Gwendolyn Rutten: ‘Misschien is de Vlaamse onafhankelijkheid dichterbij dan we denken’

Het verwondert Gwendolyn Rutten (Open VLD) niet dat de meeste klassieke partijen het al een heel poos zo slecht doen: ‘De tijden zijn veranderd. De mensen ook. De politiek niet.’

Sinds 2020 is Gwendolyn Rutten partijvoorzitter af van de Open VLD, maar toch blijft ze met regelmaat messcherp uit de hoek komen in het Vlaams Parlement. Rutten was het voorbije jaar een van de weinige politici die Vlaams minister Zuhal Demir (N-VA) de mond konden snoeren. Verder heeft ze haar handen vol met het bestuur van het Vlaams-Brabantse Aarschot, waar ze voltijds burgemeester is.

‘Voor mij was de coronacrisis een onverhoopte kans om af te kicken van de Wetstraat’, kijkt Rutten terug. ‘Ik kon mij helemaal wijden aan wat toch de essentie is van politiek: zorgen dat de samenleving blijft draaien. Als voorzitter moest ik vooral de belangen van mijn eigen ideologie verdedigen. Als burgemeester kon ik plots voor alle inwoners van Aarschot in de bres springen. Na acht jaar zuivere partijpolitiek gaf dat mij zuurstof. Ik kon weer de “Gwendolyn” worden die ik ben, en niet de karikatuur die van mij was gemaakt.’

‘Gwendolyn Rutten’ was voor veel journalisten de bazige, licht ontvlambare figuur van Knack-cartoonist Erik Meynen.

Gwendolyn Rutten:Een vrouw met een dik gat en een kromme neus, wat ik niet geheel zal tegenspreken. (lacht) Maar op een bepaald moment werd het beeld opgehangen dat ik een halve heks was.

In de verkiezingscampagne van 2019 had u gezegd dat u graag eerste minister zou worden.

Rutten:(grijnst) Het was mijn spontane antwoord toen Het Laatste Nieuws vroeg of het niet mijn droom was om ooit premier te worden. Ik ben te oprecht geweest en heb geantwoord wat elke toppoliticus in dit land diep in zijn of haar hart voelt. Het blijft vreemd dat je politiek afgestraft wordt omdat je te eerlijk bent geweest.

Dat is een heet hangijzer. Om de schijn hoog te houden rond de begroting, wilde eerste minister Alexander De Croo (Open VLD) dat partijgenote en staatssecretaris voor Begroting Eva De Bleeker haar correcte cijfers zou aanpassen. De rel kostte haar uiteindelijk de kop.

Rutten: Alexander en Eva hebben zelf gezegd dat ‘de bladzijde omgedraaid’ is. Ik voel me dus niet geroepen om daarop terug te komen. Wat een beetje onderbelicht bleef, is het elementaire principe dat een regering dezelfde begroting moet indienen in de Kamer als bij Europa. Ik moet in Aarschot ook niet met andere cijfers op de gemeenteraad komen dan de cijfers die ik voorleg aan de gouverneur. Dus als de cijfers zijn afgeklopt en doorgestuurd naar de Europese Commissie, kan de regering die niet meer veranderen voor de Kamer.

Ook als iedereen weet dat die cijfers niet correct zijn?

Rutten:Dan zet je die toch recht in een begrotingscontrole? Dat gebeurt voortdurend. Een begroting is ‘maar’ een inschatting van wat je denkt dat er zal gebeuren. Zeker in deze onzekere tijden met volatiele prijzen is geen enkele begroting waterdicht, omdat de cijfers nu eenmaal voortdurend veranderen.

Er wordt ook op gewezen dat het ‘toevallig’ weer een vrouw is die het gelag betaalt.

Rutten: Het is voor vrouwen een heel moeilijke periode om aan politiek te doen. Politiek is erg macho geworden. Kijk naar de aantrekkingskracht die uitgaat van het zogenaamde ‘sterke leiderschap’ van Donald Trump, Boris Johnson of Recep Tayyip Erdogan: de illusie leeft weer dat één sterke – mannelijke – leider ons door deze turbulente tijden zal loodsen.

