Het strategospel van Poverello: hoe de armoede-vzw al het kapitaal van de bouwbroeders binnenhaalde

In de jaren 1990 gingen de bouwbroeders uit Heusden-Zolder in zee met de armoede-vzw Poverello, in de hoop dat hun vormings-en ontmoetingscentrum in goede handen zou zijn. Uit gelekte documenten blijkt hoe Poverello al het kapitaal van de bouwordebroeders naar zich toetrok. Hun domein in Heusden, tegenwoordig ‘De Bark’, wordt vandaag met stevige winst verhuurd als asielcentrum aan het Rode Kruis. De broeders staan buitenspel.

‘Wij hebben duidelijk gezegd: wij willen niets voor onszelf houden, maar ons geld moet voor het goede doel gebruikt worden. En daarover moet transparantie bestaan.’ Op een zondag spreken we de hoogbejaarde broeders Frans Wellemans en Harry Moolenaar in een Limburgs woonzorgcentrum. Ze hebben net de communie ontvangen.

Financiële zorgen houden broeder Wellemans (94) bezig: ‘We hebben al ons bezit geschonken aan Poverello. Ik wil de cijfers inkijken, maar ik heb ze niet. Kun jij ze ons misschien bezorgen?’

Harry Moolenaar (90) en Frans Wellemans zijn de laatste ‘bouwbroeders’ van het Seculier Instituut van de Bouworde (SIBO). ‘Bouwbroeders’ of ‘bouwgezellen’ zijn katholieke broeders die als bouwtechnici in celibaat samenleefden. Hun religieuze orde telde bij de oprichting in de jaren vijftig 67 leden en was verbonden aan de Internationale Bouworde (IBO), een van de eerste Belgische ontwikkelingsorganisaties. Ze is vandaag nog altijd actief als organisator van internationale bouwkampen en inleefreizen voor jongeren. De broeders bleven als religieuze bouwtechnici autonoom ten opzichte van de IBO, maar zetten zich niettemin trouw in voor de Bouworde-projecten.

In 1986 splitst Coopibo zich af van de Internationale Bouworde (en gaat in 1997 op in Vredeseilanden, nu Rikolto), die het toenmalige vormingscentrum in Heusden aan de bouwbroeders schenkt. De oudere broeders, die niet in het buitenland werken, verzorgen er het secretariaat en benutten het congresgebouw verder als vormings- en ontmoetingscentrum. Het is een populaire kampplaats voor scholen, parochies en jeugdbewegingen, en staat op zijn hoogtepunt in voor zo’n 10.000 overnachtingen per jaar. Uit zorg voor de toekomst gaan de broeders midden jaren negentig op zoek naar een zinvolle herbestemming voor hun domein. De Nederlandse oerkatholieke beweging Het Werk wil het centrum graag overnemen. Maar dan kruist de stichter van Poverello, Jan Vermeire, hun pad.

We hebben al ons bezit geschonken aan Poverello. Ik wil de cijfers inkijken, maar ik heb ze niet.’ Broeder Frans Wellemans.

Ex-bankier

Al snel wordt geklonken op een samenwerking met Poverello. In 1997, een jaar voor diens dood, wordt de samenwerking officieel. Jan Vermeire komt niet zelf naar Heusden, maar stuurt J.S., een gewezen bankfiliaalhouder, om er de touwtjes in handen te nemen. Vanaf dit moment kan Knack de gebeurtenissen reconstrueren op basis van gelekte interne documenten: notarisakten, verslagen van vergaderingen, brieven en e-mailcorrespondentie tussen sleutelspelers. De overige informatie komt uit akten en jaarrekeningen die Knack verzamelde bij de griffie van de rechtbank van ondernemingen en uit een openbaarheidsverzoek bij de Vlaamse overheid.

Op 31 december 1997 richt J.S. samen met de broeders een nieuwe vzw op: Bouworde-Poverello. De ex-bankier wordt gedelegeerd bestuurder en ook bezoldigd werknemer van de vzw, waarin bestuurders van zowel Poverello als bouwbroeders zitten. De broeders stemmen ermee in het grootste deel van hun centrum en gronden voor 30 jaar in erfpacht te geven aan de nieuwe vzw Bouworde-Poverello. Dankzij die erfpacht kan Bouworde-Poverello het voormalige congrescentrum, voortaan ‘De Bark’ geheten, uitbaten alsof ze zelf eigenaar is. In ruil daarvoor betaalt ze een vergoeding (‘cijns’) van 6000 euro aan Vrienden van het SIBO, de vzw die alle bezittingen van de broeders beheert (kortweg SIBO vzw).

