Hoe Alexia Bertrand (Open VLD) de accijnshervorming met allerlei trucs ‘budgetneutraal’ wil houden

De accijnshervorming van onze energiefactuur is ‘budgetneutraal’, beweert premier Alexander De Croo (Open VLD) al maanden. Om dat te bewijzen past staatssecretaris voor Begroting Alexia Bertrand alle mogelijke trucs toe, van zeer optimistische cijfers over rapporten die niet worden vrijgegeven tot uiterst creatieve rekenkunde.

Wat kost de hervorming van de energiefactuur aan de burgers en aan schatkist? De btw op gas en elektriciteit werd verlaagd van 21 naar 6 procent en om dat te compenseren werd begin deze week beslist om de accijnzen te verhogen. Gisteren werd het wetsontwerp ‘houdende hervorming van de fiscaliteit op de energiefactuur’ neergelegd, volgende week zou erover gestemd worden. En dan is de voor de hand liggende vraag: in hoeverre compenseert die accijnsverhoging de btw-verlaging?

Met andere woorden: is het voor de huishoudens een vestzak-broekzakoperatie? Of schiet de schatkist geld bij en duwt die zo de begroting nog dieper in het rood? Het is een vraag die voortdurend terugkeert. Zeker nadat staatssecretaris voor Begroting Eva De Bleeker (Open VLD) door premier Alexander De Croo (Open VLD) en partijvoorzitter Egbert Lachaert in november vorig jaar werd gedwongen om op te stappen, omdat ze niet in de begroting wilde verwerken dat dat niets zou kosten.

Premier De Croo, en met hem de leiding van Open VLD, zegt al langer dat de hervorming van de energiefactuur ‘budgetneutraal’ zal zijn en met andere woorden niet zal wegen op de begroting die al donkerrood kleurt. Dat zei hij bijvoorbeeld op 17 november vorig jaar in de Kamer, nadat De Bleeker tot ontslag was gedwongen: ‘Er staat heel duidelijk in de begrotingsdocumenten dat de hervorming budgetneutraal moet zijn. Dat is de beslissing. Ik herhaal het: de hervorming moet budgetneutraal zijn.’

Als de hervorming budgetneutraal is, betekent dat dat de huishoudens globaal straks evenveel betalen voor hun energie als vóór de btw-verlaging, een vestzak-broekzakoperatie dus. Dat willen de socialisten en groenen niet, zij staan erop dat de mensen in deze moeilijke tijden minder moeten betalen voor hun energie. Zij willen dat de regering-De Croo de gezinnen blijven steunen. Maar die steun kost natuurlijk overheidsgeld en zorgt dus voor nog grotere begrotingstekorten en dat willen vooral de premier en zijn partij dan weer niet. Zij zweren bij ‘budgetneutraliteit’.

Als de hervorming budgetneutraal is, betekent dat dat de huishoudens straks evenveel betalen voor hun energie als vóór de btw-verlaging. Een vestzak-broekzakoperatie dus.

Regeringspartij CD&V twijfelt er in elk geval al langer aan of de hervorming van de energiefactuur ‘budgetneutraal’ zal zijn. CD&V-fractieleider Servais Verherstraeten zei vorig jaar in de commissie Financiën: ‘De btw-verlaging op energie zal volgend jaar (dus in 2023, nvdr) niet budgetneutraal zijn’ en hij twijfelde er zelfs aan of dat ooit het geval zal zijn. En begin deze week verklaarde minister van Financiën Vincent Van Peteghem (CD&V) nog duidelijk in het VRT-journaal: ‘Omdat de energieprijzen nog niet op het niveau staan van 2021, kost de accijnshervorming zo’n 350 miljoen euro.’ Amper anderhalve week eerder, op 25 januari, vreesde hij zelfs nog een negatieve budgettaire impact van 761 miljoen.

Die energieprijzen zijn een cruciale factor in alle berekeningen. Midden 2021 bedroeg de gasprijs (die voor een groot stuk de elektriciteitsprijs bepaalt) 22 euro per megawattuur, vandaag ligt die nog steeds boven de 50 euro, dus meer dan het dubbele. Experts vragen zich af of de gasprijs nog wel ooit tot het niveau van 2021 zal dalen.

Hoofdadviseur Ivo Van Isterdael van de CREG, de federale organisatie die instaat voor de regulering van de elektriciteits- en aardgasmarkt in ons land, zei begin dit jaar in Knack: ‘Dat de gasprijs opnieuw zal stijgen is voor mij een zekerheid. Ik weet niet of die opnieuw zal pieken tot 350 euro, wat ik wel weet is dat de gasprijs nog een aantal jaren structureel hoog zal zijn. We zullen niet snel opnieuw 20 euro per megawattuur gas betalen, zoals decennialang gebruikelijk was.’