Ook bij ons wordt vandaag op een oververhitte manier aan politiek gedaan. Het algemene klimaat is toxisch. Kijk, elke hr-afdeling in elk bedrijf weet dat er zaken fout kunnen lopen tussen mensen, dat is nu eenmaal zo. Maar ze weten doorgaans ook hoe ze met die conflicten respectvol moeten omgaan. In de politiek is dat niet zo. Daar zijn de relaties… ik zeg zelfs niet negentiende-eeuws, het is erger. Alles mag en alles kan: zelfs liegen, bedreigen, tackelen, en zonder het minste respect voor elkaars privéleven. Vandaar dat veel vrouwen denken: jongens, laat het dan maar.

Politici doen alsof ze een aparte categorie zijn. Het stuit mij steeds meer tegen de borst, de nonchalance waarmee ze denken zomaar wetten te kunnen maken voor anderen, zoals u en ik. Wetten die ze dan vaak niet toepassen voor zichzelf. Ik was ook niet feilloos, maar ik keek elke avond voor het slapengaan even in de spiegel – létterlijk. Dat helpt.

U werd politiek actief in de ‘paarse’ jaren – 1999 tot 2007. Toen leefde de gedachte dat alles veranderde, omdat de CVP, nu CD&V, na veertig jaar niet meer in de regering zat. Een kleine kwarteeuw later weten we: dat was alleen maar een verandering in de Wetstraat. Tegenwoordig staat echt álles op springen.

Rutten:Ik studeerde rechten en internationale politiek in die tijd en dacht: de wereld gaat open. Dat optimisme duurde geen drie jaar. In 2001 waren er de aanslagen van 9/11, het terrorisme en de shift in de geostrategische posities. Het werd gewoon ánders.

Daarbovenop kwam de klimaatverandering. Aan het begin van deze eeuw werd er nog volop gedebatteerd of de opwarming van de aarde geen hoax was. Die discussie is definitief beslecht. Verder heeft de digitale revolutie de wereld totaal veranderd. We leven in een panopticon waarin zelfs onze gedachten worden gestuurd, waarin we worden gebrainwasht en geleid in wat we op elk moment moeten denken, en meestal zonder dat we beseffen dat het gebeurt. Dat zijn dus héél veel fundamentele veranderingen in de korte tijdsspanne van een half politiek leven.

Een politieke commentator die tien jaar geleden had beweerd dat Vlaams Belang en de PVDA de leidende partijen zouden zijn die de hele Wetstraat konden opjagen, zou in een dwangbuis zijn afgevoerd.

Rutten: Wie speelt in op al die onzekerheden die ik hierboven heb geschetst? Nationalisten en extremisten, mensen die beweren dat de oplossingen simpel zijn en dat alles één-twee-drie te regelen is. Dat is wat veel mensen graag horen: ze behouden liever wat ze hebben dan dat ze moeten nadenken over wat zal komen. In tijden van prijsstijgingen klampen zelfs sociale partijen zich vast aan oude inzichten en waarheden. Dat was in de vorige eeuw al zo met de socialist Louis Tobback en zijn slogan ‘Uw sociale zekerheid’. Vandaag doet Vooruit-voorzitter Conner Rousseau dat opnieuw, zij het op zijn eigen, moderne manier. Omgekeerd doen partijen die eigenlijk wel voor verandering staan, maar zichzelf nog niet heruitgevonden hebben, het erg slecht. Ik denk dat de Open VLD daarbij hoort. Als we willen dat het beter gaat, zullen we onszelf opnieuw moeten uitvinden.

Als de N-VA en het VB België kunnen opdoeken, zullen ze het doen. Wel, dan is dat maar zo.

Tien jaar geleden klaagde u al over het politieke bedrijf, uw eigen partij inbegrepen: ‘Er is vandaag geen wervend maatschappelijk project’.

