Geweld in Belgische gevangenissen: ‘Knokpartijen zijn dagelijkse kost’

De foltering van een gedetineerde in de Antwerpse gevangenis begin maart roept de vraag op hoe vaak agressie voorkomt onder gevangenen in België. Het directoraat-generaal Penitentiaire inrichtingen heeft daarover centraal géén globaal beeld. Maar de rapporten van de toezichtscommissies van de 36 Belgische gevangenissen signaleren een verontrustende tendens. ‘De familie moet elke maand beschermgeld betalen.’

Hoe uitzonderlijk zijn geweldsincidenten achter de Belgische gevangenismuren? ‘Er is héél veel agressie tussen gedetineerden onderling’, zegt Robby De Kaey van de socialistische vakbond ACOD. ‘Knokpartijen zijn dagelijkse kost. We hebben 12.200 gedetineerden, het is dan ook niet verwonderlijk dat er meerdere keren per dag gevochten wordt. Maar statistieken houden we daar niet over bij. Bovendien blijft er ook veel onder de radar: cipiers zien en horen niet alles wat er in de afzonderlijke cellen gebeurt.’

‘De agressie kan van fysieke aard zijn, maar ook psychologisch of seksueel. Vermoedelijk is er méér seksueel misbruik tussen gedetineerden op cel dan wij weten, vaststellen en rapporteren. Maar zo’n incident als begin maart in de Antwerpse gevangenis, dat is wel uitzonderlijk. Dat mag ik toch hopen.’

Drie gewelddadige overlijdens

‘Er is centraal géén globaal beeld op alle incidenten onder gedetineerden in de gevangenissen. Alleen de meest ernstige incidenten worden centraal geregistreerd’, zegt Tom Van Wynsberge, woordvoerder van het directoraat-generaal Penitentiaire inrichtingen bij de FOD Justitie. ‘Het is niet dat we die cijfers niet willen geven, maar de registratiewijze laat geen eenduidige statistische verwerking toe.’

Van gewelddadige overlijdens is wel een lijst aangelegd. Van Wynsberge: ‘De voorbije jaren ging het om drie gevallen: in Lantin (2016), Sint-Gillis (2019) en Leuven (2020).’

Ontluisterend beeld

Een goede graadmeter voor het aantal geweldsincidenten tussen gevangenen onderling, zijn de rapporten van de toezichtscommissies. Die oefenen een onafhankelijk toezicht uit op de behandeling van gedetineerden in de 36 Belgische gevangenissen, onder meer via wekelijkse bezoeken. In vertrouwelijke gesprekken kunnen gevangenen hun klachten of grieven over de leefomstandigheden achter de tralies delen.

Knack doorploegde tientallen van die commissieverslagen over het jaar 2022, alsook de recentste jaarverslagen van de Centrale Toezichtsraad voor het Gevangeniswezen (CTRG).

Het beeld dat daaruit naar voren komt, is ontluisterend.

Nog liever geïsoleerd in een strafcel

In de gevangenis van Turnhout alleen al registreerde de toezichtscommissie in 2019 liefst 70 gevallen van agressie tussen gedetineerden onderling.

‘De commissie van Lantin ontving een klacht van een gedetineerde tegen zijn medegedetineerde wegens verkrachting’, noteert de CTRG in het jaarverslag-2020. ‘De commissie van Leuze-en-Hainaut werd geregeld aangesproken omdat een bewaker sommige gedetineerden informeert over de redenen voor de detentie van anderen, met name wanneer het om zedenfeiten gaat.’

In de gevangenis van Andenne heeft de spanning tussen gedetineerden dan weer gevolgen voor de dagelijkse wandeling. ‘Omdat psychisch en lichamelijk geweld zeer sterk aanwezig is in de inrichting, komen vele gedetineerden, uit vrees voor agressie, niet meer buiten’, klinkt het in het CTRG-jaarverslag 2020.

De angst voor geweld leidde in Andenne dan ook tot isolement van talrijke gedetineerden ‘die in angst moeten leven’, en tot een ‘groot aantal aanvragen’ om overgeplaatst te worden naar andere gevangenissen. Soms is het zo erg dat gevangenen nog liever in een strafcel gaan zitten, aldus de CTRG in 2022: ‘Spanningen leiden er regelmatig toe dat gedetineerden op eigen verzoek in een strafcel worden geplaatst. Volgens hen is dat de enige manier om zichzelf te beschermen en om afstand te creëren. Ook wie koste wat het kost wil praten met de directeur – die volgens de wet dagelijks bij de gedetineerden in isolatie moet langsgaan – kiest hiervoor.’

Niet zelden druggerelateerd

In de gevangenis van Brugge registreerde de toezichtscommissie in 2022 achttien grieven over ‘geweld in de gevangenis (bedreiging – diefstal – ruzie)’: ‘Er is een directe link tussen de overbevolking en de toename van agressie en geweld binnen de gevangenismuren. (…) Waar mensen te dicht op elkaars lip moeten zitten, wordt geweld onvermijdelijk.’

