Het glazen plafond van God

Paus Franciscus laat een twaalfkoppige commissie onderzoeken of vrouwen gewijd kunnen worden tot diaken. Dat zou het glazen plafond in de kerk definitief doorbreken – al mogen diakens alleen preken, het evangelie lezen en de communie uitdelen. Knack vroeg aan drie vrouwen die actief zijn in de Vlaamse kerk wat ze vinden van het pauselijke initiatief: een jonge pastorale werkster, een godsdienstlerares en vrijwilligster bij Radio Maria, en een zuster.

‘Natuurlijk moeten vrouwen gewijd kunnen worden, zelfs tot priester,’ vindt zuster Carine Devogelaere, ‘maar dan hoop ik wel dat die vrouwen het ambt anders invullen dan sommige priesters nu.’

Ze riep naar eigen zeggen niet meteen ‘hoera’ bij het nieuws dat paus Franciscus de deur op een kier zet om vrouwen in de toekomst tot diaken te laten wijden. ‘Ik ben niet bijzonder hoopvol dat er iets zal veranderen.’

Toch is die verandering in de kerk volgens Carine Devogelaere dringend nodig. Ze geeft toe dat paus Franciscus de klassieke man-vrouwverhouding een beetje heeft bijgesteld. ‘Het was moedig van hem om vanuit de Argentijnse machocultuur meer respect te vragen voor de vrouw. Maar ook hij heeft nog altijd niet toegegeven dat er geen enkel theologisch argument bestaat om vrouwen niet te wijden.’

Kort nadat ze was afgestudeerd als dokter in de geneeskunde legde ze haar gelofte van eeuwige trouw af in de orde van de Annunciaten. ‘Tijdens een gelofteviering van een andere zuster voelde ik de vraag opborrelen of dat ook iets voor mij zou zijn.’

Na een lange carrière als schoolarts is ze nu als coördinator van het Interdiocesaan Pastoraal Beraad (IPB) verantwoordelijk voor het lekenoverleg in de katholieke kerk. Als theologe is ze lid van de werkgroep ToBiAS (Toekomst voor Bijbelverhalen in de actuele Samenleving) van de KU Leuven en doet ze onderzoek naar een nieuwe manier van Bijbelexegese.

‘De Bijbel wordt meestal gelezen als een historisch verhaal van 2000 jaar geleden. Vaak worden de teksten verengd tot een ethisch receptenboek waarin staat wat wel en niet mag. Ik vind dat niet de juiste manier van lezen. De wereld is veranderd. Het is niet omdat Jezus 2000 jaar geleden twaalf mannen als apostel koos, dat de vrouwen nu geen kans verdienen. Jezus koos mannen omdat dat toen, in die context en cultuur, niet anders kon. Je moet de Bijbel lezen als een toekomstvisioen. De teksten kunnen ons leren hoe de wereld of het Rijk Gods zou moeten worden: een inclusieve wereld waar iedereen tot zijn recht komt, ook vrouwen.’

In de plaats van Jezus

Zuster Carine heeft bedenkingen bij de manier waarop de ambten worden ingevuld in de kerk. ‘Vrouwen mogen niet gewijd worden omdat ze ook geen sacramenten mogen uitdelen, want dan treden ze in de plaats van Jezus. Wie dat denkt, vertrekt volgens mij vanuit een verkeerde genderideologie. Men moet de kerk niet opdelen in mannen en vrouwen. Wij zijn meer dan ons lichaam. De kerk moet kijken naar de mens en pas als je als mens over de juiste kwaliteiten beschikt, kan worden beslist of een wijding mogelijk is. Nu lijkt de vraag naar wijdingen van vrouwen te veel op een gevecht om gelijke rechten. Voor mij gaat het dieper.’

Ze aarzelt geen ogenblik bij de vraag of vrouwen ook priester mogen worden. ‘Uiteraard. Maar de functie van priester mag niet worden herleid tot een bedienaar van sacramenten, die van de ene kerk naar de andere holt om een kind te dopen of een paar te trouwen. Een priester is een verbindingspersoon tussen hemel en aarde. Hij moet, zoals vroeger de dorpspastoor, tussen de mensen staan. Dat betekent meer luisteren, meer verdieping, meer zingeving. En laat het duidelijk zijn: vrouwen zijn daar goed in.’