Poverello oppert officieel het plan om naast de bestaande bezinningsdagen voor scholen ook vakanties en ‘paardenkampen voor kansarme kinderen’ te organiseren. De broeders zijn enthousiast, maar het nieuwe plan blijft nagenoeg dode letter. ‘Er is voor zover ik weet amper iets gebeurd voor kansarmen’, vertelt een omwonende. De woordvoerder van Poverello, Daniel De Keyser, legt in een reactie uit dat Poverello probeerde te vermijden dat ‘de opvang van mensen in een probleemsituatie gemengd zou worden met het verblijf van groepen die voor enkele dagen komen’. Bovendien haken de vaste kampgroepen sinds de samenwerking massaal af. Uit een brief van de broeders aan Poverello-directeur Johan Van Eetvelde in augustus 2004 blijkt dat er discussie is over de reden voor ‘de ontvolking’. Volgens Poverello ‘is het centrum niet meer aangepast’. Woordvoerder De Keyser voegt daaraan toe dat ‘scholen minder aandacht besteedden aan retraiteactiviteiten dan voorheen’.

In een verslag van de broeders van een vergadering in 2004 valt echter te lezen dat de groepen wegblijven omdat het ‘niet klikte’ met verantwoordelijke J.S. ‘Men kwam ons vertellen dat zij zich niet meer welkom voelden. De hartelijkheid, de gastvrijheid en de dienstbaarheid waren zoek.’

Renovatiedrang

Ondanks de terugval van activiteiten ontstaan er plannen om het vormingscentrum grondig te renoveren. De architect van Poverello toont zich voortvarend – die indruk blijkt althans uit interne documenten. Wanneer het gebouw in 2003 niet meer brandveilig is, stelt hij een totaalrenovatie voor. De broeders, die teren op een levenslange ervaring in de bouw, zijn niet zo enthousiast, blijkt uit de documenten. Ze maken zelf een studie van de plannen en achten Poverello’s voorstellen ‘technisch onhaalbaar’. Ze ontdekken nog een opvallend probleem: ‘De brandveiligheid zat niet in de begroting.’

De vergoeding die het Rode Kruis betaalt om het pand te mogen uitbaten, loopt op tot 255.000 euro per jaar.

De broeders gaan daarop zelf aan de slag, en leveren een alternatief plan aan. Dat wordt niet aanvaard. Volgens de Poverello-woordvoerder ‘waren de broeders vanwege hun band met het gebouw eerder behoudsgezind’.

In oktober 2004 komt er een nieuw voorstel. Volgens de broeders bevat het ‘zo veel nieuw en verandering’ dat ze zich zorgen maken om de kosten van de renovatie. Poverello’s raming van 625.000 euro lijkt de broeders niet realistisch. Zij voorzien dubbel zo veel kosten, goed voor meer dan 1,2 miljoen euro. Daarmee slaan ze de spijker op de kop, zo zal blijken.

De broeders staan weigerachtig tegenover zulke groots opgezette investeringen zonder perspectief op nieuwe inkomsten. In hun gelekte verslag staat te lezen: ‘Het is zoals in het Evangelie van die man die een toren wilde bouwen, maar niet aan de toekomst en de gevolgen gedacht heeft.’ Op zoek naar advies roepen ze de bemiddeling in van de Hasseltse bisschop Patrick Hoogmartens. Hij stelt twee raadgevers aan om de broeders uit hun impasse te helpen. Freddy Biets, verantwoordelijke financiën en patrimonium van het bisdom, bevestigt: ‘Zij hebben de broeders inderdaad bijgestaan, zonder zich te mengen in de beslissingen.’

