Het kerndebat: ‘Deze regering is even onverantwoordelijk als al haar voorgangers’

Heeft kernenergie een toekomst in België, of hebben we de kerncentrales binnenkort niet meer nodig om ons land van stroom te voorzien? Dat is een van de belangrijkste vragen die de regering-De Croo in haar eerste jaar heeft te beantwoorden. ‘In de hele revolutie waar we voor staan, zijn die twee reactoren slechts een voetnoot.’

Het is het vaste voornemen van de nieuwe energieminister Tinne Van der Straeten (Groen) om alle Belgische kerncentrales in 2025 definitief te sluiten. Voorlopig wordt ze daarin gesteund door de hele regering-De Croo, hoewel de uiteindelijke beslissing pas over een jaar zal worden genomen. Tot dan zal het debat over kernenergie nog regelmatig oplaaien, want tegenstanders zien geen enkele reden – behalve groene dogma’s – waarom die kerncentrales per se dicht moeten. Wij brachten Benjamin Clarysse van de Bond Beter Leefmilieu en Nathal Severijns, kernfysicus aan de KU Leuven, samen voor een debat.

Bent u er gerust op dat de kernuitstap in 2025 er daadwerkelijk komt, meneer Clarysse?

Benjamin Clarysse: De regering-De Croo maakt in ieder geval een groot verschil met alle regeringen die de voorbije zeventien jaar, sinds de wet op de kernuitstap werd goedgekeurd, veel te weinig hebben gedaan om die kernuitstap voor te bereiden. Tinne Van der Straeten, die ook veel meer kennis van zaken heeft dan de vorige ministers, schenkt klare wijn. Dat zorgt voor de investeringszekerheid waar bedrijven al zo lang om vroegen, dus zullen de projecten die we dringend nodig hebben eindelijk uit de lade worden gehaald.

Nathal Severijns: De timing is natuurlijk wel heel krap, en er wordt nog steeds tijd verloren. Deze regering wacht nu nog een vol jaar om haar definitieve beslissing te nemen. In die zin is ze even onverantwoordelijk als al haar voorgangers. De achterstand zorgt ervoor dat we na 2025 sowieso tijdelijk stroom zullen moeten invoeren. Nieuwe centrales, van welk type ook, zullen nog niet klaar zijn. En de verlenging van de twee kerncentrales, waar ik een voorstander van ben, vergt onderhoudswerken die tijdig moeten kunnen worden gepland. In de jaren die we moeten zien te overbruggen, worden we afhankelijk van buitenlandse leveranciers, en dat ligt niet voor de hand. Al onze buurlanden gaan vandaag door een overgangsperiode waarbij ofwel een aantal gascentrales of kerncentrales zullen worden gesloten. Over enkele jaren kunnen zij misschien niet meer de stroom leveren waar wij vandaag wel op rekenen.

Clarysse. Ik ben het ermee eens dat het goed zou zijn als de regering daar wat meer spoed achter zet, maar we moeten ons ook niet blindstaren op die twee centrales die al dan niet openblijven. Vijf reactoren gaan zonder meer al dicht, en in de hele revolutie waar we voor staan, zijn die twee andere reactoren slechts een voetnoot. De transitie van de energiesector is een van de gemakkelijkste opdrachten die voor ons liggen, zeker als we dat vergelijken met wat er in de landbouw, de industrie en de woningmarkt nog moet gebeuren.

Waarom laten we die twee centrales dan niet gewoon tien jaar langer open? Dan hoeven we ons daar alvast geen zorgen over te maken.

Clarysse: Het is gewoon mogelijk om ze te sluiten. We hebben vandaag veel verschillende alternatieven. Ik denk aan vraagsturing, waarbij veel sectoren hun energieverbruik kunnen afstemmen op wanneer er veel wind en zon is. Dat geldt straks ook voor elektrische wagens en warmtepompen. We zullen ook na 2025 onze strategische reserves achter de hand kunnen houden voor als er echt tekorten zijn. Als die korte overgangsperiode een beetje hobbelig wordt, ligt dat vooral aan de vorige regeringen, die hebben getalmd en getreuzeld.

