Gemeenschapsdienst voor langdurig werklozen? ‘Het is dwangarbeid in overheidsjobs’

Op 1 januari werd de gemeenschapsdienst voor langdurig werklozen in Vlaanderen ingevoerd. Omdat het systeem aan de kern van het idee van de welvaartsstaat raakt, zet het de tegenstelling tussen links en rechts op scherp.

‘Een belangrijke stap naar werk die, voor wie het een passende maatregel is, ook verplicht zal zijn’, zo omschreef Vlaams minister Hilde Crevits (CD&V) de gemeenschapsdienst toen ze anderhalf jaar geleden aankondigde dat ze daarover in de regering een akkoord bereikt had. Met de maatregel wil ze langdurig werkzoekenden activeren, hun competenties versterken en hen zo opnieuw naar betaald werk begeleiden. Vandaag blijkt dat slechts 72 gemeenten een projectvoorstel indienden om subsidies te verkrijgen die hen helpen om de gemeenschapsdienst op te starten. 32 daarvan werden intussen goedgekeurd, een kleine twintig gemeenten bereiden hun voorstel nog voor. De deadline om in te tekenen op het competentieversterkende traject werd al verschillende keren verlengd.

‘Niet meer dan normaal dat gemeenten met de voeten slepen’, vindt de socialistische vakbond ABVV. ‘Als er dan toch jobs zijn of gecreëerd kunnen worden voor werkzoekenden, waarom worden ze dan niet gewoon betaald?’ vraagt ABVV-adviseur arbeidsmarkt Caro Van der Schueren zich af. ‘Werkzoekenden leven van een uitkering omdat ze geen werk vinden. Als zij moeten werken voor een uitkering, is er blijkbaar werk. Als het werk is, hebben zij recht op het minimumloon.’

Ook de christelijke vakbond ACV noemt de gemeenschapsdienst een symboolmaatregel met een hoog pest- en stigmatiserend gehalte. In een factcheck voor het ledenblad Visie stelt arbeidssocioloog en ACV-expert welzijn op het werk Maarten Hermans het scherp: ‘Stamp-onder-hun-kontmaatregelen creëren niet meer tewerkstelling, ze leiden alleen maar tot meer problemen. (…) Het is vooral positionering voor een electoraal publiek dat dol is op een voor-wat-hoort-watverhaal.’

‘Iemand begeleiden naar een duurzame vorm van werkgelegenheid vraagt veel meer dan die persoon twee dagen per week straten laten vegen’, zegt Vicky Coryn, die zichzelf omschrijft als een koele minnaar van de verplichte gemeenschapsdienst. Ze is algemeen directeur bij Groep INTRO, een onderneming die samen met de VDAB langdurig werklozen coacht en begeleidt naar een nieuwe job. ‘Veel langdurig werklozen botsen op drempels als kinderopvang, huisvesting, mobiliteit of armoede. Sommigen kampen met een medische, mentale, psychische of psychiatrische problematiek, anderen hebben een detentieverleden of worstelen met een combinatie van die factoren. De groep mensen die niet wil werken, is klein.’

Stamp-onder-hun-kont-maatregelen creëren niet meer werkgelegenheid, ze leiden alleen maar tot meer problemen.

Maarten Hermans, arbeidssocioloog

Extra handen

Een beeld in cijfers: in april telde Vlaanderen 61.318 mensen die langer dan twee jaar werkloos zijn. De groep maakt bijna een derde van alle werklozen uit. De helft ervan is kortgeschoold en 36,8 procent kampt met een arbeidsbeperking. Bijna een kwart van de groep is 60 jaar of ouder.

Het bestuur van de Oost-Vlaamse gemeente Berlare tekende vrij snel in op de gemeenschapsdienst. ‘Een unanieme beslissing’, zegt schepen van Werkgelegenheid Gunther Cooreman (Open VLD). ‘Zowel de meerderheid (Open VLD en N-VA, nvdr) als de oppositie (CD&V, Vlaams Belang, Vooruit en Gemeentebelangen, nvdr) stond erachter.’

‘Langdurig werklozen mogen niet verloren gaan voor de maatschappij’, motiveert de schepen. ‘We willen hen kansen bieden, op voorwaarde dat ze goed gescreend en begeleid worden, zodat het nuttig is om er onze tijd in te steken. Als je mensen kunt motiveren om niet langer van een uitkering te leven, is dat altijd zinvol. Langdurig werklozen kunnen zo een arbeidsattitude aanleren en werkervaring opdoen.’

De groep mensen die niet wil werken, is klein.