Vrouwen zijn bovendien in de meerderheid in de kerk, zowel bij de kerkgangers als bij de vrijwilligers. ‘We zijn gewoon met meer en we worden gemiddeld ouder dan mannen, maar ik denk dat vrouwen ook meer openstaan voor zingeving dan mannen. Ik heb me nooit achtergesteld gevoeld als vrouw in de kerk, maar ik kan me voorstellen dat veel vrouwen dat wel zo ervaren. Wij zijn nog steeds erg ondervertegenwoordigd in de organen waar beslissingen worden genomen, zoals de bisschoppenraad. Ik vraag me vaak af wat die mannen in de kerk van ons, vrouwen, denken als ze zo defensief reageren. Zijn ze bang voor ons, voelen ze zich in het nauw gedreven? Hopelijk mogen ze als celibatairen het geluk hebben om door echte ontmoetingen hun beeld over vrouwen bij te stellen.’

Waarom zouden vrouwen diaken of priester willen worden, als ze het moederschap hebben? Voor lerares godsdienst Hilde Somers blijven wijdingen het best voorbehouden aan mannen.

‘Dovend geloof doet kaarsen van geloof branden’, leert een grote affiche aan de ingang van de studio’s van Radio Maria in Egenhoven, bij Leuven. Hier maakt Hilde Somers elke week een programma waarin ze mensen van allerlei pluimage laat getuigen over hun geloof. Volgens haar het mooiste programma van de zender, ‘want zo horen luisteraars dat God voor iedereen een eigen weg heeft gekozen’.

Die luisteraars zijn met 30.000 tot 40.000 en doneren elke maand zo’n 35.000 euro om het station draaiende te houden. Subsidies zijn er niet, gelukkig wel veel vrijwilligsters. Zoals de kerk in Vlaanderen zou verschrompelen zonder de inzet van duizenden vrouwen, zo kan ook Radio Maria niet voortbestaan zonder zijn vele vrouwelijke medewerkers. Al staat er met priester Karlo Tyberghien wel een man aan het hoofd als programmadirecteur.

Hilde Somers is bio-ingenieur van opleiding en werd lerares wiskunde en wetenschappen. Nadat ze zes kinderen had opgevoed, koos ze ervoor om het vak godsdienst te gaan geven. ‘Kinderen hebben daar meer aan dan aan wiskunde. Wat ze leren tijdens de godsdienstles kunnen ze hun hele leven meedragen.’

Leerlingen zijn volgens haar wél geïnteresseerd in het leven van Christus, ‘als je ze maar op de juiste manier aanspreekt, bijvoorbeeld als ik hen vertel hoe God in de figuur van Jezus mens is geworden. Zo leren ze dat er altijd iemand is die van hen houdt en dat het katholicisme een blij en hoopvol geloof is’.

Somers betwijfelt of ze priester zou zijn geworden, mocht ze als man zijn geboren. ‘Ik ben gelukkig als vrouw. Dat maakt het voor mij makkelijker om Jezus lief te hebben. Elke mens is geroepen om in relatie te treden met Jezus. Ik spreek elke dag met hem en vraag hem hoe ik hem kan dienen. Mijn roeping is niet het priesterschap, wel het christelijk huwelijk en het moederschap.’

Ze is het volledig eens met geestelijke leiders en theologen die beweren dat vrouwen, en zeker de figuur van Maria, ‘schitteren in hun heiligheid’. ‘God heeft aan Maria toestemming gevraagd om van zijn zoon een mens te maken. Dat is toch het hoogste wat je kunt bereiken als vrouw. Ook ik spiegel me aan die dienstbaarheid. Dat is belangrijker dan macht of het belang van kerkelijke structuren. Mannen hechten daar blijkbaar meer waarde aan.’

De pauselijke commissie hoefde voor Somers niet echt. Het is volgens haar verkeerd te denken dat de kerk ooit vrouwen tot diaken zal wijden. ‘Die deur is al lang gesloten, want dat is niet de wil van God. Sommige gelovigen denken dat het wel kan, maar dat is hen valse hoop geven.’

Het enige wat volgens Hilde Somers in de toekomst mogelijk wordt, is dat vrouwen benoemd kunnen worden tot diacones. ‘Dat is iets anders dan een diaken. Een diacones heeft een eerder verzorgende en dienende taak. Een vrouw kan en zal nooit worden gewijd, ook niet tot priester, want een wijding betekent dat je het werk doet van Jezus en dat is voorbehouden aan mannen.’

Specifieke taken

Ze denkt wel dat de commissie als positief neveneffect zal hebben dat het belang van vrouwen in de katholieke kerk wordt benadrukt. ‘Want onze kerk wordt gedragen door vrouwen. Dat heeft ook paus Johannes-Paulus II mooi beschreven in zijn brief tot de vrouwen. Hij sprak daarin over het genie van de vrouwen. Wij zijn gelijkwaardig aan mannen, maar we hebben specifieke taken in de kerk: dienende taken en geen bestuurlijke.’