‘Een beetje hobbelig’ is, denk ik, niet iets wat Knack-lezers willen horen over hun energievoorziening.

Clarysse: Het licht zal echt niet uitgaan.

Severijns: Daar ben ik niet zeker van.

Clarysse: Chris Peeters van netbeheerder Elia heeft al gezegd dat er geen bevoorradingsprobleem zal zijn. De CREG en het Planbureau zeggen hetzelfde, net als het onderzoeksbureau EnergyVille. Zij hebben onlangs nog eens aangetoond dat de kernuitstap in 2025 haalbaar en betaalbaar is.

Severijns: Waarom neemt deze regering die beslissing dan nu al niet? We moeten de mensen geen rad voor de ogen draaien. Vandaag ligt er nog niet genoeg op tafel om met zekerheid te kunnen zeggen dat we in 2025 de kerncentrales kunnen sluiten.

Engie Electrabel liet twee weken geleden weten dat het ervan uitgaat dat zijn kerncentrales dicht moeten. Stel dat de regering volgend jaar beslist dat ze die centrales alsnog nodig heeft, is dat dan nog realistisch?

Severijns: Ja, ook al zet je die firma dan serieus onder druk. De vraag is of het nodige onderhoud tijdig uitgevoerd zal kunnen worden. De veiligheid moet altijd gegarandeerd worden, daar is iedereen het over eens. Voor het onderhoud van zo’n centrale zijn ook materialen nodig die je niet in de doe-het-zelfzaak vindt, dus daar gaat wel een zekere tijd overheen. Dat is ook de reden waarom Engie altijd heeft gezegd dat het aan het einde van dit jaar de beslissing wilde kennen.

Ik begrijp echt niet waarom we vandaag al niet beslissen om die twee kerncentrales tien of misschien zelfs vijftien jaar langer open te houden. Technisch is dat perfect mogelijk, het gaat om de twee jongste centrales. We houden daarbij ook de technologie operationeel, wat essentieel is als we in de toekomst verder willen met kernenergie. België heeft sinds de jaren vijftig een enorme expertise opgebouwd over kernenergie. Die knowhow mag niet verloren gaan. Iedereen ziet dat het onmogelijk zal zijn om al onze energie uit hernieuwbare bronnen zoals zon en wind te halen. Maar er zijn er die liever gascentrales bouwen, die ook weer dertig of veertig jaar moeten blijven staan om misschien rendabel te zijn.

U zegt dat België veel expertise heeft over kernenergie, terwijl de reputatie van de kerncentrales wel slecht is. Iedereen herinnert zich nog de scheurtjes in de reactoren, en zelfs de sabotage in Doel, waardoor de reactoren vaak lange tijd stillagen.

Severijns: Het probleem van die scheurtjes wordt door de media en sommige pressiegroepen een beetje overdreven. Dat is goed onderzocht, en dat wordt heel regelmatig opnieuw bekeken. Het Federaal Agentschap voor Nucleaire Controle (FANC) is een onafhankelijk instituut dat instaat voor die controles. Weet u trouwens waarom die scheurtjes er eerst konden komen? De regering heeft voor het gieten van het staal van de reactoren niet voor de allerhoogste kwaliteit gekozen, maar voor een hoge kwaliteit die ook toegelaten was. Nu, goed, we weten dat nu, en ik heb er alle vertrouwen in dat daar geen verdere problemen van zullen komen.

Clarysse: Ik durf dat tegen te spreken. Die stokoude centrales zijn onbetrouwbaar, en dat zorgde er ook al voor dat de productie van energie bokkensprongen maakt. Als we straks nog maar twee reactoren overhouden, en de ene valt uit, zitten we met een serieus probleem. De veiligheidsvoorschriften zijn wel streng, maar de sabotage in Doel hebben ze ook niet kunnen tegenhouden. Die zaak is nog steeds niet opgehelderd. De immense risico’s van kerncentrales zijn bovendien niet verzekerbaar, dus die kosten zullen uiteindelijk altijd bij de burger worden gelegd. Dat is ook een van de redenen waarom kernenergie de voorbije jaren 20 procent duurder is geworden, want de veiligheidsvoorschriften worden – gelukkig – steeds strenger. Voor hernieuwbare energie geldt net het omgekeerde. De voorbije tien jaar zagen we een kostendaling van 80 procent voor wind- en 70 procent voor zonne-energie. Experts denken dat die prijzen alleen maar verder zullen dalen.