Vicky Coryn, algemeen directeur bij Groep INTRO

Het bestuur van Berlare wil hen vooral inschakelen binnen het OCMW en de gemeente. ‘Er worden geen extra functies gecreëerd, maar ze kunnen bepaalde diensten ontlasten door technische of logistieke ondersteuning te bieden. Poetsen of helpen bij de kinderopvang is ook altijd nuttig’, aldus Cooreman, die niet vreest dat de gemeenschapsdienst bestaande functies zal verdringen.

Voor die verdringing zijn ze ook in Mechelen en Sint-Pieters-Leeuw niet bang. ‘Je moet het beschouwen als een tijdelijk extra paar handen binnen een werking’, zegt Mechels schepen voor Economie, Ondernemen en Werk Greet Geypen (Open VLD). ‘Er is werk genoeg bij de lokale besturen.’ Doorstromen naar een reguliere job is volgens de schepen wel mogelijk, maar niet evident. In Sint-Pieters-Leeuw werd laatst wel iemand aangenomen die via het systeem van wijk-werken zijn eerste stappen terug naar werk zette. ‘Daarom geloven wij dat de gemeenschapsdienst een brug kan zijn naar duurzame werkgelegenheid’, zegt schepen van OCMW en Sociale Zaken Herwig Smeets (N-VA).

Dwangarbeid

Uit linkse politieke hoek is scherpe kritiek te horen. ‘De gemeenschapsdienst is dwangarbeid in overheidsjobs’, zegt Antwerps schepen Tom Meeuws (Vooruit) onomwonden. ‘Er bestaan al systemen om langdurig werklozen weer aan het werken te krijgen, men kan zich dus beter afvragen waaróm dat niet lukt. Kunnen zij niet werken? Of willen ze dat wel, maar doen ze het niet omdat de beschikbare jobs ondermaats zijn? Wie kan werken, moet werken – maar werken moet ook lonen, en daar wringt het. De kwaliteit van de jobs moet omhoog. Als je niet gelooft dat langdurig werklozen willen werken, beland je uiteraard in dwangmaatregelen.’

Met 3,2 procent lag de werkloosheidsgraad in het Vlaams Gewest in 2022 historisch laag. Dat de Vlaamse regering daar blind voor lijkt, vindt Meeuws onbegrijpelijk. ‘De arbeidsmarkt is voor het eerst in jaren bereid om langdurig werklozen aan te werven. Ik vond de gemeenschapsdienst altijd al een dwaze maatregel, maar met de huidige stand van de arbeidsmarkt vraag ik me af hoe blind Vlaanderen kan zijn. In plaats van dwangarbeid op te leggen, zou men er beter alles aan doen om langdurig werklozen toe te leiden naar plekken waar werk en betalingsbereidheid is. Ondersteun werkgevers met extra begeleiding en organiseer taallessen op de werkvloer in plaats van een inburgeringsklas. Je moet niet met een subsidie zwaaien om gemeenten ervan te overtuigen gemeenschapsdienstjobs te creëren. Wetenschappelijke studies tonen trouwens aan dat mensen dwingen in werk niets oplost.’

Gratis handjes

In Nederland, Australië, de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk werden eerder soortgelijke wetten ingevoerd. ‘Telkens weer bleek dat de doorstroming naar de reguliere arbeidsmarkt bijzonder laag bleef’, zegt Ides Nicaise, professor emeritus aan de KU Leuven en onderzoeksleider bij het Onderzoeksinstituut voor Arbeid en Samenleving (HIVA) . ‘Deelnemers hielden te weinig tijd over om actief naar werk te zoeken of een opleiding te volgen. Anderen kampten met zo veel beperkingen dat gemeenschapsdienst lang niet volstond om de weg naar de reguliere arbeidsmarkt te vinden.’

Met de huidige stand van de arbeidsmarkt vraag ik me af hoe blind Vlaanderen kan zijn.

Tom Meeuws, Antwerps schepen voor Vooruit

Uit evaluaties van de Britse workfare-programma’s (work for welfare of ‘werk in ruil voor een uitkering’) bleek na twee jaar een netto-werkgelegenheidseffect van minder dan één procent. ‘Nochtans deden de workfare-krachten vaak dezelfde job als reguliere werknemers, maar dan gratis’, zegt Nicaise. ‘In supermarkten vulden zowel betaalde als onbetaalde krachten de rekken. De betaalde krachten riskeerden hun baan te verliezen omdat die vervangen konden worden door onbetaalde workfare-krachten. Die laatsten vroegen zich op hun beurt af waarom ze geen recht hadden op een normaal loon.’