Rutten:Dat is zo. Ik zit met een concept in mijn hoofd dat ook vandaag kan werken voor mensen die liberaal geïnspireerd zijn: we zijn geen individuen meer, maar interviduen. Weinig mensen zijn bereid om hun eigenheid op te geven, hun individuele roots. Tegelijk zijn we nog nooit in de geschiedenis zo met elkaar verbonden geweest. We moeten vandaag solidair zijn juist om een individu te kúnnen blijven: het klimaat bijvoorbeeld stopt niet aan een grens. Vandaar: interviduen.

Mijn leven is veranderd door de lectuur van de Israëlisch-Amerikaanse sociaal-psycholoog Daniel Kahneman, en zijn inzichten over de werking van ons brein. Ik was als student nochtans overtuigd door de verlichting en Descartes, namelijk dat we allemaal rationele wezens zijn en zo. Kahneman heeft overtuigend aangetoond dat mensen in 95 procent van de gevallen helemaal niet rationeel handelen, maar juist intuïtief. Mijn ervaringen in de politiek bevestigden dat. Na mijn eerste jaren in de Wetstraat dacht ik dat ik wist hoe de wereld in elkaar zit. Ik was toen al kabinetschef geweest, ik had belangrijke onderhandelingen gevoerd, ik kende mijn dossiers. Ik voelde mij gewapend en geharnast. Inmiddels weet ik beter. Ik zeg niet dat dossiers onbelangrijk zijn, maar in wezen gaat politiek niet over dossiers. Politiek gaat over mensen.

Terwijl u zich wel boos maakt als een minister als Zuhal Demir (N-VA) de zaken niet rationeel aanpakt, maar – naar uw gevoelen – te emotioneel.

Rutten: Kahneman leert ook dat we het unieke vermogen hebben om rationeel te zijn. Van ministers mag je dat dus verwachten. Een minister die de stal van de abdij van Averbode wegzet als een ‘megastal’ in plaats van een gewone grote stal, dat gaat niet om correcte informatie maar om manipulatie. Een minister is niet de ophitser van verontwaardigde emoties. Een soortgelijk advies zou ik willen geven aan de mensen die vandaag voorzitter zijn: temper de voortdurende drang naar profilering en de zucht naar clickbait. Voorzitters van partijen die in de regering zitten en denken dat ze zich altijd met alles moeten bemoeien, geven het signaal dat hun partijen eigenlijk níét in de regering zitten. Op die manier pakken ze ook geen stemmen af van de N-VA of het VB.

De partijen van Vivaldi eten elkaar op. Ik zal dit fenomeen maar ‘Bouchezisering’ noemen. Je eigent jezelf de macht toe om een fiscale regeling die met zeven partijen is afgesproken, op het laatste nippertje onderuit te halen: ‘Ik doe dat, omdat ik het kan.’ De man zit niet in de regering, zelfs niet in het parlement. Met permissie: waar zit de tegenmacht?

Hij is wel partijvoorzitter.

Rutten: En dan? Wat stellen partijen nog voor? Het zijn excessen van een voorbije tijd. Het is een vorm van overdreven tonen dat je nog relevant bent, terwijl dat eigenlijk niet meer is. Ik sta er verbaasd naar te kijken dat we dergelijke vorm van politiek met zijn allen nog toelaten. Het heeft ook niet geholpen dat haast alle zeven regeringspartijen tegelijk hebben besloten om van voorzitter te veranderen. Daardoor switchte ook de focus die Vivaldi had, of zou moeten hebben. Vivaldi kan sociaal zijn, toch als er voldoende mensen werken. In theorie zou dat een kolfje naar de hand van deze coalitie moeten zijn. Want liberalen weten hoe een economie moet draaien en hoe je mensen aan het werk krijgt. En socialisten weten hoe je dat sociaal vertaald krijgt. Ik ben trouwens nog maar weinig liberalen tegengekomen die voor sociale ongelijkheid zouden zijn, net zoals ik maar weinig socialisten ken die tegen meer werk zijn. Mocht die focus iets beter liggen, dan zou Vivaldi dus een ideale politieke combinatie zijn.