Bij de conflicten tussen gevangenen in Dendermonde gaat het ‘meestal om een vechtpartij, zwaar fysiek geweld, agressief gedrag of verbaal. De conflicten zijn meestal 1-1, doen zich vaker voor op de wandeling en minder vaak op cel (uiteen gehaald indien mogelijk) en zijn niet zelden druggerelateerd.’ Van de 851 tuchtmaatregelen die de gevangenis in 2022 oplegde, had liefst één op de vier te maken met ordeverstoring en/of agressie.

Ook in de gevangenis van Gent klinkt het dat de ‘aanhoudende chronische overbevolking’ zulke extreme proporties had aangenomen dat ze een ‘bron van geweld’ werd tussen gedetineerden.

Brandstichting in de cel

De toezichtscommissie in de gevangenis van Antwerpen registreerde in 2022 een noodkreet van een gedetineerde die stelde ‘dat hij seksueel en psychisch geterroriseerd wordt door zijn celgenoot Y. Hij lijkt ten einde raad en dreigt opnieuw met ophanging en vreest geweld.’ In Leuven waren er dat jaar meerdere vechtpartijen tijdens stakingen van cipiers.

In de Leuvense hulpgevangenis was er dan weer een ‘ernstig incident tussen twee personen in detentie waarbij er brand gesticht werd in de cel en één van beiden de andere in bedwang hield en bedreigde met een vork. Eén van hen had daarvoor al aangegeven dat hij zich niet veilig voelde bij zijn celgenoot, en een celmutatie aangevraagd. De directie was door plaatstekort niet op die vraag kunnen ingaan.’

Lgbtq+

De toezichtscommissie in Mechelen tekende op dat de overgooiproblematiek voor bijzonder veel onrust op en na de wandeling zorgt. ‘Het zijn de zwakke gedetineerden zijn die ertoe worden gebracht om de drugspakketjes op te rapen, en die dan ook getroffen worden door de vele tuchtstraffen’, klinkt het. ‘De overheid slaagt er niet in deze zwakke gedetineerden binnen de eigen gevangenismuren te beschermen.’

Ook in de gevangenis van Wortel is – naast ‘geweld tegen meer kwetsbare profielen (lgbtq+-personen, plegers van zedenfeiten…)’ – drugsoverlast een steeds wederkerend probleem. ‘Zij proberen hun drugshandel in de gevangenis voort te zetten, of zelfs afrekeningen te organiseren, daar zijn feiten van bekend. Het onderzoek van een grief bracht aan het licht dat de familie van een gedetineerde maandelijks beschermgeld moet betalen om de veiligheid van de gedetineerde in kwestie te vrijwaren.’

Moeilijk klimaat

Knack legde een aantal cases voor aan Marc Nève, de voorzitter van de Centrale Toezichtsraad voor het Gevangeniswezen.

‘De afpersing in de gevangenis van Wortel wordt momenteel onderzocht door de politie’, reageert Nève. ‘Verkrachtingen zoals in Lantin kunnen spijtig genoeg voorvallen. Het is niet de eerste en zeker ook niet de laatste. Hoe vaak het gebeurt, is moeilijk in te schatten. Het hangt af van de bereidheid van het slachtoffer om de toezichtscommissie in te lichten.’

‘De directie van de gevangenis in Andenne heeft onlangs nieuwe initiatieven genomen zodat gevangenen die bang zijn voor geweld op aparte uren naar de wandeling kunnen gaan. In die gevangenis heb je inderdaad een moeilijk klimaat, er zitten veel jongere gedetineerden uit het Brusselse opgesloten. Maar zelfs in kleinere gevangenissen kun je incidenten hebben, ook zware incidenten. Wel registreren we minder klachten in gevangenissen waar er meer contacten zijn tussen de directie en de gedetineerden. Neem bijvoorbeeld Oudenaarde en Namen. Daar gaan de directeurs uit eigen initiatief de cellen opzoeken. In andere sommige gevangenissen gebeurt dat nauwelijks. Daar kent de directie de gedetineerden niet goed. Dat voelen en zien we ook.’

Nève sluit zijn betoog af met een oproep. ‘Onze politici moeten méér ondernemen om de overbevolking in gevangenissen aan te pakken, al is dat géén populair thema. Penitentiair beleid en het garanderen van de rechten van gedetineerden vraagt veel politieke moed. Het is spijtig dat er maar aandacht komt voor gevangenissen wanneer er verschrikkelijke incidenten gebeuren – zoals die foltering in Antwerpen.’

Geestesstoornis

Volgens woordvoerder Tom Van Wynsberge van het DG Penitentiaire inrichtingen hebben meerdere factoren een invloed op geweld onder gedetineerden. ‘Er zijn proportioneel beduidend meer incidenten met geïnterneerden. Dat zijn immers mensen met een geestesstoornis die meer risicovol gedrag stellen.’

Ook het type gevangenisregime speelt een rol. ‘Sommige gevangenissen hebben een open regime, andere een hoogbeveiligd gesloten cellulair regime. We merken ook een verschil tussen arresthuizen en strafhuizen. In die laatste kunnen gedetineerden dikwijls werken, opleidingen volgen en hun terugkeer in de maatschappij voorbereiden.’

Van Wynsberge kondigt aan dat in de toekomst gegevens inzake incidenten gestructureerd zullen worden bijgehouden in JustPrison, ‘in functie van een aantal incidenten, zoals suïcide, brandstichting, ontsnappingen, agressie op personeel…’