Op de website van Het Laatste Nieuws antwoordde professor energiepolitiek Thijs Van de Graaf (UGent) eerder deze week op de vraag ‘Gaan we ooit nog terug naar de prijsniveaus van voor de crisis?’ het volgende: ‘Nee. Voor aardgas alleszins niet. De reden is simpel. Russisch pijpleidinggas was het goedkoopste gas dat de Europese markt kon bereiken en dat komt volgens mij nooit meer terug. Tot 2030 keren we niet meer terug naar de gasprijzen van het vorige decennium.’ Kortom, we gaan er maar beter van uit dat de gasprijs niet vlug zal dalen tot op het niveau van 2021. De kans is zelfs reëel dat de gasprijs opnieuw stijgt.

De vis verdrinken

Hoe dan ook, de premier blijft erbij dat de accijnshervorming van onze energiefactuur budgetneutraal is en wordt daarvoor te hulp gesneld door Alexia Bertrand (Open VLD), die De Bleeker opvolgde als staatssecretaris voor Begroting. Zij verspreidde maandag een mededeling waarvan de eerste zin luidt: ‘De staatssecretaris voor Begroting, Alexia Bertrand, is tevreden met het akkoord rond de accijnshervorming, die geen negatieve budgettaire impact heeft.’ Meer nog, ze komt uit op een positieve budgettaire impact, want ze spreekt van een klein overschot van 34 miljoen euro. Daarvoor past zij wel alle mogelijke trucs van de foor toe. De zaken worden rooskleuriger voorgesteld dan ze zijn.

Dat er alleen maar wordt uitgegaan van de lagere energieprijzen is daarbij nog het minste. Al is het wel een zeer optimistisch uitgangspunt, zeker als je hoort wat alle energie-experts zeggen: de gasprijs zal nog een hele tijd sterk schommelen en allicht zelfs stijgen. Dan zou het verstandiger en in elk geval voorzichtiger zijn als we daar in de becijferingen rekening mee zouden houden. Dat gebeurt niet.

Nog belangrijker is dat Bertrand bij haar berekening van wat de accijnshervorming kost plots zaken betrekt die daar niets mee te maken hebben: het sociaal tarief en de accijnzen op benzine en diesel. Die houden geen verband met de cruciale vraag: in hoeverre compenseert de accijnsverhoging de btw-verlaging? Het antwoord daarop is zoals gezegd bepalend voor de energiefactuur die u en ik zullen ontvangen en tenslotte gaat de hele discussie daarover: zullen we na de hervorming meer of minder moeten betalen en hoeveel zal het de schatkist kosten? Je kunt de vraag ook anders formuleren: hoeveel zal de fiscus minder ontvangen aan inkomsten door de btw-verlaging, en hoeveel zal hij meer ontvangen dankzij de accijnsverhoging?

De gasprijs zal nog een hele tijd sterk schommelen en allicht zelfs stijgen. Dan zou het verstandiger zijn als we daar in de becijferingen rekening mee houden. Dat gebeurt niet.

Het blijkt dat de fiscus 1,5 miljard minder inkomsten zal hebben in 2023 als gevolg van de btw-verlaging en 544 miljoen meer inkomsten als gevolg van de accijnsverhoging, volgens de door Bertrand zelf gecommuniceerde cijfers. Dat betekent dus een tekort van 961 miljoen euro voor het hele jaar 2023. Dat is verre van budgetneutraal, wat De Croo en Bertrand zo graag willen. (Sommigen zullen opmerken dat die 961 miljoen wel minder is dan de 1,325 miljard die De Bleeker, op basis van berekeningen van de FOD Financiën, voor ogen had toen ze de begroting eind vorig jaar opstelde. Maar De Bleeker hield alleen rekening met beslist beleid, namelijk de btw-verlaging, en niet met de accijnsverhoging die toen nog niet was beslist en waarvan de opbrengst dus onzeker was.)

En zelfs als je de redenering van de staatssecretaris zou volgen en rekening zou houden met de 612 miljoen btw-minderinkomsten die al in de basisbegroting stonden voor de maanden januari tot maart en je dus enkel rekening houdt met de extra 893 miljoen minderinkomsten die er nu bij komen voor de maanden april tot december, dan is er nog altijd een extra gat in de begroting van 349 miljoen, zoals de minister van financiën maandag bevestigde. Niet budgetneutraal dus.

Om toch tot budgetneutraliteit te komen, betrekt Bertrand er nu twee zaken bij die niets te maken hebben met de hervorming van de energiefactuur, namelijk de afbouw van het sociaal tarief en de inkomsten van de accijnzen op benzine en diesel. De truc is even eenvoudig als doorzichtig: als je maar voldoende positieve cijfers in rekening brengt, zelfs van zaken die niets met de eigenlijke beslissing te maken hebben, bereik je vroeg of laat altijd budgetneutraliteit. De vis wordt dus verdronken. Terwijl de vergelijking eenvoudig is: hoeveel btw minder, hoeveel accijnzen meer.