De prijs van de kernuitstap baart de industrie grote zorgen: het licht zal misschien wel aanblijven, maar het zal ons heel wat meer geld kosten.

Clarysse: We weten ook helemaal niet hoeveel Engie zal vragen om die twee kerncentrales langer open te houden.

Severijns: Het is aan de regering om een goed contract te onderhandelen.

Clarysse: Dat gaat niet, want die onderhandelingsposities zijn verstoord. Engie heeft als monopolist zo veel marktmacht dat de vrije markt niet kan spelen.

Severijns: Er is vandaag ook geen enkele producent die gascentrales wil bouwen. Degene die zulke centrales kunnen bouwen, pushen de regering om de overheid de hele bouw te laten financieren. Die prijs komt ook bij de burger terecht.

Clarysse: We weten niet of daar subsidies voor nodig zullen zijn.

Severijns: Er is vorig jaar een wet aangenomen om zulke subsidies mogelijk te maken. Denkt u echt dat die niet gebruikt zullen worden?

Clarysse: Het is goed dat de mogelijkheid er is, maar dat betekent niet dat het daadwerkelijk zal gebeuren. Ik ben geen marktfundamentalist, maar ik heb eigenlijk veel vertrouwen in de markt om dit probleem van vraag en aanbod op te lossen.

Over die gascentrales moeten we het hebben, want die zorgen er straks voor dat België alleen maar méér CO2 zal uitstoten. Mensen zouden denken dat de BBL dat juist wil vermijden in de strijd tegen de klimaatverandering.

Clarysse: Ik erger me dood aan de discussies daarover, want ze laten het Europese perspectief buiten beeld. Er zijn heel wat deelnemers aan het debat die de waarheid daarover bewust negeren of verkeerd voorstellen. De uitstoot van onze energieproductie en zware industrie wordt Europees geregeld, door een systeem van emissiehandel of ETS. Producenten moeten rechten aankopen om CO2 te mogen uitstoten, en het plafond van het aantal rechten daalt elk jaar. Onze gascentrales zullen dus meer vervuilende steenkool- en bruinkoolcentrales uit de markt prijzen.

Dat blijft moeilijk om te begrijpen.

Clarysse: Wij mogen enkel nieuwe gascentrales bouwen die state of the art zijn. BBL staat erop dat men zal kiezen voor kleinere centrales, aangesloten op een warmtenet, die klimaatproof zijn, zodat ze in de toekomst ook op waterstof kunnen draaien en helemaal geen CO2 uitstoten. Doordat die centrales minder uitstoten, hebben ze ook minder emissierechten nodig. Hoe dan ook ligt het totale aantal rechten dat wordt verkocht door Europa nu al vast, en dat aantal daalt elk jaar.

De kritiek op het ETS is vaak wel dat er nog steeds te veel rechten worden verkocht, en dat het systeem dus niet heel efficiënt is in de strijd tegen de klimaatverandering.

Severijns: Het vermijden van de uitstoot van CO2 is natuurlijk nog altijd beter, en dat is mogelijk.

Clarysse: Wij vinden ook dat het plafond sneller zou moeten dalen, maar we moeten tijdens het spel niet met andere regels gaan spelen. De Europese Unie heeft dit systeem opgezet, en met de bouw van gascentrales past België daar perfect binnen. We zullen ook in de praktijk zien dat het systeem werkt: België zal stroom naar Duitsland exporteren als die goedkoper is dan die van hun steenkoolcentrales.

Meneer Severijns, u hoopt dat we na de verlenging van deze twee reactoren verder kunnen met nieuwe modellen van kerncentrales. De pogingen om nieuwe kerncentrales in Europa te bouwen zijn nochtans niet heel succesvol.

