Het Banaal Belang: is het Vlaams Belang nu een normale partij geworden?

Nadat Vlaams Belang-voorzitter Tom Van Grieken een gastcollege aan de KU Leuven gaf, maken critici zich zorgen. Is het rechts-radicale Vlaams Belang vandaag een doodnormale formatie? ‘Voor mij blijft de partij hors catégorie.’

‘Ik normaliseer Tom Van Grieken niet. Hij ís al normaal.’ Auteur en activist Dyab Abou Jahjah opperde de oneliner ter verdediging van zijn omgang met het Vlaams Belang. Onder meer zijn optreden in ToogPraat, de podcast van partijvoorzitter Tom Van Grieken, leverde hem kritiek op. Daarmee zou Abou Jahjah ervoor zorgen dat de radicaal-rechtse partij wordt gebanaliseerd.

Kijk naar de Leuvense universiteit, eind mei. Van Grieken had de eer om als eerste Vlaams Belanger in de geschiedenis een gastcollege te geven aan de KU Leuven. Het thema: ‘Cordon sanitaire: vloek of zegen voor het Vlaams Belang’. De gastles kreeg tegenwind, een decaan distantieerde zich, maar een studentenrevolte bleef uit.

Kort daarop bleek dat Bart Laeremans de burgemeesterssjerp van Grimbergen mag omgorden. De ex-Vlaams Belanger ontkent dat zijn lokale lijst Vernieuwing nog banden heeft met zijn oude partij, maar dat neemt de scepsis bij partijen als Groen niet weg. Zij spreken over een ‘precedent’: voor het eerst wordt iemand met nauwe banden met het VB burgervader. Toch bleef het nieuws grotendeels onder de waterlijn.

‘Er bestaat geen twijfel over: het zijn tekenen van de verdere normalisering van het Vlaams Belang’, zegt Benjamin De Cleen, die zich aan de Vrije Universiteit Brussel verdiept in radicaal-rechtse en populistische retoriek. ‘Tegelijk wordt de partij nog niet helemaal als normaal beschouwd. Was de partij volledig genormaliseerd, dan zouden we dit gesprek niet hebben.’

Salesman

Normalisering, of mainstreaming, is een moeilijk grijpbaar concept. ‘Volgens de ene is mainstreaming het proces waarbij de partij door anderen wordt toegelaten tot de mainstream. Volgens de andere gaat het niet zozeer om het toelaten van de partij zelf, maar om het toelaten van de ideeën die ze aanhangt’, zegt De Cleen. ‘En er is nog een derde visie: de partij kan zelf mainstreamen door zich minder radicaal voor te doen. De realiteit is dat alle processen samenwerken.’

Neem de partij zelf. Het is genoegzaam bekend: de laatste jaren is het Belang een metamorfose ondergaan. ‘Met salesman Van Grieken is de partij erin geslaagd om haar essentie op een zachtere en slimmere manier te vertalen’, zegt politoloog Carl Devos (UGent) .

Devos geeft een voorbeeld: ‘De partij zegt niet tegen moslims te zijn, maar wel tegen de islam. Zij zijn dus niet gericht op mensen, maar op een godsdienst. Wat bizar is, want er bestaat geen islam zonder moslims.’

Met argumenten als het intrekken van de erkenning van de islam en de afschaffing van islamitisch onderwijs in het officiële onderwijs staat de partij evenwel op zeer gespannen voet met de Belgische moslimbevolking – toch zo’n 7,6 procent van het land – en ook met de grondwet en het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens.

Bokshandschoen

Het zit ‘m ook in de toon, zegt psycholoog Alain Van Hiel (UGent), die bezig is aan een boek over links-rechtstegenstellingen. ‘In 1991 gebruikte het Vlaams Blok nog het beeld van bokshandschoenen in de campagne. Dat werkt eerder afschrikwekkend dan overtuigend. Ze zagen dat harde campagnes niet noodzakelijk meer stemmen opleverden.’