Daar komt nog bij dat Bertrand alleen de positieve cijfers in rekening brengt en de negatieve financiële gevolgen vergeet. Zo houdt ze geen rekening met een mogelijke daling van de opbrengsten van de overwinstbelasting, een belasting op de buitensporige winsten die sommigen bedrijven maken dankzij de energiecrisis, als gevolg van de lagere energieprijs waar de staatssecretaris van uitgaat. Ook de bijdrage van de nucleaire en van de oliesector, die juridisch wordt aangevochten, is nog niet zeker verworven. Dat is dus ook nog eens een erg eenzijdige, voluntaristische benadering van de problematiek. Als straks de overwinsten of die sectorbijdragen minder opbrengen dan verwacht, zal dat de begroting dieper in het rood duwen.

Creatieve communicatie

Om al haar cijferwerk te staven, verwijst Bertrand in haar mededeling van begin deze week onder meer naar cijfers van het FOD Financiën en de CREG. Dat vindt ze ook belangrijk, zo blijkt uit een antwoord dat ze gaf in de zakenkrant De Tijd eerder deze week. De journalist vroeg haar: ‘Is de conclusie niet vooral dat u veel meegaander bent in de creatieve communicatie over de begroting dan uw voorgangster? Er was vooraf nooit sprake van het in rekening brengen van het sociaal tarief of de accijnzen op brandstof.’

Bertrand antwoordde: ‘Ik denk dat mijn aanpak erg technisch is. Voor de ramingen van fiscale ontvangsten en energieprijzen ben ik volledig afhankelijk van andere diensten. Ik maak die niet zelf. Op basis van de nieuwste ramingen heb ik gewoon een objectieve vaststelling gedaan.’ Of die vaststelling zo objectief is, is zeer de vraag, aangezien ze alleen rekening houdt met de meevallers, maar Bertrand zegt ook dat ze de ramingen niet zelf maakt en daarvoor steunt op ‘andere diensten’, zoals de FOD Financiën en de CREG. Ondanks herhaaldelijk verzoek van Knack wilde Bertrand hun ramingen niet vrijgeven. Ze staan ook niet in het wetsontwerp dat net werd ingediend. Het blijft dus raden naar met welke parameters, bijvoorbeeld voor de erg schommelende gasprijs, die diensten rekening houden.

Er is nog meer. In haar mededeling gaat Bertrand in op de afbouw van het uitgebreide sociaal tarief, een van de zaken die ze nodig heeft om tot budgetneutraliteit te komen. Oorspronkelijk hadden 600.000 huishoudens met een laag inkomen recht op een tegemoetkoming op de energiefactuur, tijdens corona kwamen daar 400.000 gezinnen bij en die steunmaatregel werd verlengd toen de energieprijzen fel stegen. Dat sociaal tarief wordt teruggeschroefd, zo werd begin deze week beslist.

Hoe staatssecretaris Bertrand aan haar cijfers komt, blijft gissen.

In de mededeling verklaart Bertrand daarover: ‘Het huidige uitgebreide sociaal tarief wordt afgebouwd. In het tweede kwartaal naar 75%, in het derde kwartaal naar 25%. Vanaf 01/10/2023 stopt deze tijdelijke steunmaatregel. De geschatte kost van deze partiële verlenging is 33,6 miljoen euro (eveneens volgens de cijfers van de CREG).’ Bertrand wilde dus die cijfers van de CREG waarop ze zich baseert niet geven, maar gecontacteerd hierover door Knack antwoordt de CREG: ‘Over de kost van de geleidelijke afbouw van de uitbreiding van het sociaal tarief naar verhoogde tegemoetkoming tussen 1 april 2023 en 30 september 2023, kan ik u enkel meedelen dat de CREG niet betrokken was bij de beslissing van de federale regering. Om die reden kan de CREG op dit moment geen inschatting van deze kosten geven.’ Hoe Bertrand aan haar cijfers komt, blijft gissen.

Slotsom: staatssecretaris Bertrand en premier De Croo blijven ook vandaag erbij dat de accijnshervorming ‘budgetneutraal’ is, maar erg overtuigend is dat nog steeds niet. Begin deze week concludeerde De Tijd dat de regering-De Croo ‘rekent op financiële meevallers en een lage energieprijs om de operatie (de accijnshervorming, nvdr) budgetneutraal te maken. Een risico, want de markt blijft volatiel’. De Standaard titelde: ‘Hoe Alexia Bertrand met creatieve rekenkunde de premier uit de wind zet.’ En de minister van financiën Van Peteghem sprak maandag zelfs expliciet over een budgettaire kost.

Wie zich door de cijferbrij van de staatssecretaris voor Begroting ploegt, merkt dat de ‘budgetneutraliteit’ alleen maar wordt bereikt door ervan uit te gaan dat de energieprijs niet meer zal stijgen, door zaken te herdefiniëren en op een bijzonder creatieve manier aan het cijferen te slaan.

Omdat de premier en nu ook zijn nieuwe staatssecretaris voor Begroting, trouwens tot ergernis van de coalitiepartners, zo hardnekkig blijven vasthouden aan die ‘budgetneutraliteit’ zal dat hen blijven achtervolgen, bijvoorbeeld al bij de budgetcontrole in maart. Bij dat alles mogen we niet vergeten dat ons land dit jaar afstevent op een tekort van 33,6 miljard euro, het grootste budgettaire tekort van de Europese Unie. Als alles meevalt.