Severijns: Dat zijn allemaal upgrades van de huidige generatie van reactoren, zoals in Finland en Frankrijk. Daar is eigenlijk geen businesscase meer voor te maken. We mogen kernenergie evenwel niet opgeven. Ik ben een voorstander van zo veel groene energie als redelijkerwijs mogelijk is, maar ook daar zullen altijd nadelen aan verbonden zijn: de aanvoer is onregelmatig, de batterijen waar iedereen op hoopt zijn er nog niet, en de industrie heeft voorlopig ook nog geen oplossing gevonden om het silicium van zonnepanelen, waar zware metalen werden ingebracht om de efficiëntie te verhogen, te recycleren. Momenteel stapelen zich dus enorme hoeveelheden zonnepanelen op waarvan we nog niet weten wat we ermee moeten doen. Ondertussen zit er een nieuwe, veel betere generatie van kerncentrales aan te komen. Met de MYRRHA-reactor in het nucleair onderzoekscentrum in Mol (zie bladzijde 15, nvdr) speelt België daarin internationaal ook een belangrijke rol.

Hoe zien die nieuwe modellen er dan uit?

Severijns: Enerzijds zie ik veel kleinere reactoren, die daardoor met eenvoudigere technologieën werken en dus nog veel veiliger zijn. Anderzijds denk ik vooral aan reactoren die niet water maar gesmolten zout als koelmiddel gebruiken. De manier waarop ze werken, maakt ontploffingen onmogelijk. Het belangrijkste voordeel is dat ze gebruikte uraniumstaven als brandstof kunnen gebruiken. De stapels radioactief afval waarvoor we vandaag een oplossing moeten zoeken, kunnen we daarin dus omzetten in elektriciteit. Ook met de MYRRHA-reactor zal dat kunnen. Iedereen – ook de groene beweging – zou daar toch eens ernstig naar moeten kijken, en het niet a priori afwijzen omdat het kernenergie is.

In 2050 wil Europa klimaatneutraal zijn. Zouden zulke centrales al snel genoeg geproduceerd kunnen worden om daarbij te helpen?

Severijns: Ik denk dat er modellen tegen 2030 operationeel kunnen zijn en tegen 2035 commercieel ingeschakeld kunnen worden. In de Verenigde Staten en Canada zijn er al firma’s die een vergunning hebben aangevraagd en vergevorderd zijn in die procedure.

Clarysse: Ik hou ook wel van sciencefiction.

Severijns: Nu moet u even proberen rationeel te redeneren.

Clarysse: Het is een wensdroom te denken dat die betaalbaar zullen zijn, en dat daar een draagvlak voor zal bestaan. Het trackrecord van de nucleaire industrie is er een van aankondigingen waar heel vaak niets van terechtkomt. Al tientallen jaren voorspelt ze zulke oplossingen. Kijk gewoon naar wat er op de markt gebeurt: technologieën voor hernieuwbare energie zijn nu aan het doorbreken. Dat is iets helemaal anders dan projecten die nog in de pilootfase zijn, want we hebben helemaal geen tijd om te wachten tot 2035. In Vlaanderen is er ook nog enorm veel potentieel voor hernieuwbare energie: er zijn echt nog veel meer daken waar we zonnepanelen op kunnen leggen en er is nog veel ruimte in de Noordzee voor windmolenparken.

Severijns: Aan hernieuwbare energie zijn ook nog grote onzekerheden verbonden. Ik hoop dat het allemaal in orde komt, maar ik zou het niet durven te zeggen. Ik denk dat we vandaag de twee sporen moeten onderzoeken, maar u weigert open te staan voor nieuwe technologieën. We zullen nochtans altijd een mix nodig hebben.

Clarysse: Ik hou u niet tegen om uw onderzoek te doen, u mag dat gerust allemaal blijven bekijken. We zullen wel zien wat ervan komt. Nog belangrijker vind ik dat de transitie naar hernieuwbare energie ook een democratisering van de energieproductie betekent. Nieuwe Europese regelgeving zorgt er straks voor dat burgers kunnen investeren in zonne- en windenergie, en daar ook de opbrengsten van zullen zien. Dat staat lijnrecht tegenover het centralistische model waarbij een handvol bedrijven de hele energiemarkt in handen heeft. Wij willen dat iedereen participeert. Dit gaat dus ook over twee maatschappijmodellen die tegenover elkaar staan.