Kijk eens aan, een supporter van Vivaldi.

Rutten:Momentje. Door de combinatie van én de coronacrisis én de oorlog in Oekraïne én de energiecrisis kwam de focus van Vivaldi veel te eenzijdig te liggen op sociale bescherming. Werken móét er weer bij, en dringend. Bij ons in Rillaar staat een beeldje van ‘de seizoenarbeider’, een herinnering aan de Vlamingen die vanuit het arme Hageland hun geld gingen verdienen in Wallonië. Dat is een verhaal van amper twee generaties geleden. Waarom lukt dat vandaag omgekeerd niet? Het is toch onbegrijpelijk dat we Polen en andere Oost-Europeanen naar hier halen, maar geen Franstalige Belgen? We kunnen zelfs geen bus inleggen om Waalse werklozen te laten werken in de luchthaven van Zaventem. Dat zou eenvoudig moeten zijn. We zien het probleem zelfs niet: we kijken niet meer naar het grotere plaatje, en dat komt door onze interne staatsstructuur.

Ik pleit er dus voor om grondig na te gaan wat en hoe het beter kan. Is de VDAB misschien een instrument uit het verleden? Veertig jaar geleden waren er ongetwijfeld goede redenen om de arbeidsbemiddeling te regionaliseren. Vandaag is de focus van de VDAB nog altijd eenzijdig ‘Vlaams’. Waarom? Is het niet wraakroepend dat Vlaanderen zich op de borst klopt met zijn bijna volledige tewerkstelling, terwijl er in Brussel en Wallonië nog duizenden jonge werkzoekenden zijn? Het lijkt alsof er een muur staat tussen Vlaanderen, Wallonië en Brussel. Ik denk dat die fase van ‘wat we zelf doen, doen we beter’ op zijn laatste benen loopt. (op dreef) Die Vlaamse slogan hebben we keihard onderuitgehaald. De kwaliteit van ons Vlaamse onderwijs daalt dramatisch. Kinderopvang, woonzorgcentra: allemaal sectoren in problemen. De implosie tussen landbouw en natuur hebben we helemaal zelf georganiseerd. En wat er fout gaat, kunnen we niet steken op het failliete België of op de Franstaligen. De Israëlische historicus Yuval Noah Harari zou onze gemeenschappen en gewesten wellicht ‘artificiële structuren’ noemen. Die mogen verdwijnen.

Misschien is de VDAB een instrument uit het verleden?’

U droomt van een renaissance van het België van vroeger?

Rutten: Helemaal niet. Ik koester geen heimwee naar het oude Belgique à papa. Ik wil juist een modern België. Ik ben ervan overtuigd dat we in een Belgisch verband – binnen een Belgische Unie, zeg maar – sterker staan dan op ons eentje in Vlaanderen. In zo’n Unie hoort ook meer intra-Belgische samenwerking. Wallonië heeft water, propere lucht, ruimte en bossen. Vlaanderen heeft meer mensen, economische activiteit, zeehavens. Wat Wallonië ontbeert, heeft Vlaanderen – en omgekeerd. Toch is samenwerken taboe – ik heb het dan niet eens over herfederaliseren. Een Vlaamse minister wil plots samenwerken met Nederland voor de bouw van nieuwe kerncentrales. Wallonië is blijkbaar het buitenland.

Bart De Wever (N-VA) wedt op een grote en liefst definitieve ‘confederale’ ronde na de volgende verkiezing.

Rutten: De voorzitter van de grootste Vlaamse partij is een geboren pessimist. Als je hem hoort spreken, kun je beter zelf eerst een glas azijn drinken. Na elk interview met Bart De Wever ga je denken dat we hier in het grootste hellhole van de hele wereld leven. Dat is natuurlijk onzin. Wat meer optimisme zou ons deugd doen. Het is ook niet zo dat het bij de Vlaamse overheid allemaal koek en ei is, en op federaal niveau alleen maar kommer en kwel. De Wever wil fors betalen om Vlaanderen los te snijden van de rest van het land. Heeft de Brexit Groot-Brittannië iets opgeleverd, behalve miserie voor de Britten?