In ieder geval zijn enkele fundamentele beginselen van het Vlaams Blok, tot de veroordeling in 2004 de voorloper van het Belang, aangepast. In het zeventigpuntenplan, een van de meest controversiële politieke teksten in de Belgische geschiedenis, sprak het Blok in 1996 nog over de ‘terugkeer van de eerste, tweede en derde generaties vreemdelingen’.

Dat soort retoriek is vandaag niet meer te vinden. De partij ijvert voor een migratiestop, met controle aan de Europese binnengrenzen.

Tot slot is er ook de socio-economische evolutie. De invloed van Marine Le Pen is onmiskenbaar. ‘Van haar hebben ze afgekeken om op specifieke punten als de pensioenen linksige standpunten in te nemen’, zegt Devos. ‘En dat terwijl de partij weinig syndicale posities verdedigt, maar economisch liberaal en patronaal is.’

Maar partijen zijn meer dan standpunten in een folder. In een De Tijd-interview werd duidelijk dat ‘het blanke een dominante factor moet zijn’. En welke andere partijvoorzitter zou het heuglijke nieuws van nakend vaderschap vieren met de boutade ‘nieuwkomers maken we zelf’? Of herhaaldelijk verwijzen naar de ‘omvolking’, een racistische complottheorie?

Volgens Benjamin De Cleen maakt die dubbelzinnige houding deel uit van een strategie. ‘De partij wil haar radicale kiezers niet afstoten. Die kiezers lezen ook gematigd klinkende boodschappen op een radicale manier. Dat zie je aan de commentaren op Facebook en Youtube. Brave uitspraken van de partij worden vertaald naar expliciet racistische boodschappen. Dat is het zogenaamde hondenfluitje.’

Handen schudden

Het Belang valt niet los te zien van de andere partijen. Binnen de partijpolitiek zijn verschillende spelers de partij anders beginnen te bekijken. Vlaams Belangers staan er soms zelf van te kijken hoe politici, ook van links, hen niet langer weigeren de hand te schudden.

Maar het belangrijkste voorbeeld is de status van het cordon sanitaire. Die politieke schutskring, in het leven geroepen na de Antwerpse doorbraak van de partij in 1989, wordt meer dan ooit op de proef gesteld.

De N-VA, de grootste partij van het land, is al jaar en dag principieel tegenstander van elk soort cordon. Dat betekent niet dat de partij van Bart De Wever zomaar in zee zal gaan met die van Tom Van Grieken. Wel vindt de N-VA dat je het VB niet de facto mag uitsluiten, maar minstens moet vertellen waarom samenwerking niet lukt. Die filosofie is Vooruit trouwens ook toegedaan. Kamerfractieleider Melissa Depraetere noemde het cordon ‘de domste uitvinding ooit’.

Die veranderende kijk op het cordon zorgt voor een verdere normalisering van de partij, zegt Laura Jacobs (ULB), expert in anti-establishmentpartijen. Een keerpunt waren de Vlaamse regeringsonderhandelingen in de zomer van 2019, toen N-VA-informateur Bart De Wever wekenlang het Vlaams Belang betrok bij de gesprekken.

‘Kijk naar het contrast met de reactie van toenmalig Open VLD-voorzitter Gwendolyn Rutten na de verkiezingen’, zegt Jacobs. ‘Zij zei letterlijk dat liberalen niet met het VB onderhandelen. Anderzijds is de N-VA principieel tegen het cordon, maar zegt ze voorlopig onvoldoende inhoudelijke raakvlakken te zien. Ook al draaiden de gesprekken op niets uit: het is onmiskenbaar dat de loutere onderhandelingen op zich bijdragen tot het relevanter maken van het Vlaams Belang.’

Ruimer dan afzonderlijke partijen spelen regeringsbeslissingen een rol. In 2016 concludeerde Knack dat een kleine tien punten van het zeventigpuntenplan vandaag gewoon beleid zijn. Een groter deel werd gedeeltelijk doorgevoerd. En dat zonder dat het VB een dag in een regering heeft gezeten.

