiteindelijk kregen de leden van de commissie op 20 maart van de leidende Vlaamse ambtenaar van het project een e-mail over de beslissing van minister Jambon. Daarin werd aangedrongen op ‘de grootste discretie’ en werd ook ‘het geheim van de beraadslagingen’ beklemtoond. Vragen van de media moesten ze doorverwijzen naar de communicatiedienst van het departement Cultuur.

Wie had belang bij de mislukking van dit dure en jarenlang voorbereide project? ‘Dat is de vraag van 10 miljoen’, zegt een jurylid. Anderen verwijzen naar de communicatie van de cultuurminister om de wedstrijd te annuleren. Volgens de minister waren ‘de ambities van het museum veranderd en de noden anders dan in de aanvankelijke procedure omschreven’.

Geheim ‘Routeplan’

Die veranderde ‘noden en ambities’ worden in de mail van de leidende ambtenaar toegelicht. De mail verwijst naar een ’transitieplan’ van het M HKA: ‘Van M HKA naar TVHK: een routeplan 2020-2027 naar internationale excellentie voor Vlaanderen’. TVHK staat voor Toekomstig Vlaams Museum voor Hedendaagse Kunst.

Enkele juryleden vielen zowat van hun stoel: niet alleen hebben zij, noch de kandidaten, dat document ooit gezien of gekregen, het werd bovendien al op 7 oktober 2019 goedgekeurd door de raad van bestuur van het M HKA – dus terwijl de werkzaamheden van de Gunningscommissie volop bezig waren.

‘Ik was verbijsterd toen ik dat las’, zegt een jurylid, ‘Het kán toch niet dat een nieuw essentieel beleidsdocument zowel voor de jury als voor de kandidaten wordt achtergehouden door de directeur van het M HKA? Terwijl wij ons bogen over de ingediende projecten was er dus een parallel politiek circuit bezig.’

Uit de mail van de leidende ambtenaar bleek dat het M HKA ‘een vernieuwde werking’ wil in een nieuw gebouw en dat daarvoor een businessplan zal worden opgesteld. De ambtenaar schreef: ‘Het ambitieniveau van de studieopdracht voor de bouw van een nieuw Vlaams museum (…) is geëvolueerd.’ Als voorbeeld verwees de mail naar een ‘digitaal museum als volwaardig complement van de fysieke instelling’. Een en ander leidt tot ‘onzekerheid over de werkelijke budgettaire impact van het project’. Kortom, er waren sinds oktober 2019 compleet nieuwe plannen in de maak voor het M HKA, waarvan de directie niet weet wat ze zullen kosten. Een budgetplan wordt pas tegen 2023 verwacht.

Het Routeplan waar noch de kandidaten, noch alle juryleden van afwisten, was ‘aanvankelijk enkel ter voorbereiding van het met de winnaar te lopen traject en van de operationele aspecten ná realisatie van het gebouw’, aldus Van Broeck.

Er staat nog een opvallende zin in de mail van de leidende ambtenaar : ‘Daarnaast nopen ook de architecturale ontwikkeling van Antwerpen Nieuw Zuid en nieuwe inzichten omtrent bebouwing op de kaaien tot herziening van de huidige projectdefinitie.’

Uit documenten van de Gunningscommissie blijkt dat Sanaa een stuk hoger zou bouwen dan de bestaande gebouwen op de kaaien. De grondoppervlakte van de site van het hof van beroep was te klein voor de ambities en daarom plande Sanaa een gebouw van bijna 80 meter hoog. 51N4E voorzag ongeveer 53 meter hoogte. Een van de buitenlandse experts omschreef het plan van Sanaa wat denigrerend als een ‘high-end supermarket’. Wanneer je als stadsbestuur één veel hoger nieuw gebouw toelaat op die plaats, zet dat misschien de deur open voor vastgoedontwikkelaars en architecten om ook hogere privégebouwen neer te zetten. ‘Het is nogal simpel: meer verdiepingen betekenen meer winst’, aldus een jurylid. Zou het museum van Sanaa een dominosteentje kunnen worden voor ontwikkelaars van commercieel vastgoed en grondspeculanten? In dat verband noemt een commissielid het opmerkelijk dat architect Eyers tijdens de presentatie van het Sanaa-ontwerp vertelde dat zijn bureau met Sanaa in contact was voor samenwerking voor een commercieel project op Nieuw Zuid.

Hoe dan ook: de hele architectuurwedstrijd ligt na die mail in de prullenmand en verschillende commissieleden blijven met grote vragen zitten.

Zoals: waarom werd dat ‘Routeplan’ van M HKA geheim gehouden? Opvallend is dat het ‘Routeplan’ nauwelijks een week na het aantreden van de nieuwe Vlaamse regering op 2 oktober 2019 al op het bureau van de Cultuurminister Jan Jambon lag. Een aantal leden ziet dat als een politiek manoeuvre dat inspeelde op het Vlaamse regeerakkoord dat het M HKA wil inschakelen in een Vlaams cultuur-toeristisch verhaal. ‘Dáár zou de minister geld voor over hebben, veel geld, als er maar altijd en overal “Vlaams” voor staat en veel toeristen trekt. Dat doe je met een spectaculair gebouw en dat had Sanaa in de aanbieding. Het gros van de jury en de kandidaten is in het ootje genomen met dat parallelle plan. Met die honderdduizenden verspilde euro’s hadden we wellicht twintig of dertig kleinere projecten in de cultuursector kunnen redden’, klinkt het misnoegd.