Eind januari 2005 gaan de broeders overstag, zo blijkt uit de documentatie. Ze stemmen er bovendien mee in om de erfpachtovereenkomst te verlengen waardoor hun domein De Bark tot 2048 in handen komt van vzw Bouworde-Poverello. De totaalprijs voor de volledige renovatie bedraagt uiteindelijk 1,26 miljoen euro. Voor 40 procent van de investering wordt een subsidie aangevraagd bij Toerisme Vlaanderen. (zie kader) Ook voor de rest van de financiering ligt een plan klaar. Vzw Bouworde-Poverello moet een renteloze lening aangaan van 895.000 euro bij de eigen vzw Poverello. De grote armoedeorganisatie wil die financiële regeling liever niet aan de grote klok hangen. Zoals steeds vraagt Poverello om discretie, of zoals in het gelekte verslag staat: ‘Gewenst wordt dat de bedragen niet naar buiten worden meegedeeld.’ Woordvoerder De Keyser reageert: ‘Niet-betrokkenen kunnen zo’n bedrag wellicht niet plaatsen omdat ze geen idee hebben van de grootte en de noodzakelijkheid van de werken.’

Asielcentrum

In oktober 2008 is de renovatie rond, maar al snel neemt het verhaal een nieuwe wending. In de zomer van 2009, in volle asielcrisis, biedt Poverello het pand zelf aan bij de overheid – amper vier maanden eerder was er nog een intentieverklaring ondertekend om het centrum voor vijftien jaar als jeugdcentrum uit te baten. Iets meer dan een jaar na de opening als ‘jeugdverblijfscentrum’ krijgen de gebouwen in december 2009 een nieuwe bestemming: asielcentrum van het Rode Kruis.

Toch zijn de broeders opgetogen over de nieuwe bestemming. Woordvoerder De Keyser herinnert ons aan hun reactie: ‘Vroeger gingen wij naar de vluchtelingen, en nu komen de vluchtelingen naar ons.’ Hij vult aan: ‘Omdat de vraag naar het centrum bij de groepen maar traag op gang komt, en de nood onder de vluchtelingen zo schrijnend hoog is, voelt het als niet-ethisch om rigide vast te houden aan de oorspronkelijke doelstelling.’

De nieuwe deal met het Rode Kruis legt de vzw Bouworde-Poverello geen windeieren. Het asielcentrum opent zijn deuren op het domein in Heusden, naast de woning van de broeders. Vanaf 2010 stromen de huurinkomsten vlot binnen. De vergoeding die het Rode Kruis betaalt om het pand te mogen uitbaten loopt op van 153.000 euro in 2010 tot 255.000 euro in 2020.

Dankzij de erfpachtovereenkomst van de broeders hoefde de vzw Bouworde-Poverello geen gronden en gebouwen te kopen. Daardoor houdt ze heel wat geld over van de vergoeding die het Rode Kruis betaalt voor het gebruik ervan. In boekjaar 2020 houdt de vzw na aftrek van uitgaven 120.000 euro netto huuropbrengst over. Ondanks de verplichte terugbetaling van de renovatiesubsidies aan Toerisme Vlaanderen (zie kader) kan Bouworde-Poverello zijn lening aan Poverello versneld aflossen. In 2021, negen jaar eerder dan gepland, heeft de vzw Poverello volgens de jaarrekeningen haar geld teruggekregen.

Ook de subsidie van Toerisme Vlaanderen wordt in 2022 volledig terugbetaald. Het valt daarom te verwachten dat vzw Bouworde-Poverello, die nu niets meer hoeft af te betalen, vanaf 2023 jaarlijks 120.000 netto-opbrengsten kan inboeken. Zet die situatie zich door tegen de huidige prijzen, dan vergaart de vzw tegen 2048 (het einde van de erfpachtovereenkomst van De Bark) zo’n 3 miljoen euro.

Navraag bij Poverello leert dat er geen concrete plannen bestaan om die opbrengsten te gebruiken. ‘(Als alles is afbetaald) zullen de middelen van Bouworde-Poverello de mogelijkheid bieden om op een andere manier behoeftigen te helpen of andere initiatieven op te starten’, zegt woordvoerder De Keyser. Het verleden van vzw Poverello leert ons zoiets met een korrel zout te nemen. In december 2021 onthulde Knack dat de organisatie slechts een fractie van het totale kapitaal van 65 miljoen euro gebruikt voor armenzorg.