In andere Europese landen zit of zat radicaal-rechts wel al mee in de cockpit. In Polen en Hongarije heeft het VB met respectievelijk Mateusz Morawiecki en Viktor Orban vrienden in de regering.

Wintermarkt

Na de dramatische verkiezingen van 2014 dachten (of hoopten) mensen links en rechts dat de N-VA het Vlaams Belang finaal had opgepeuzeld. Vandaag speelt het VB in de peilingen haasje-over met de N-VA in de race om het leiderschap. De partij peilt de laatste drie jaar consequent tussen 20 en 26 procent.

‘De partij blijft maar groeien en straks breekt het cordon allicht op lokaal vlak’, zegt Carl Devos. ‘Op een aantal standpunten is de samenleving dan ook zelf opgeschoven. Ik ontmoet zelf veel hoog- en laagopgeleiden voor wie de globalisering wel erg snel gaat. De kerstmarkt wordt een “wintermarkt”, Zwarte Piet wordt roetpiet. Het is misschien niet juist, maar ze voelen dat ze zaken niet meer mogen benoemen zoals ze het al decennia doen. Ze voelen zich verlaten, bang, bedreigd. Ze herkennen hun “thuis” niet meer. Er is dan veel luisterbereidheid voor partijen die korte harde boodschappen formuleren.’

De jongste jaren is er ook meer aandacht gegaan naar de omgang van maatschappelijke elites met het VB. Het Van Grieken-gastcollege aan de KU Leuven is een typisch fenomeen.

Noch rector Luc Sels, noch de initiatiefnemers, politologen Steven Van Hecke en Bart Maddens, denken dat de uitnodiging het Vlaams Belang op een of andere manier normaliseert. Maddens wil enkel via een schriftelijke reactie reageren. ‘Volgens het format van het vak “Politieke Actualiteit” nodigen wij af en toe politici uit als gastsprekers. We proberen dit op een zo evenwichtig mogelijke wijze te doen. Groen en Vlaams Belang zijn twee belangrijke politieke actoren die de voorbije jaren nog niet aan bod waren gekomen. Vandaar dat we dit jaar hebben gekozen voor een openingscollege door Petra De Sutter (Groen) en een slotcollege door Tom Van Grieken.’

Op de website van Knack nam grondwetspecialist Koen Lemmens (KU Leuven) de verdediging van zijn collega’s op zich. Van normalisatie, laat staan legitimatie, is geen sprake. ‘Dat is een vreemde bewering, die eigenlijk ongerijmd is. Je nodigt die mensen juist uit omdat ze extreem zijn. De uitnodiging is dus precies de bevestiging van het abnormale karakter van hun discours. Als je naar aanleiding van de verschijning van Tom Van Grieken expliciet meedeelt dat ’s mans visie niet diegene van het departement is, roep je natuurlijk de vraag op of daaruit kan afgeleid worden dat al die andere gastsprekers die ooit langs kwamen dan wel de visie van de universiteit uitdragen.’

Lemmens vreest dat de tegenreacties afschrikwekkend zullen werken, zodat proffen binnenkort enkel gasten ‘van de brave soort’ zullen uitnodigen. ‘De vraag is alleen of dat de intellectuele weerbaarheid van de studenten ten goede komt.’

Rik Torfs

Maddens en co. benadrukken dat Van Grieken niet zomaar een platform kreeg, maar geconfronteerd werd met scherpe, kritische vragen. Benjamin De Cleen is sceptisch. ‘Ik zie een zekere vorm van naïviteit bij de Leuvense proffen. Niemand zal zich achteraf de kritische vragen herinneren. De mainstreaming ligt in de uitnodiging zélf.’

