‘Grondrechten kan je schorsen. Intellectuele eigendomsrechten zijn fundamenteel’

‘Het vrijgeven van de formules voor de vaccins kan een gigantisch verschil maken in de bestrijding van Corona. Vandaag eist dat in de eerste plaats zijn tol voor de Groep van Minst Ontwikkelde Landen’, schrijft Siemen Van den Broecke.

Terwijl we in de Europese Unie stilaan een echt perspectief krijgen op een vaccinatiecampagne die de weg zal leiden naar herwonnen vrijheid, is er voor de meeste landen in de wereld op dit moment amper hoop in zicht. In het vaccinopbod moeten zij de winnaars van de globale economie laten voorgaan. In de schoot van de Wereldhandelsorganisatie smeekt de zogenaamde “Groep van Minst Ontwikkelde Landen” om een uitzondering op het TRIPS-akkoord dat wereldwijd de intellectuele eigendomsrechten van de grote farmabedrijven beschermt. Hun poging valt op een koude steen. Welk moreel kompas leidt deze wereld?

“Hoe hebben wij de zee kunnen leegdrinken? Wie gaf ons de spons om de horizon uit te vegen? Wat hebben wij gedaan, toen wij deze aarde van haar zon loskoppelden?” vraagt Nietzsche in zijn parabel De Dolle Mens. In de traditie van de oude Grieken en de bijbel vonden wij, Europeanen, traditioneel de zingeving voor wat we doen in het transcendentale. Niet zo lang geleden keken we naar god, de dag des oordeels en het hiernamaals. Daarna lieten we ons leiden door de belofte op een betere wereld, hetzij een rationele, een communistische of een nationalistische. De verschillende horizonten waar Europa in de 20e eeuw in geloofd heeft, zijn in toenemende mate ongeloofwaardig geworden. De trauma’s van de 20e eeuw hebben ons geleerd dat maatschappelijke theorieën die ons een ideaal toekomstbeeld voorhouden grote gevaren inhouden. De belofte van de horizon rechtvaardigt immers het hedendaagse lijden. Vandaag leven we dan ook in een samenleving waar geen grote horizon te onderscheiden valt. We varen in de mist.

Dat is slechts de helft van het verhaal. Toen Nietzsche schreef was de wereld in transitie. De mensen waren zoekende. Ze waren er zich van bewust dat de horizon aan het wankelen was. Enkele decennia later beschrijft Heidegger een wereld die niet langer in transitie is. In zijn essay De Vraag Naar Techniek stelt hij dat de mens nu opgevorderd wordt om bij te dragen aan de technologische vooruitgang. Het wezen van de technologische vooruitgang vereist dat wij steeds verder ontginnen, produceren, groeien. Nu wij geen horizon meer kunnen onderscheiden, is bijdragen aan die blinde vooruitgang de essentie van onze zingeving geworden.

In de bestrijding van de pandemie twijfelen regeringen wereldwijd er nauwelijks aan om met een penstreek maatregelen in te voeren die haar burgers beperken in hun meest fundamentele vrijheden. De mens accepteert (grotendeels) zijn lot voor de goede zaak. Hij wil menselijk leed vermijden. Dat is toch evident? Ieders vrijheid wordt beperkt door de vrijheid van een ander. Het recht op leven van de ene beperkt het recht op vrijheid van de ander. Dat is de essentie van onze vrije samenleving.

Maar dat geldt niet voor de intellectuele eigendomsrechten die de formules van de coronavaccins beschermen. Omdat zij door internationale instellingen als de Wereldhandelsorganisatie als fundamenteel beschouwd worden voor het globaal economisch systeem zijn zij stevig verankerd in internationale verdragen, waaronder het TRIPS-verdrag. De juridische aard van die verdragen maakt dat zij moeilijker aan te tasten zijn dan de Belgische Grondwet. Dat is het gevolg van de juridisering die zich de afgelopen decennia heeft voltrokken in het domein van internationale handel. Veelal komen die regels tot stand op basis van multilaterale onderhandelingen die gevoerd worden door de uitvoerende macht. De teksten die het Parlement achteraf, vaak bij wijze van formaliteit, bekrachtigt, zijn extreem moeilijk te wijzigen. Zo is de gezonde balans tussen het juridisch verankeren van bepaalde rechten en het democratisch kunnen herzien van die rechten volledig zoek.

Op dat TRIPS-verdrag vraagt de Groep van Minst Ontwikkelde Landen nu een uitzondering. Een tijdelijke opschorting zou vele duizenden levens kunnen redden, maar zou ten koste gaan van het fundamenteel recht op eigendom van de big pharma. Het zou inhakken op de miljarden aan dividenden die zij uitkeren aan hun aandeelhouders. Die aandeelhouders, die zorgen voor economische groei. De intellectuele eigendomsrechten, die stimuleren innovatie. Groei en innovatie, gedreven door kapitaal en winstbejag, dat zijn de wezenskenmerken van ons op vooruitgang gestoeld economische systeem. Bij wijze van denkoefening gaan we voorbij aan de gigantische investering van publieke middelen in de ontwikkeling van de vaccins en het fundamentele onderzoek waarop zij gestoeld zijn. Dat de ongelijkheid wereldwijd explodeert laten we ook even voor wat het is. Neen, aan het wezen van de globale economie kunnen we niet tornen. Dat is toch evident?

Het TRIPS-akkoord is een typisch internationaal juridisch instrument dat tot stand is gekomen toen het Westen internationale instellingen zoals de Wereldhandelsorganisatie domineerde. Het akkoord is dan ook doorspekt van de Westerse maatschappelijke cultuur die haar zingeving vindt in het wezen van de vooruitgang. Van de mens wordt verwacht dat die zich flexibel opstelt opdat het economisch systeem in stand kan gehouden worden. Meer dan ooit maakt deze pandemie nu duidelijk dat grondrechten daarbij relatief zijn en de internationale handelsregels absoluut. Nochtans zou het vrijgeven van de formules voor de vaccins een gigantisch verschil kunnen maken in de bestrijding van Corona. Vandaag eist dat in de eerste plaats zijn tol voor de Groep van Minst Ontwikkelde Landen. Zij slaken dan ook een noodkreet. Op basis van welke horizon is hun lijden te verantwoorden?

Siemen Van den Broecke is als doctoraatsonderzoeker verbonden aan het Departement Rechten van het European University Institute. Momenteel onderzoekt hij als gastonderzoeker aan de London School of Economics de evoluerende rol van regionale organisaties in internationale handel.