Alles naar Poverello

De statuten van de drie betrokken vzw’s weerspiegelen het belang van Poverello. Als je de huidige statuten van SIBO, Bouworde-Poverello en Poverello naast elkaar legt, dan zie je een raderwerk waarin Poverello de slokop wordt van alle kapitaaloverdrachten. Bij een ontbinding van de vzw SIBO gaat al het kapitaal over naar vzw Bouworde-Poverello – tot 2004 was die begunstigde nog de Internationale Bouworde. Bij ontbinding van de vzw Bouworde-Poverello gaan alle activa op hun beurt over naar de vzw Poverello. Anders gezegd: zolang de broeder-vzw SIBO opgedoekt wordt vóór de vzw Bouworde-Poverello, vloeit alle kapitaal naar Poverello.

Niet alleen de organisatie Poverello, maar ook directeur Van Eetvelde doet zijn voordeel met het partnerschap met de Bouworde. Sinds 2008 woont hij met zijn vrouw en kinderen op het domein. En er is meer. De jaarrekeningen van Bouworde-Poverello wijzen erop dat iemand halftijds bezoldigd wordt. Navraag bij Poverello leert dat dit tot 2006 J.S. was. Wanneer Knack doorvraagt, moet Poverello prijsgeven dat directeur Van Eetvelde er van december 2009 tot maart 2022 op de loonlijst stond.

Kortom, de vzw Bouworde-Poverello, die voor een samenwerking moest staan tussen Poverello en SIBO, werd de facto een handig vehikel voor de financiële constructies van Poverello. Opmerkelijk: Poverello heeft ook alle bestuursplaatsen ingenomen. In het bestuur van de vzw Bouworde-Poverello zaten aanvankelijk drie bouwbroeders en een externe priester, naast de Poverello-vertegenwoordigers. En in het bestuur van de bouwbroeders-vzw SIBO zat eerder geen enkele vertegenwoordiger van Poverello. Tot 10 juni 2017, wanneer de bestuursraad van de broeders wordt gewijzigd. Poverello krijgt daarmee voet aan de grond in de vzw SIBO. Poverello-directeur Van Eetvelde en ex-bankier J.S. worden meteen voorzitter en secretaris- schatbewaarder, net zoals in de vzw Bouworde-Poverello.

Wanneer Knack uitleg vraagt aan Poverello over de verregaande belangenverstrengeling tussen de vzw’s, is het antwoord: ‘Er is door de bouwbroeders in het verleden nooit initiatief genomen om die opvolging te verzorgen en externe personen voor te stellen. In de toekomst zal er zeker uitbreiding nodig zijn.’ In een brief uit 2004 vragen de broeders nochtans aan Poverello of die er bezwaar tegen zou hebben als naast de priester nog andere niet-Poverello-leden zouden worden opgenomen in de ledenraad van SIBO. Het antwoord van Poverello daarop is niet bekend.

Met de dood van de priester en de laatste zitting hebbende bouwbroeders, blijven vandaag enkel de Poverello-getrouwen over in de vzw SIBO en de vzw Bouworde-Poverello: Van Eetvelde (en in Bouworde-Poverello ook zijn vrouw), ex-bankier J.S. en een zekere L.T.

L.T. staat in de statuten vermeld als ‘schatbewaarder’ van Bouworde-Poverello. Maar wanneer Knack haar opbelt met vragen over het financiële beheer, blijkt ze daar zelf niet van op de hoogte: ‘Nee, ik ben niet de schatbewaarder. U moet bij Johan Van Eetvelde zijn.’ Poverello reageert: ‘L.T. is wel op de hoogte van de situatie. Ze volgde het gebeuren van een zekere afstand.’

Project in Congo

‘Wij vertrouwden erop dat Poverello ons kapitaal zou gebruiken om het goede te doen’, zegt broeder Wellemans. ‘We hopen dat ze dat doen.’ Hij is met name bezorgd over de toekomst van hun levenswerk Kankala, in de Congolese stad Kananga, waar de broeders destijds een opvangproject voor 450 straatkinderen uit de grond hebben gestampt. Het lot van de straatkinderen uit Kananga ligt de broeders na aan het hart. Wat ze van hun inkomsten (pensioenen, erfenissen, donaties enzovoort) niet voor zichzelf nodig hadden, doneerden ze trouw aan Kankala. Tijdens de laatste tien jaar dat ze hun financiën nog zelfstandig regelden, stortten ze met hun vzw SIBO jaarlijks gemiddeld 36.700 euro. Maar de toekomst van het project is in gevaar.