Nu bevestigt u wel een beetje de vooroordelen die leven over de groene beweging: ze denken ideologisch, ze vinden hernieuwbare energie gewoon sympathieker.

Severijns: Het gaat ook absoluut niet over twee tegenovergestelde modellen. Twee jaar geleden hebben wij aan de KU Leuven een nieuwe onderzoeksgroep opgericht, waar behalve ikzelf als kernfysicus ook ingenieurs, sociale wetenschappers, economen en juristen zijn betrokken. Wij zoeken naar manieren om de burger zo veel mogelijk bij dit verhaal te betrekken, ook financieel. We bekijken zelfs de mogelijkheid om een nieuwe vorm van coöperatie op te richten rond zo’n kernreactor. Daarvoor is een bedrag van anderhalf tot twee miljard euro nodig, dus dat is veel meer geld dan wat er doorgaans met een coöperatie wordt beheerd.

Clarysse: Ik wil nog wel eens zien dat u mensen zover krijgt dat ze zo’n centrale in hun buurt willen hebben. Nucleaire energie zal altijd beheerd worden door grote bedrijven die veel te veel marktmacht hebben. Is het trouwens wel zo’n goed idee om mensen te laten participeren in zulke nucleaire projecten? Het is spitstechnologie die we beter aan experts dan aan Jan Modaal overlaten. Kernenergie gaat ook steeds over duizelingwekkende bedragen. In het Synatomfonds om de huidige kerncentrales te ontmantelen, zit 13 miljard euro. Het is lang niet zeker of dat wel genoeg zal zijn.

Severijns: Kernenergie is complexer, dat is waar. Hernieuwbare energie zoals zon en wind zijn in makkelijkere bewoordingen uit te leggen, terwijl mensen zich in het nucleaire wat moeten inlezen of erover geïnformeerd moeten worden. Als ik tegen mensen zeg dat ik kernfysicus ben, trekken ze vaak grote ogen. In ons onderzoeksproject zit juist om die reden ook een onderdeel over participatieve democratie. Het is helemaal niet nodig om bij voorbaat een negatieve kijk te hebben.

Er zijn wel wat redenen te bedenken waarom mensen daar een negatieve kijk op hebben: behalve de veiligheid van de centrales blijft ook het kernafval een groot vraagstuk. Het idee dat wij energie produceren waarvan we het afval honderdduizenden jaren veilig moeten zien te stockeren, getuigt misschien wel van menselijke en wetenschappelijke overmoed.

Severijns: Dat vind ikzelf het grootste probleem van de huidige centrales, want we weten niet hoe de maatschappij over zo’n lange periode zal evolueren. Stel dat we verder doen zoals we vandaag bezig zijn, met het vernietigen van ons leefmilieu en daarmee misschien uiteindelijk ook onze cultuur en alle technologische kennis die daarbij hoort. Hoe gaan we andere beschavingen over duizenden jaren duidelijk maken dat ze met dat afval met de grootste voorzichtigheid moeten omgaan? Zelfs als het honderden meters onder de grond opgeslagen ligt, kan iemand daar ooit misschien op botsen. Dat zijn grote onzekerheden, en dat is ook een van de belangrijkste redenen waarom ik aan dit onderzoek ben begonnen. Het is enkel kerntechnologie die ons van het kernafval zal afhelpen. Dat moet daarvoor net zoals het uranium worden gesplitst, dat lukt echt niet op een andere manier. Dat kan niet in de huidige generatie van reactoren. Zo zijn onderzoekers dan ook uitgekomen bij die nieuwe generatie van reactoren.

Clarysse: Eerst zien en dan geloven. Voor onze energiebevoorrading kunnen we daar in ieder geval niet op wachten. Tegen dat uw reactoren er misschien zullen zijn, zal ons hele energiesysteem al in een nieuwe plooi liggen.