Hilde Somers vindt ook niet dat de kerk vrouwelijke diakens nodig heeft om het priestertekort op te vangen of om de kerken weer vol te laten lopen. ‘De protestantse kerk heeft vrouwelijke dominees en toch is ze niet echt een bloeiende kerk. Bovendien is er in de katholieke kerk geen tekort aan roepingen. Misschien tijdelijk in Vlaanderen, maar dat komt vooral omdat jongeren hier te veel bezig zijn met andere, vooral materiële zaken, waardoor ze de liefde van God niet voelen. Er wordt hier te weinig gebeden. Als je de dag start met een goed gesprek met Jezus, zul je de roeping wel horen.’

Feminisme en religie zijn best combineerbaar, vindt theologiestudente Saskia van den Kieboom. ‘Ik zie veel onrecht tegenover vrouwen om mij heen, ook in de kerk.’

De Nederlandse Saskia van den Kieboom studeert theologie aan de KU Leuven en gaat straks in Antwerpen aan de slag als pastoraal werker bij ’t VLOT, een organisatie die werkt met drugsverslaafden en daklozen. Natuurlijk was ze blij toen paus Franciscus zijn commissie oprichtte. Maar nog belangrijker vindt ze de recente beslissing van Franciscus om aan Maria Magdalena een religieuze feestdag toe te kennen. ‘Dat gaat een stap verder. Zo maakt hij van Maria Magdalena een volwaardige apostel. Daardoor is er eigenlijk geen theologische reden om een vrouw niet tot priester te wijden.’

Ze is net klaar met een masterproef waarin ze de positie van de leek in de katholieke kerk historisch onderzoekt. ‘Leken – mannen en vrouwen – hebben sinds het Tweede Vaticaans Concilie aan kracht gewonnen. In plaats van enkel gehoorzaam te zijn aan de clerici, kregen ze meer verantwoordelijkheid.’

Toch bestaat er nog een dik glazen plafond in de katholieke kerk, vindt Van den Kieboom. ‘Er zijn bijvoorbeeld veel vrouwen actief als ziekenhuispastores. Ze begeleiden jarenlang zwaar zieke patiënten en bouwen een vertrouwensrelatie met hen op, maar op het einde mogen ze het sacrament van de zalving niet toedienen, enkel een zegening. Dat kan erg frustrerend zijn, zowel voor de pastores als voor de patiënt.’

Tweederangsgelovige

De uitspraak van Luc Van Maercke, hoofdredacteur van Kerk & Leven, ‘dat de kerk vrouwen behandelt als tweederangsgelovigen’, vindt ze een beetje te scherp. ‘Natuurlijk zou ik graag hebben dat vrouwen gewijd kunnen worden tot diaken en zelfs tot priester, maar je mag je als vrouw ook niet enkel focussen op wat niet kan. In de Vlaamse kerk zijn vrouwen nu al zeer belangrijk. Sterker, denk de vrouwen weg en de kerk dreigt in te storten. Ik weet dat veel vrouwen ontgoocheld en zelfs verbitterd zijn over hun positie, maar als je jezelf als een tweederangsgelovige ziet, plaats je je te veel in een slachtofferrol. Vrouwen moeten uitgaan van hun eigen kracht.’

Sommige theologen opperen het idee om vrouwelijke kardinalen te benoemen. ‘Kardinalen moet je zien als de helpers van de paus. De paus benoemt hen en vanuit theologisch standpunt hoeft een kardinaal niet per se gewijd te zijn als priester, al is dat nu in de praktijk wel zo.’

Een op de vijf werknemers in het Vaticaan is een vrouw. In totaal gaat het om zo’n 750 personeelsleden. Velen van hen hebben een belangrijke functie, onder meer in de curie. ‘Vrouwelijke kardinalen zouden de positie van de vrouw in het Vaticaan natuurlijk wel in één klap fors versterken.’

Maar de strijd is nog lang niet gestreden. Er zijn veel theologen en geestelijke leiders die het niet eens zijn met de huidige paus. ‘Die theologen vinden dat vrouwen geen wijding mogen nastreven, want ze hebben volgens hen het hoogst mogelijke bereikt als vrouw, namelijk het moederschap. Ik vind dat eigenlijk heel beledigend. Voor veel vrouwen is het moederschap niet vanzelfsprekend of zelfs onmogelijk. Beseffen die mannen eigenlijk hoeveel pijn ze veroorzaken met zulke uitspraken?’

Op de vraag of ze zichzelf ziet als een feministe in de kerk, antwoordt Saskia van den Kieboom: ‘Ja, maar een getemperde feministe. Ik zie veel onrecht tegenover vrouwen om mij heen. Vrouwen mogen best nog wat meer gerespecteerd worden in de kerk en in de wereld. Zeker in veel derdewereldlanden worden vrouwen nog als tweederangsburgers beschouwd. Maar je moet ook opletten om niet te hard te roepen en niet te snel te willen gaan. Dat werkt averechts.’