In Nederland kunnen gemeenten via de zogenaamde ‘tegenprestatie’ uitkeringsgerechtigden verplichten tot het uitvoeren van een ‘maatschappelijk nuttige’ activiteit. Wie dat weigert, verliest ook daar de uitkering. Zo belandde de Nederlander Gerard Sangers (65) na een loopbaan van veertig jaar in de bijstand. Vervolgens werd hij een half jaar tewerkgesteld in een stomerij waar zes van de tien medewerkers een tegenprestatie leverden. ‘Handig voor het bedrijf, want dat heeft gratis personeel én krijgt daar middelen voor. Er is een industrie ontstaan van gratis handjes. Het is simpelweg een verdienmodel.’

Ook het verhaal van straatveger Harry (63) uit Den Haag deed heel wat wenkbrauwen fronsen. Wegens besparingen kreeg de man op zijn vijftigste zijn ontslag. Drie jaar later stond Harry opnieuw straten te vegen, deze keer om zijn uitkering te behouden. ‘Ik voel me uitgebuit, als een slaaf’, verzuchtte hij in het Nederlandse Algemeen Dagblad. Volgens de Nederlandse journalist Rutger Bregman zijn zulke verhalen allang geen uitwassen van het systeem meer, ze zijn het systeem.

Toeleiding

Om mensen weer naar werk toe te leiden, pleit Nicaise in de eerste plaats voor een versoepeling van de regeling op vrijwilligerswerk voor langdurig werklozen. ‘De RVA beperkt dat om zwartwerk en verdringing van regulier werk te voorkomen, maar daar bijt de hond in zijn eigen staart. Terwijl de ene overheid het vrijwilligerswerk van werkzoekenden bemoeilijkt, duwt de andere het hen door de strot.’

Nog beter is volgens Nicaise de creatie van betaald werk op maat, zoals in de ‘buurten zonder langdurige werkloosheid’: een proefproject dat sinds 2016 op vijftig locaties in Frankrijk loopt. ‘Daar maken ze een einde aan langdurige werkloosheid door mensen in sociale ondernemingen op vrijwillige basis zinvol werk te geven, in een volwaardig statuut met een contract van onbepaalde duur en volledige socialezekerheidsdekking. Vanuit het HIVA hebben we berekend hoe dat zich zou vertalen naar België. We kwamen tot de conclusie dat de overheid, met een doordachte aanpak, snel uit de kosten zou komen en na een paar jaar zelfs haar subsidies volledig terug zou verdienen.’

Ook professor arbeidseconomie Stijn Baert (UGent) adviseert om werkzoekenden zelfsturend te maken in welk werk ze willen doen. ‘Zo kan er een positieve signaalfunctie van uitgaan, zoals bij vrijwilligerswerk, dat een immense brugfunctie kan hebben.’ Op basis van recent wetenschappelijk onderzoek vond hij samen met onderzoeker Jens Detollenaere evidentie voor een gunstige samenhang tussen vrijwilligerswerk en een succesvollere carrière én een betere gezondheid. ‘Meer mensen stimuleren tot vrijwilligerswerk is natuurlijk geen wondermiddel, maar het kan zeker een actie met grote return on investment zijn.’

Terwijl de ene overheid het vrijwilligerswerk van werkzoekenden bemoeilijkt, duwt de andere het hen door de strot.

Ides Nicaise, professor emeritus aan de KU Leuven en onderzoeksleider bij het HIVA

Volgens Vicky Coryn en algemeen secretaris van het Vlaams ABVV Caroline Copers moet er vooral ingezet worden op de randvoorwaarden. ‘Maak werk van betaalbare en kwaliteitsvolle kinderopvang en de bestrijding van discriminatie op de arbeidsmarkt’, betoogt Copers. Daarnaast wijzen ze allebei op het belang van maatwerkbedrijven. ‘Verwachten dat je langdurig werklozen zomaar in de beschikbare jobs kunt stoppen, is absurd’, stelt Copers.

Net als Meeuws wijst Coryn op de waaier aan bestaande instrumenten om langdurig werklozen weer aan het werk te krijgen. ‘Zolang de toeleiding niet verbetert, zullen al die surrogaatsystemen niets opleveren. Toch blijven politici dingen uitvinden, zoals Conner Rousseau (Vooruit, nvdr) met de basisbaan. Ik probeer Vlaams minister van Werk Jo Brouns (CD&V, nvdr) al maanden duidelijk te maken dat het misloopt in de toeleiding. Helaas blijft het stil aan de overkant.’