Carl Devos, zelf zowat de koning van de politieke openingscolleges, zegt vlakaf dat hij het niet zou doen. ‘Ik zou Tom Van Grieken geen podium van een anderhalf uur geven, zelfs niet zonder camera’s. Ik snap de redenering van de Leuvense proffen, maar er zijn bepaalde grenzen. De marges van de minimale intellectuele eerlijkheid zijn minder ruim bij het VB.’

In die context is het zinvol om eraan herinneren dat Devos’ voorwoord van het boek van Tom Van Grieken, En nu is het aan ons (2020),geschrapt werd wegens te kritisch. ‘Dat zegt veel over die partij’, aldus Devos.

Dat Van Grieken op zijn beurt een deel van de intelligentsia steeds meer naar zich toe kan trekken, is ook een trend. Op zijn podcast ToogPraat ontving de voorzitter Dyab Abou Jahjah, De Standaard-columniste Mia Doornaert, advocaat Walter Damen, de gewezen Leuvense rector en CD&V-senator Rik Torfs en oud-Kamervoorzitter Siegfried Bracke (N-VA).

Toen Knack die laatste vroeg of hij op die manier niet wordt ingeschakeld in de partijcommunicatiestrategie, vroeg hij de mensen niet te onderschatten. ‘Zij hebben Bracke, Torfs of Abou Jahjah toch niet nodig om voor het Vlaams Belang te stemmen?’

Cordon médiatique

Kunnen we het wel over normalisering hebben zonder het over de media te hebben? Zowat alle ‘mainstream media’ trekken wel eens naar het kantoortje van Tom Van Grieken aan het Brusselse Madouplein voor een interview. En dat terwijl Vlaams Blokkers/Belangers lange tijd niet welkom waren in heel wat media.

Bij de openbare omroep VRT, die niet wenste mee te werken aan dit artikel, bestond er kort na de eeuwwisseling zelfs een officiële nota waarin duidelijk werd gemaakt dat het Vlaams Belang geen partij als alle andere is. Helemaal negeren kunnen de audiovisuele media nu eenmaal niet, het zou hen een veroordeling van de Vlaamse Regulator voor de Media opleveren, zegt een anonieme VRT-bron.

Uit het jongste rapport van de Vlaamse Regulator voor de Media bleek dat de CD&V dertig keer meer tv-aandacht krijgt dan het numeriek grotere Vlaams Belang. Dat ligt enerzijds aan het cordon zelf: geen regeringsdeelname betekent ook minder macht, wat minder impact en dus minder nieuwswaarde oplevert.

Volgens Dirk Van den Bogaert, Wetstraatjournalist sinds de oprichting van VTM in 1989, heeft de partijkleur nooit een rol gespeeld in zijn berichtgeving. ‘Ik vind niet dat wij het VB op een fundamenteel andere manier hebben bejegend dan andere partijen. Iemand als Gerolf Annemans werd beschouwd als een van de meest welbespraakte en kritische Kamerleden. Als zijn quote journalistiek relevant was, dan gaf je die mee.’

Dat geldt ook voor de vele acties van Filip Dewinter. ‘Ik heb daarover gewoon bericht, maar wel op een kritische manier – zoals we dat ook deden bij acties van andere partijen. Ik stelde even vervelende vragen aan het VB als aan de Open VLD.’

Waals Belang

Ook in de geschreven pers schrikt niemand nog wanneer Tom Van Grieken een interview geeft. Dat geldt ook voor Knack, dat als een van de weinige traditionele media online opiniestukken van Vlaams Belangers niet de facto weert. 

‘In de Vlaamse media werd de partij lang gezien als controversiële outsider’, zegt Laura Jacobs. ‘Maar de politieke realiteit heeft de media ingehaald. Vanaf de partij monsterscores begon te halen, kwam er een ommekeer. Er is nog steeds het nodige voorbehoud, en er wordt kritisch met het VB omgegaan, maar we zien toch een geleidelijke evolutie naar accommodatie: door de partij een plaats te geven, wordt ze verder genormaliseerd.’

