Het ABC van de stikstofcrisis: van Ammoniak tot Zuhal Demir
Waarover gaat de stikstofcrisis nu eigenlijk? Een uitleg in 26 letters.
Ammoniak
We spreken dan wel over het probleem van stikstof (het chemische element N), maar eigenlijk draait het om de verbinding van het element met andere elementen. Zo vormen stikstof en zuurstof samen stikstofoxiden, die vooral door de industrie en auto’s worden uitgestoten door middel van verbranding. De verbinding tussen stikstof en waterstof vormt dan weer ammoniak. Ammoniak ontstaat wanneer mest in aanraking komt met urine.
‘Stikstof wordt uitgescheiden door varkens en runderen in de vorm van ureum in de urine’, zegt David De Pue van het Instituut voor Landbouw-, Visserij- en Voedingsonderzoek (ILVO). ‘Als de urine in contact komt met de vaste mest, wordt het stikstof omgezet in ammoniak dat kan vervluchtigen uit de stal, de mestput of de wei.’ 95 procent van de Vlaamse ammoniakuitstoot wordt veroorzaakt door de landbouw.
Bramen
Eeuwenlang al gedijen er in onze natuur habitats die aangepast zijn aan lage stikstofniveaus. ‘Maar als er veel extra stikstof vanuit de lucht wordt aangevoerd, krijgen bepaalde soorten een competitief voordeel’, zegt De Pue. Dat leidt tot de ‘verbraming’ van de bossen: voorjaarsbloeiers als bosanemonen en sleutelbloemen worden verdrongen door bramen, netels en grassen.
CD&V
De partij werpt zich op als dé vertegenwoordiger van het platteland. Voorzitter Sammy Mahdi (CD&V) maakt er een strijdpunt van om de landbouwsector zo veel mogelijk te vrijwaren in een mogelijk stikstofakkoord.
Tot de komst van Zuhal Demir (N-VA) leverden de christendemocraten 15 jaar lang onafgebroken de Vlaamse minister van Leefmilieu. Het departement Landbouw is al bijna 20 jaar in handen van de partij. Hilde Crevits (CD&V) sloot als minister van Landbouw een eerste stikstofdeal, maar onder haar opvolger en partijgenoot Jo Brouns is de toon verhard.
Deadline
De N-VA wil zo snel mogelijk een akkoord. Vlaams minister-president Jan Jambon (N-VA) liet er zelfs een privéreis naar Spanje voor schieten. Maar de CD&V bespeurt vooral politieke démarches. Er is geen harde deadline voor de deal. In ieder geval zijn de partijen het erover eens om de stikstofuitstoot te halveren tegen 2030.
Emissiearme stallen
Volgens de Vlaamse Landmaatschappij (VLM) is de bouw van emissiearme stallen een ‘belangrijke pijler in het ammoniakreductiebeleid’. In dat kader moeten stallen voor varkens en pluimvee al 20 jaar lang gebouwd worden volgens bepaalde technische richtlijnen. Die verplichting geldt niet voor stallen voor rundvee of biologische productie. Vooral de CD&V hecht veel belang aan de technologische verbetering van stallen.
Fijnstof
Het wordt weleens vergeten, maar stikstof heeft ook een negatief effect op onze gezondheid. ‘Ammoniak en stikstofoxiden dragen bij aan fijnstof, en dus ook aan smog’, zegt De Pue. ‘Het gaat dus niet alleen om natuurbescherming.’
GLB
De N-VA koppelt het stikstofakkoord aan de goedkeuring van minister Brouns’ Vlaamse plan voor het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB). Daardoor is voorlopig 300 miljoen aan Europese subsidies geblokkeerd. Volgens de CD&V is die koppeling onterecht, maar volgens de Vlaams-nationalisten zit stikstof integraal in het GLB vervat.
Habitatrichtlijn
Samen met de Vogelrichtlijn uit 1979 ligt de Habitatrichtlijn uit 1992 aan de basis van de Natura 2000-gebieden, wettelijk beschermde natuurgebieden. Tegen uiterlijk 2050 moeten die leefgebieden ‘in een gunstige staat van instandhouding’ zijn.