Volgens de peilingen stemt bijna de helft van Vlaanderen op het VB en de N-VA. Het beeld dat dat asociale partijen zijn van vereenzaamde, verzuurde burgers mag dringend bijgesteld worden.

Rutten: Ik denk nochtans niet dat zo veel Vlamingen het rationeel eens zijn met alles waarvoor het VB staat. Maar het gaat dus om emoties. Veel mensen die best weten dat VB’ers eigenlijk fascisten zijn, leven met het gevoel dat het VB ‘het nu ook eens mag doen’. Publieke verwijten zijn zeer volatiel. In de federale regering krijgt de Open VLD het verwijt dat de steunmaatregelen voor energie véél te breed zijn uitgesmeerd, dat te veel geld is gegaan naar mensen en bedrijven die het eigenlijk niet nodig hadden. In de Vlaamse regering krijgt diezelfde Open VLD het verwijt dat de verhoging van kindergeld bewust wordt gericht op de gezinnen die het écht nodig hebben. Ook dat is niet goed, het moet voor iedereen zijn. Kunt u dat nog volgen? Ik niet.

Het is nooit goed. Ook politici spelen elkaar gretig de zwartepiet toe. In een interview zegt Zuhal Demir dat Vivaldi bezig is het pad te plaveien voor ‘een nieuwe Zwarte Zondag’. In een ander interview zegt Conner Rousseau dat wie niet investeert in zorg en onderwijs, mensen in de armen drijft van het VB.

Rutten: Hoe meer je zo’n boodschap herhaalt, hoe groter het VB dreigt te worden. Het gaat immers om een heel politiek systeem dat anders moet. Politici moeten het land en de samenleving onder ogen durven te zien, zonder dat ze blijven turen door de vertrouwde politieke bril. De tijden zijn veranderd, de mensen ook, de hele samenleving is eigenlijk veranderd. De politiek niet. Maar op een goede dag zal toch de vraag komen: in welke plooi leggen we het land? Sinds 1970 draagt elke staatshervorming in zich de kiemen van de splitsing van het einde van België. Ondertussen bleven de Vlaams-nationale partijen bij (bijna) elke staatshervorming aan de kant staan: de ‘staatsdragende’ partijen splitsten het land wel in hun plaats.

Dat is toch het schoolvoorbeeld van hoe die klassieke beleidspartijen zich al een halve eeuw laten opjagen: uit schrik voeren ze de agenda uit van de politieke concurrentie.

Rutten: Dat komt omdat ‘de politiek’ naar het land en de samenleving kijkt door een partijpolitieke bril. Daardoor zijn er te veel structuren, te veel politici en is het allemaal veel te ingewikkeld geworden. Daardoor kunnen veel mensen ‘de politiek’ niet meer begrijpen en haken ze af. Daarom zeg ik al langer dat onze politieke partijen maar eens kleur moeten bekennen. Als ze verder doen zoals ze bezig zijn, leidt ons dat wellicht vroeger dan later naar de Vlaamse onafhankelijkheid en naar het einde van België. Misschien is dat moment al dichterbij dan we denken. Elke staatsvorm, weze het België of Vlaanderen, is een artificiële constructie: je kunt die afschaffen of juist maken. Of dat proces helemaal grondwettelijk zal verlopen, doet er niet eens toe. Als er een politieke meerderheid is om het land te splitsen, is het einde van België een feit. Volgens de peilingen hebben de N-VA en het VB samen die meerderheid bijna te pakken. En ik maak mij geen illusies: hoe zeer de N-VA en het VB ook zeggen van elkaar te verschillen, als ze België kunnen opdoeken, zullen ze het doen. Wel, dan is dat maar zo. Dat kan immers alleen maar gebeuren omdat de bevolking voor die partijen heeft gekozen.