Van een formeel cordon médiatique zoals in Franstalig België is hier geen sprake. Daar komen interviews met Vlaams Belangers nooit of te nimmer aan bod. ‘De democratie moet zich verdedigen tegen haar potentiële vijanden’, zei tv-gezicht Christophe Deborsu daar ooit over.

Volgens de vurige verdedigers van het cordon médiatique tonen de Waalse verkiezingsresultaten dat het werkt: er is geen radicaal-rechtse partij bezuiden de taalgrens. Critici hebben het echter over een kip-of-ei-discussie. Uit onderzoek van de Nederlandse Léonie De Jonge blijkt alvast hoe het cordon een rol speelt.

Dirk Van den Bogaert: ‘Onze Franstalige collega’s zijn wel niet geconfronteerd geweest met een radicaal-rechtse partij, het probleem stelde zich niet. Ik weet ook niet wat ze zouden doen indien een “Waals Belang” 15 procent zou halen.’

Koen Lemmens maakt de vergelijking met een interview met Syrië-strijder Younes Delefortrie op De Afspraak in 2015. ‘Journalisten die willen waarschuwen voor extremisten moeten de mogelijkheid kunnen hebben die lieden aan het woord te laten. Zodat kijkers zelf kunnen vaststellen wat voor mensen het zijn.’

Een andere vraag is of de partij de media nog nodig heeft? Op Facebook wordt ze gevolgd door 611.000 mensen, de pagina van Tom Van Grieken door zo’n half miljoen. Dan is er nog de bedrijvigheid op Youtube, Instagram en TikTok. Via een eigen mobiele applicatie kan iedereen op de hoogte blijven van ‘politiek incorrect nieuws’. Volgens de onderzoeksgroep AdLens gaf het Vlaams Belang vorig jaar 900.000 euro uit aan sociale media. Enkel de N-VA (1,7 miljoen euro) spendeerde meer.

De Cleen: ‘De allesbepalende rol van de klassieke media is echt wel voorbij. Wel kunnen ze nog de toon zetten. Wordt een verkiezingsoverwinning van het Vlaams Belang nog steeds als “Zwarte Zondag” gezien? Of als een finale boodschap van de kiezer dat de partij nu genormaliseerd is?’

Verboden vrucht

De grootste normaliseringsinjectie wacht misschien in 2024, wanneer federale, Vlaamse en gemeenteraadsverkiezingen plaatsvinden. Vooral bij die lokale verkiezingen hoopt het Belang eindelijk het cordon te doorbreken.

En dan kan een banale uitnodiging zoals die van de KU Leuven een rol spelen, denkt De Cleen. ‘Stel dat een lokale kandidaat burgemeester kan worden door met het VB in zee te gaan. “Als de KU Leuven al vindt dat het VB een normale partij is”, kan die kandidaat denken, “wie ben ik dan om daar tegenin te gaan?”’

Dat is de reden waarom critici elke stap richting normalisering zo fel bekritiseren. Een dijkbreuk begint nu eenmaal met kleine barstjes.

‘Het is echt een moeilijke kwestie, we sukkelen ermee’, zegt Devos. ‘De partij is gediaboliseerd geweest, maar kwam altijd terug. Sommigen willen hen met de beste bedoelingen normaliseren: behandel ze normaal, dan is er minder aantrekkingskracht als verboden vrucht. Wat ook meespeelt: we kennen allemaal mensen die voor het VB stemmen, dat zijn heus niet allemaal verzuurde racisten. Vaak zijn ze ontgoocheld of boos. Of ze willen via een stem voor het VB het beleid gewoon in een bepaalde richting sturen, zonder dat ze daarom alle radicale voorstellen uitgevoerd willen zien. Maar Van Grieken geeft overal een draai aan en gebruikt demagogische constructies die je in een normaal debat niet verwacht. Bovendien erkent de partij de onvermijdelijke multiculturele dimensie van onze samenleving niet. Ik snap de verleiding tot normalisering, maar voor mij blijft de partij hors catégorie.’