‘Dat betekent dat significante milieudrukken aangepakt moeten worden’, zegt milieujurist Hendrik Schoukens (UGent). Opvallend: stikstof staat niet expliciet vermeld in de Habitatrichtlijn. ‘Maar zaken als jacht of ontbossing ook niet. Door wetenschappelijk onderzoek en rechtspraak is echter duidelijk geworden dat de impact van stikstof significant is in onze regio.’
Irritatie
Niet alleen ammoniak, ook stikstofoxiden – het goedje dat vrijkomt in de industrie en door mobiliteit – zorgen voor rechtstreekse negatieve effecten op de menselijke gezondheid. Op korte termijn kunnen hoge concentraties bij mensen met een luchtwegenaandoening tot meer geïrriteerde en ontstoken luchtwegen en zelfs tot astma-aanvallen leiden.
Joke Schauvliege
De laatste minister van Leefmilieu van CD&V-signatuur. In de vorige regeerperiode tekende ze het Programmatische Aanpak Stikstof (PAS) uit, dat in 2021 de doodsteek kreeg van de Raad voor Vergunningsbetwistingen (zie letter R). In de eerst versie van de rode lijst van grote vervuilers uit 2014 stonden 135 bedrijven (zie letter P). Na een ‘verfijning’ van de berekening bleven er 54 over. Critici verwijten Schauvliege dat ze niet doortastend genoeg optrad.
Kritische depositiewaarde (KDW)
De hoeveelheid neergedaalde stikstof dat een natuurtype aankan. De eenheidsmaat is kilogram stikstof per hectare per jaar. In Vlaanderen meet en berekent de Vlaamse Milieumaatschappij (VMM) de concentraties. De hoogste concentraties zijn er in West-Vlaanderen, Noord-Antwerpen en het noordoosten van Limburg.
Wanneer het aandeel van stikstofneerslag een bepaalde drempel van die KDW overschrijdt, moet er een zogenaamde passende beoordeling komen, waarbij de overheid de impact grondig onder de loep neemt. ‘In situaties waarin de KDW wordt overschreden, en men dus kan vermoeden dat de natuur zich in een slechte toestand bevindt, is het juridisch gezien niet vanzelfsprekend om bijkomende vergunningen te verlenen’, zegt Schoukens.
De KDW varieert per habitat. ‘Zo is heide redelijk gevoelig en bedraagt de KDW zowat 15 kilogram per hectare per jaar’, zegt De Pue. ‘Habitats als vochtige bossen of slikken en schorren rondom de Scheldemonding zijn dan weer veel minder gevoelig.’
Het begrip KDW is ook politiek belangrijk. De CD&V wil de KDW niet in het decreet inschrijven omdat die de vergunningsaanvraag haast onmogelijk zou maken. Bovendien staat de partij op haar achterste poten omdat de industrie soepelere drempels zou krijgen dan de landbouw. Volgens de N-VA komt dat door de verschillende vormen van stikstof (zie letter A), maar de Boerenbond zweert bij de leuze ‘stikstof is stikstof’ en voorspelt dat de rechter ook geen onderscheid zal maken.
Limburg
Het politieke strijdtoneel van Jo Brouns en Zuhal Demir. De twee ministers komen uit dezelfde provincie en kieskring, wat de rivaliteit tussen beiden er alleen maar feller op maakt. In 2019 behaalde Brouns als eerste opvolger op de Vlaamse lijst 13.115 stemmen, op de federale lijst behaalde lijsttrekker Demir er 61.444.
Miljarden
Na het krokusakkoord van februari 2022 werd een zak geld van 3,6 miljard euro gereserveerd. Het leeuwendeel was voor de boeren, onder meer voor de uitkoopregeling van de grootste vervuilers (zie letters P en U). Ook werd een miljard uitgetrokken voor herstelwerken en natuuruitbreiding. Waarnemers verwachten dat een nieuw akkoord een nog groter kostenplaatje zal hebben.