Een en ander komt de stad Antwerpen nu goed uit. Want voor een nieuw museum aan het Zuid moet een aangepast Ruimtelijk Uitvoeringsplan (RUP) worden goedgekeurd om hoger te kunnen bouwen dan vandaag is toegelaten. Dat RUP zou voor onrust en onvrede kunnen zorgen. Actiegroepen volgen met argusogen wat er met een RUP gebeurt en kunnen zich verzetten, zoals ze eerder deden rond parkings aan de Vlaamse- en Waalsekaai. Van Broeck: ‘Specifiek in de Antwerpse context heeft de overheid bovendien redenen om niet over één nacht ijs te gaan omdat daar de laatste jaren veel projecten zijn tegengehouden door actiecomités.’

Wat nu?

Minister Jambon heeft medio maart het M HKA gevraagd om werk te maken van een duidelijke toekomstvisie en bijbehorend businessplan. Het M HKA blijft dus nog jaren waar het zit. ‘Het zou met een fractie van het budget voor een nieuw gebouw een aantrekkelijk museum kunnen maken’, zegt een jurylid.

Daarmee lijkt het doek gevallen over een nieuw M HKA. Voorlopig? Daarover zijn de meningen verdeeld. Sommige bronnen denken dat directeur De Baere zijn hand overspeeld heeft door op twee paarden te wedden, met zowel de wedstrijd als het ‘Routeplan’, dat door de minister als hoofdreden werd gegeven om het project af te blazen. Anderen zien het veeleer als reculer pour mieux sauter: ‘In budgettair krappe tijden wordt vaak gekeken naar samenwerking met de privésector en dan komen mensen als Fernand Huts of Axel Vervoordt en hun privécollecties in beeld. Wie betaalt, bepaalt. Dan staat de deur meteen open voor een spektakelmuseum dat veel toeristen kan trekken’, aldus een jurylid. Dat zou perfect passen bij het Vlaamse regeerakkoord, dat letterlijk verwijst naar het ‘breder cultuur-toeristisch verhaal’ rond Vlaams erfgoed en Vlaamse meesters.

Een insider speculeert ook over ‘de duidelijke politieke agenda’ achter dit verhaal: ‘Het nieuwe M HKA zou samen met het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten (KMSKA) van Antwerpen het epicentrum maken van alle glorieuze Vlaamse kunst en erfgoed. Met de V van Vlaams wordt M HKA dan VMHKA en KMSKA verandert in VMSKA, voorspel ik. Dat zou perfect passen in de agenda van een bepaalde politieke elite en haar nationalistische identiteitspolitiek.’

M HKA-directeur Bart De Baere wil niet reageren op de harde kritiek: ‘Ik houd me strikt aan de deontologie en praat niet over vertrouwelijke gesprekken en vergaderingen voor overheidsopdrachten.’

Ook de Antwerpse stadsbouwmeester Christian Rapp verwijst naar de vertrouwelijkheid van de Gunningscommissie. Rapp zegt wel dat er lessen moeten worden getrokken uit ‘deze niet optimaal verlopen aanbesteding’. Hij hoopt dat snel werk wordt gemaakt van een RUP voor het Zuid, zodat nog tijdens deze ambtstermijn minstens een bouwvergunning kan worden afgeleverd. De uitwerking van een RUP duurt doorgaans twee jaar.

Het huidige M HKA-gebouw aanpassen en verbeteren lijkt hem onmogelijk. Rapp: ‘Een open oproep was een goed model voor eenvoudige processen, maar is misschien niet zo geschikt voor complexe dossiers. Dat loopt dan soms mis, zoals nu. Ik pleit voor een nieuwe aanbesteding met een klassieke architectuurwedstrijd op basis van een doordacht en goed berekend programma.’

Volgens Van Broeck zat er niet veel anders op dan de stekker uit de wedstrijd te trekken. ‘Dat is wat je als “goede huisvader” en met “voortschrijdend inzicht” doet. Beter geen keuze dan een krampachtige of aanvechtbare keuze’, besluit hij.

Voor minister Jambon staat ‘de teller weer op nul’. Zijn woordvoerder zegt dat er een nieuwe oproep komt. ‘Er is verwarring geweest en er zijn hordes opgedoken. De reden daarvan? De open oproep gebeurde op basis van aannames van zowel de stad als het museum die gaandeweg veranderd zijn. Het is alsof je vraagt om na te denken over de aankoop van een auto en uiteindelijk blijkt dat je een vrachtwagen nodig hebt. Wel, dan kun je beter zeggen: cut the crap. We zetten de tellers op nul en we kijken naar de essentie. Daarom hebben we het M HKA gevraagd om eerst duidelijk te maken wat ze met dat museum willen doen en wat het businessplan is. Die oefening is bezig.’