‘We moeten heel nuchter zijn’, zegt Marc Ceyssens, die als vrijwilliger voor de vzw Vrienden van Kankala vanuit België de boekhouding van het project beheert. ‘De inkomsten van onze fondsenwerving dalen, en de uitgaven in Congo zijn de afgelopen jaren enorm gestegen. In 2021 gaven we 205.000 euro uit, en haalden we 115.000 euro op bij de donateurs. Vroeger haalden we jaarlijks nog 150.000 euro op.’ Ceyssens windt er geen doekjes om: ‘De uitgaven moeten met 25 procent omlaag, anders zijn we over vier jaar failliet.’

Sinds de overname van vzw SIBO door Poverello in 2017, slonken de giften aan Vrienden van Kankala tot gemiddeld 397 euro voor de jaren 2017-2019 en tot 0 euro in 2020.

Poverello vzw stort sinds 2013 jaarlijks 3000 euro aan het Kankala-project. Die gulheid is relatief. In 2010 werd de jaarlijkse vergoeding van Bouworde-Poverello aan SIBO voor de volledige erfpacht namelijk teruggebracht van bijna 6000 euro naar 1 symbolische euro. Bovendien hadden de broeders het bedrag nooit geïndexeerd zoals voorzien in de notarisakte. Zo liepen ze sinds 1997 in totaal 110.000 euro mis.

Als je de statuten naast elkaar legt, merk je dat Poverello de slokop wordt van alle kapitaaloverdrachten.

Volgens de woordvoerder handelde Poverello op het vlak van de giften te goeder trouw: ‘J.S. heeft steeds uitgevoerd wat (een in 2020 overleden bouwbroeder) hem voorstelde.’ De vraag is of dat klopt, want op 25 maart ondertekenden de twee overblijvende broeders nog een verklaring waarin ze vragen dat hun resterende spaargeld besteed wordt aan goede doelen, in het bijzonder aan Kankala. Ze wachten nog steeds op antwoord.

Machteloos

Het laatste kapitaal dat de bouwbroeders nog hadden was een obligatie ter waarde van 189.000 euro bij het bisdom Hasselt. Maar uit navraag bij Freddy Biets, financieel verantwoordelijke van het bisdom, blijkt dat ook die belegging in 2021 is uitbetaald op verzoek van J.S. en Van Eetvelde. Het geld werd uitgekeerd en onmiddellijk geïnvesteerd in de verbouwing van het huis waar de broeders vroeger woonden. Het gebouw moet huurklaar worden gemaakt voor de uitbreiding van het huidige asielcentrum.

Zelfs voor hun persoonlijke kosten en zorg zijn de twee laatste broeders aangewezen op Poverello. J.S. beheert hun particuliere bankrekeningen. Zijn vrouw zegt dat ze hun mantelzorger is.

In een reactie ontkent woordvoerder De Keyser de bevinding van Knack dat Poverello zich verzekerd heeft van de erfenis van de bouwbroeders. ‘Vastgoed noch financiële activa zijn veranderd van eigenaar en SIBO vzw bestaat nog steeds.’

Nog dit. De fysieke en mentale gezondheid van Frans Wellemans en Harry Moolenaar gaat snel achteruit, en de conversatie verliep daardoor moeizaam. Hun getuigenis is soms onsamenhangend, afgewisseld met heldere momenten. Alle informatie uit het gesprek werd daarom nadien af- getoetst bij twee persoonlijke vrienden van de broeders, die liever niet bij naam vermeld worden. De reconstructie van hoe Poverello al hun kapitaal in handen kreeg, is volledig gebaseerd op feitelijke informatie uit de oorspronkelijke documenten die Knack kon inkijken.

Broeder Wellemans heeft intussen de laatste sacramenten ontvangen. Maar de financiën van zijn nalatenschap kan hij nog niet loslaten. ‘Mijn kop is veel te klein’, vertelde hij ons. ‘Ik heb iemand nodig die alles opschrijft voor als ik er niet meer ben.’