Nederland
Onze noorderburen hebben vaak de eer gehad om gidsland te zijn, maar in dit geval geldt dat vooral in negatieve zin. Zowel de N-VA als de CD&V verwijst naar Nederland als ‘het nachtmerriescenario’. Door een rechterlijke uitspraak van 2019 kent het land een vergunningenstop. Duizenden bouwprojecten staan on hold, de politieke chaos is niet te overzien. De sfeer is er ook grimmiger. Onlangs nog gingen boeren met vlammende fakkels tot bij D66-vicepremier Sigrid Kaag. In de peilingen schoot de nieuwe BoerBurgerBeweging van Caroline van der Plas als een komeet omhoog, als reactie op het debacle.
Openbaar onderzoek
Na het krokusakkoord startte de Vlaamse overheid een openbaar onderzoek op. Daarop kwamen 20.000 bezwaren binnen. ‘Maar het aantal bezwaren is niet doorslaggevend’, zegt Schoukens. ‘Wel het aantal unieke bezwaarschriften en de pertinentie van de inhoudelijke argumenten daarin.’ Volgens de CD&V leverde het onderzoek 1000 unieke knelpunten op. De partij wil dat er rekening mee wordt gehouden. De N-VA vreest dat een te forse aanpassing van het akkoord zal leiden tot een nieuw openbaar onderzoek. Die vrees is volgens Schoukens niet ongegrond.
Piekbelasters
Een 40-tal bedrijven zijn zo vervuilend dat ze tegen 2025 moeten sluiten. ‘Hun bedrijfsactiviteit in combinatie met de ligging nabij stikstofgevoelige natuur draagt gevoelig bij aan de stikstofdepositie in beschermde habitats’, zegt De Pue. Er zijn verschillende opties om de zogenaamde ‘rode bedrijven’ weg te krijgen, bijvoorbeeld door ze op te kopen met overheidsgeld. In principe kan de regering ervoor kiezen om die bedrijven nu al te sluiten, waardoor er al wat druk van de ketel verdwijnt. ‘Puur op lokaal niveau gesproken kan dat kloppen’, zegt Schoukens. ‘Maar alle piekbelasters samen zorgen voor amper 1 à 2 procent van de totale stikstofneerslag. Een nieuw regelgevend kader blijft dus nodig.’
Quotum
Het melkquotum, het Europese plafond op de melkproductie, werd in 2015 opgeheven. Onder meer in Nederland en ons land schiep dat ruimte om grotere melkveestallen te bouwen, wat geen gunstig effect heeft gehad op het stikstofprobleem.
Raad voor Vergunningsbetwistingen
Het rechtsorgaan dat het vuur aan de lont stak met zijn zogenaamde stikstofarrest in 2021. De vergunning voor de uitbreiding van een kippenstal in het Limburgse Kortessem werd geweigerd omdat ze te veel stikstof zou veroorzaken. Zo bleek dat het bestaande kader niet voldeed om de natuurgebieden te beschermen. ‘De drempel waaronder bijkomende stikstofneerslag werd aanvaard was veel te hoog’, aldus Schoukens. ‘Opgeteld werd zo een groot deel van de stikstofneerslag in Vlaanderen zonder meer getolereerd. Vele kleintjes maken één groot’. Het arrest kwam echter niet uit de lucht vallen, zeggen experts. In eerdere arresten en wetenschappelijke conferenties wordt al sinds 2016 gewezen op de problematische drempels. Om maar te zwijgen van het Nederlandse voorbeeld. Schoukens: ‘Eigenlijk heeft de rechter in 2021 simpelweg de puntjes op de i gezet.’
Strategische autonomie
De CD&V en de landbouworganisaties waarschuwen voor voedseltekorten. Ze verwijzen naar de oorlog in Oekraïne, en hoe belangrijk het is om niet al te afhankelijk te zijn van buitenlandse leveringsketens. Daarom moet de Vlaamse landbouw levensvatbaar blijven. Critici wijzen naar de exportcijfers: zo’n 66 procent van ‘onze’ varkens en runderen zijn bedoeld voor het buitenland. Specifiek voor varkens bedroeg onze zelfvoorzienigheidsgraad in 2021 239 procent. Dat betekent dat we ruim twee keer zoveel varkens exporteren dan wat we zelf kunnen consumeren.
Tractors
De landbouwsector laat zich niet onbetuigd en komt ook op straat. De boeren zijn boos over gebroken beloftes uit het verleden en vrezen voor de toekomst van de stiel, nu vergunningsaanvragen voor onder meer stallen een pak moeilijker dreigen te worden. ‘Het jammere is dat het de voorgaande regeringen zijn die vergunningen hebben verleend, goed wetende dat het stikstofbad zo goed als vol was’, zegt Schoukens. ‘Een overheid mag de juridische tanker wel degelijk keren om bepaalde milieudoelen te halen. Maatschappelijk gezien is het natuurlijk minder fraai.’ In juni leidde het boerenprotest tot ophef toen een wagen werd getooid met ‘Demir aan de strop’, inclusief opgehangen pop.
Uitkoopregeling
Volgens het krokusakkoord zouden uiterlijk in 2025 alle rode bedrijven uitgekocht moeten zijn. Voor ‘donkeroranje’ bedrijven, met meer dan 20 procent impact op de natuur, komt er een vrijwillige uitkoopregeling. De CD&V vraagt nu ook dat de ‘lichtoranje’ bedrijven in aanmerking komen, die 10 à 15 procent impact hebben. Volgens Brouns bestaat die groep ‘maar’ uit 500 bedrijven.
Vergunningenstop
Zonder een definitief en wettelijk sluitend kader dreigen vergunningen voor projecten die stikstof uitstoten onmogelijk te worden. Een rechter kan zo’n vergunningenstop bij wijze van spreken morgen bewerkstelligen. ‘Denk aan de Raad voor Vergunningsbetwistingen die bij een bouwproject van 20 woningen zegt dat ook de impact op de stikstofneerslag bekeken moet worden’, zegt Schoukens.
‘Op dat moment kan de overheid niet anders dan die uitspraak mee te nemen in beleidsvoering. En ook al leidt dat misschien niet tot een totale vergunningsstop, het zal de vergunningverlening ook voor kleinere projecten rondom overbelaste natuur er niet op vergemakkelijken.’ Hét nachtmerriescenario dus voor minister Demir en voor de hele landbouw.
Wisselmeerderheid
In tegenstelling tot de federale regering kan de Vlaamse regering niet vallen. In theorie is het dus mogelijk dat de N-VA (samen met de Open VLD) op zoek gaat naar parlementaire steun bij oppositiepartijen Vooruit en Groen om de plannen van Demir goed te keuren. Maar op dat moment wordt de facto de stekker uit de regering getrokken en zal er tot aan de verkiezingen van 2024 niets meer beslist kunnen worden.
X
Het kruis, het symbool dat onder meer de jonge boeren van de Groene Kring bij zich droegen tijdens protest op het Brusselse Martelaarsplein, aan het kabinet van Jan Jambon. Een van de opschriften luidde ‘R.I.P. jonge boer’.
Yacht Club
Nu ja, voluit de Royal Yacht Club. De plek op de Antwerpse Linkeroever waar Jan Jambon de partijvoorzitters Bart De Wever (N-VA), Sammy Mahdi en Egbert Lachaert (Open VLD) bijeenbracht. Bij de CD&V wijzen ze er stilletjes op dat Jambon iedereen sommeerde ‘bij de echte baas van het land’.
Zuhal Demir
De vrouw rond wie het allemaal draait. Met publieke verklaringen en strategische manoeuvres houdt ze een nieuw stringent stikstofkader hoog op de politieke agenda. Haar optreden levert felle voor- en tegenstanders op. Op het vlak van natuur- en milieubescherming krijgt de N-VA’ster applaus van natuurverenigingen.
Zelfs de groene oppositie heeft het moeilijk tegen Demir (wat aardiger lukt tegen haar klimaatbeleid). Landbouworganisaties en de CD&V hebben het dan weer moeilijk met de Limburgse. Daarbij speelt haar stijl een grote rol. Demir schuwt de confrontatie niet. Onlangs nog doopte ze Sammy Mahdi om tot ‘Sabotage Sammy’.
Stikstofcrisis
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier