Formatie: lopen onze partijen als lemmingen het ravijn in?

Een half jaar na de verkiezingen wordt het gekrakeel almaar luider, en blijven partijen vooral benadrukken wat níét kan.

Terwijl koninklijk opdrachthouder Koen Geens (CD&V) zich in stilte hult, geeft de Wetstraat steeds luider uiting van… Tja, waarvan eigenlijk? Van balorigheid? Van angst? Van positioneringsdrang? Van opwinding – er staat iets te gebeuren, maar niemand weet juist wat?

De sleutel van deze regeringsvorming is in deze fase bij de CD&V terechtgekomen. Dat komt omdat de Vlaamse christendemocraten eigenlijk nodig zijn bij zowel de ‘grote’ coalitie (een verbond tussen de grootste partijen van de twee taalgroepen, dus N-VA en PS) als bij een ‘Vivaldi’-coalitie (een meer linkse coalitie zonder de vele Vlaams-nationalistische Kamerleden en met behoorlijk wat partijen om aan een werkbare meerderheid te komen). Maar veel CD&V’ers lusten Vivaldi helemaal niet, terwijl de meeste Franstalige partijen in geen geval van de N-VA lijken te willen weten. Dat zorgt nu al maanden voor een stilstand in de formatiegesprekken, zo niet tot een haast complete blokkering ervan.

‘Het noorden kwijt’

De voorbije weken lieten kopstukken van Ecolo en Défi weten dat het ondenkbaar is dat ze samen zouden regeren met de N-VA. De gemoedsgesteldheid bij een groot deel van de Franstalige publieke opinie – of toch de Franstalige politieke klasse – werd het best weergeven in een interview dat Défi-voorzitter François De Smet een paar dagen geleden gaf aan de RTBF. De N-VA laat zich in met extreemrechtse praktijken en moet dus als een extreemrechtse partij behandeld worden, zei hij. Niet alleen rond het VB, maar ook rond de N-VA moet een cordon komen. De Smet vindt het bijzonder ergerlijk dat de CD&V dat blijkbaar niet inziet, en is ‘een oude partij het noorden kwijt is’.

En in één moeite door verwijt hij die richtingloosheid aan ‘het hele Vlaamse politieke landschap’ – we nemen aan: partijen, sociaaleconomische decision makers, het middenveld, de pers. Alles en iedereen boven de taalgrens is volgens De Smet het noorden kwijt, en dat terwijl het Vlaamse partijpolitieke landschap ‘geconfronteerd wordt met een partij die het wil vernietigen’.

Dat heftige wantrouwen tegenover de N-VA leeft niet alleen bij de traditioneel Vlaams-wantrouwige (ex-FDF)-achterban van Défi. Toen de N-VA onlangs het protest op gang trok tegen de benoeming van Ecolo-politici Zakia Khattabi als rechter bij het Grondwettelijk Hof, pleitte ook advocaat Marc Uyttendaele (de echtgenoot van PS-kopstuk Laurette Onkelinx) voor ‘un cordon élargi’ – ‘een uitgebreid cordon’.

Bij Ecolo hebben ze sowieso een viscerale afkeer van de N-VA, en vice versa. De niet-benoeming van Khattabi heeft de kloof alleen maar dieper gemaakt: ook daar liet de partijleiding begin deze week nog weten dat er geen sprake is van regeren met de N-VA.

In het zuiden van het land zouden de meeste partijen niets liever doen dan zo snel mogelijk onder elkaar een klassieke regeringsvorming op gang te trekken en daarvoor Vlaamse partners zoeken – behalve de N-VA, natuurlijk. De Défi-voorzitter maakte het daarbij zelfs niet uit of zijn eigen partij dan wel CDH in de federale regering zou stappen: als er maar een regering komt, en als het er maar een is zonder N-VA, daar komt het op aan.

Alleen is dat buiten de Vlaamse rechterzijde gerekend, en bij uitbreiding buiten centrumrechts in Vlaanderen. Een paar maanden geleden leek een aantal liberalen de vlucht vooruit te willen nemen – voorzitster Gwendolyn Rutten, Mathias De Clercq, Bart Tommelein en Dirk Verhofstadt – om mee te stappen in zo’n progressieve(re) coalitie. Maar een precies op het juiste moment gelekte nota van de toenmalige informateur Paul Magnette (PS) leidde tot een korte maar hevige storm in Vlaanderen, en de liberale rank and file kwam net niet in opstand tegen de eigen partijleiding: Rutten kan zich in de spiegel een paar dagen lang premier gewaand hebben, sindsdien kijken de Vlaamse liberalen de kat uit de boom. En de eindelijk losgebarsten voorzittersverkiezingen – met de rechts-liberaal Egbert Lachaert als te duchten kanshebber – maken de koers van de Open VLD er niet voorspelbaarder op.

De Open VLD kan het dus (nog) niet maken om zonder de N-VA met een PS-gestuurde coalitie in zee te gaan. Bij de CD&V doet zich hetzelfde fenomeen voor. Jammer dat de legendarische Wetstraatjournalist Hugo De Ridder niet meer onder de levenden is, want hij zou duimen en vingers afgelikt hebben bij de intriges van de voorbije week. Wat vandaag bij de christendemocraten gebeurt, kan een vergelijking met de hoogtijdagen van de vete tussen Wilfried Martens en Leo Tindemans doorstaan.

Toen Koen Geens vernam dat hij aangesteld zou worden tot wat hij zelf ‘koninklijk opdrachthouder’ noemt, vergat hij voorzitter Joachim Coens en de rest van de partij ervan in te lichten dat hij zelf aan zet zou komen. Laat staan dat er met een inner circle een strategie werd doorgepraat over wat te doen en wat niet. Waarop afscheidnemend co-informateur Coens, die eerst de nadruk had gelegd op de continuïteit tussen de opdracht van zijn eminente partijgenoot Geens en die van hemzelf, een paar dagen later in De Morgen publiek de contouren uittekende van een nieuwe regering.

Coens schoof het idee naar voren dat de federale regering het best een afspiegeling zou zijn van de Vlaamse en de Franstalige deelregeringen. Dat betekent dus een regering met een centrumrechtse Vlaamse vleugel en een centrumlinks Franstalig blok. Waarbij de nieuwe regering wel zou kunnen bogen op een ruime meerderheid in beide landsdelen, maar waarbij andere partijen zure appels zouden moeten doorbijten. De groene familie zou met name verplicht uit elkaar scheuren. Ecolo en Groen vormen in de Kamer één fractie, maar Groen zit in Vlaanderen in de oppositie, Ecolo maakt deel uit van de Waalse regering en van de Franse Gemeenschapsregering. Groen zou dus federaal oppositie moeten voeren tegen een regering met Ecolo. Dat kan – de SP.A voerde tussen 2008 en 2011 oppositie tegen federale regeringen (Leterme I en II en tussenin Van Rompuy) waarin de PS wel ministers leverde.

Bovendien had Coens gedaan alsof Brussel noch de Brusselse regering bestond. Als nationaal voorzitter zal hij toch moeten leren vermijden de zaken te bekijken vanuit een té West-Vlaams perspectief.

‘Geens moet zijn plaats kennen’

Zo’n interview was eigenlijk du jamais vu, toch voor partijen en politici die het spel netjes spelen. Dan gaat een partijvoorzitter niet binnen de kortste keren publiek bepalen wat de ‘koninklijk opdrachthouder’ van zijn eigen partij discreet geacht wordt te doen. Maar Joachim Coens staat onder grote druk van het deel van de CD&V-achterban dat hem op het schild van partijvoorzitter heeft gehesen. Die rechterzijde is sinds de voorzittersverkiezing van 6 december 2019 luidruchtiger dan ooit.

Bovendien had Coens die verkiezing maar met een klein verschil gewonnen van uitdager Sammy Mahdi (53,1 tegen 46,8 procent van de stemmen). Sindsdien wordt hij aangespoord om ‘de partijvernieuwing’ niet in het gedrang te laten brengen door de regeringsvorming. Dat wil zeggen: van Coens wordt verwacht dat hij de CD&V veel traditioneler positioneert dan de voorbije jaren. De lijn die hij geacht wordt uit te zetten, zou ‘rechts-sociaal’ moeten zijn (wat dat ook mag betekenen), en zeker niet langer ‘vaag-linkserig’.

De top-CD&V’ers die koning Filip de voorbije weken heeft aangesteld om de federale regeringsvorming vooruit te helpen, worden door een steeds assertiever deel van het partijbestuur aangemaand om vooral níét met de vlag op kop door de Wetstraat te marcheren. ‘Wij zijn de zesde partij van het land, het is niet aan ons om het land te redden’, zo verwoordde minister van Binnenlandse Zaken Pieter De Crem die lijn. Dat is bijna zoveel zeggen als: Geens moet zijn plaats kennen, en die is eigenlijk niet in de cockpit van deze formatie.’

Het lijkt er bijna op dat een deel van de CD&V van Geens verwacht dat hij vaststelt dat het niet gaat. Wat Geens zeker níét geacht wordt te doen, is in zijn slotrapport aan de koning concluderen dat de N-VA het probleem van deze regeringsvorming is, bijvoorbeeld omdat dat de N-VA niet wil werken aan een begin van compromis met de andere partijen. Zo’n besluit zou de weg kunnen openen naar de Vivaldi-coalitie, waarop zo goed als heel Wallonië en ongetwijfeld ook een deel van progressief Vlaanderen zit te wachten maar waarvan CD&V niet wil weten. De N-VA natuurlijk ook niet, en een groot deel van de Open VLD intussen evenmin. De mening van het VB, tenslotte, wordt niet gevraagd maar is gekend.

Hier en daar zit er wat ruis op de lijn. Sammy Mahdi zelf heeft al laten weten dat de CD&V wat hem betreft niet vastgeklonken zit aan de N-VA, maar in die communicatie staat hij voorlopig relatief geïsoleerd in de partijtop. Zeker, Beweging.net wil ook af van de N-VA. Voorzitter Peter Wouters vraagt dat de CD&V een ‘sociale’ regering zou vormen met bij voorkeur ‘socialisten en groenen’ als partners – dat is dus Vivaldi, in een van haar varianten. Maar zowel de Arco-saga (waarbij de CD&V zich in de voorbije legislatuur opnieuw de vingers brandde door hete kolen uit het vuur te proberen halen voor Beweging.net) als de oppositionele opstelling van vakbond ACV tegen de Zweedse regering-Michel heeft de ‘christelijke arbeidersbeweging’ veel politiek krediet gekost bij de CD&V.

Als de CD&V onder Coens zou ophouden een centrumpartij te zijn maar nog nadrukkelijker zou kiezen voor een nauwelijks bijgestuurde ‘N-VA-light’-koers, wordt in sommige achterkamers van Beweging.net zelfs gedacht aan de vorming van een nieuwe politieke partij, of toch zeker aan een nieuw politiek vehikel. Zij het dat zo’n initiatief voorlopig niet eens in zijn kinderschoenen lijkt te staan, maar beperkt blijft tot plannenmakerij van enkelingen.

Binnen de CD&V zelf lijkt intussen een robuuste meerderheid te bestaan om de N-VA níét te lossen, zelfs niet als de N-VA manifeste tekenen van onwil zou vertonen om een federale regering te vormen.

Moedeloos en uitzichtloos

Zo lijkt een uitkomst steeds verder weg. Dat is een groot verschil met de ‘recordregeringsvorming’ van 541 dagen in 2010-2011. Toen was er in een eerste fase, van juli tot begin september 2010, met eerst Bart De Wever als informateur en nadien Elio Di Rupo als preformateur, wel al ernstig onderhandeld, met zowel PS- als N-VA-delegaties aan tafel. Na enig getalm brak vanaf oktober 2010 een tweede fase aan. Eerst mocht Bart De Wever zelfs twee weken (als ‘éclaireur’) zijn eigen kans gaan. De N-VA’er leverde een concrete nota af, die evenwel binnen de paar uur door de PS werd afgeschoten. Nadat Johan Vande Lanotte (SP.A) van oktober 2010 tot eind januari 2011 als ‘bemiddelaar’ onderhandelingen op gang had willen brengen, nog altijd met het idee PS en N-VA samen in een regering te krijgen, kwam pas in een derde fase Elio Di Rupo andermaal aan zet. Zijn formateurschap duurde bijna zes maanden, van half mei tot 6 december 2011. Maar toen waren er wél akkoorden gesloten om B-H-V te splitsen in het kader van een zesde staatshervorming (met socialisten, liberalen, christendemocraten en groenen) en een regering te vormen met een sterke sociaaleconomische agenda (daarvoor vielen de groenen af).

Het verschil tussen de regeringsvormingen van 2010-2011 en die van 2019-2020 is dat we vandaag na bijna acht maanden niet eens aan ‘fase één’ van destijds zitten: die van onderhandelingen met verschillende partijen rond dezelfde tafel. Verkennende gesprekken zijn er natuurlijk wel al geweest, zelfs tussen de PS en de N-VA. Maar dat waren géén onderhandelingen in de echte zin het woord, zoals die kort na de verkiezingen van 2010 wél al hadden plaatsgevonden.

Daar zijn we nog altijd niet. En als niemand een vin verroert, komen we er ook nooit. Dan kan koning Filip in zijn toespraak voor de gestelde lichamen mooi oproepen om ‘exclusieven te laten vallen’, precies dat gebeurt vandaag nog altijd niet.

Vandaar dus dat de moedeloosheid en de uitzichtloosheid hand over hand toenemen. Elke politieke uitspraak, elk interview wordt met argusogen en vooral met wantrouwen gelezen. Eerder deze week gaf PS-Kamerfractievoorzitter Ahmed Laaouej samen met FGTB-voorzitter Robert Verteneuil een vrij hevig interview in Le Soir, waarin ze een daling van de btw op elektriciteit eisten, en dat ze dat eventueel met een alternatieve meerderheid door de Kamer wilden drukken. Die boodschap werd bij de Vlaamse rechtervleugel als een bewuste provocatie gezien om andere gesprekken moeilijk te maken. Alle goodwill lijkt zoekt, en veel politieke creativiteit is voorlopig ook nog niet vertoond.

Nieuwe verkiezingen

En ineens gonst het van ‘nieuwe verkiezingen’, zowel in Noord als in Zuid. Daar werd kort na de verkiezingen ook al voor gepleit, met name door – alweer – Marc Uyttendaele, maar dat idee leek van tafel sinds uit peilingen bleek dat het VB dan veruit de grootste partij zou worden in Vlaanderen, en dat de kans groot zou zijn dat Vlaanderen een extreemrechtse-nationalistische meerderheid van VB en N-VA zou kunnen krijgen. Een virtuele meerderheid van de Vlaamse zetels in de Kamer dan toch, want voor het Vlaams Parlement is een legislatuurparlement: daar is het wachten op een stembusgang in 2024.

Maar toch. Gisteren had La Libre Belgique een groot artikel met als titel ‘Et un climat de campagne électorale s’installa’. In De Standaard verscheen dezelfde dag een variant: ‘Niemand wil nieuwe verkiezingen, maar…’ De krant liet een partijvoorzitter aan het woord die de vergelijking maakt met een tijd ‘wanneer landen zachtjesaan naar een oorlog marcheren’. Dat lijkt een nauwelijks verholen verwijzing naar het bekende boek Sleepwalkers (2012) van historicus Christopher Clark, waarin de auteur het beeld ophing van landen die eigenlijk niet uit waren op een oorlog, maar allemaal vastzaten in een eigen logica gevangen. Het mondde in 1914 uit in de Eerste Wereldoorlog. ‘In die zin waren de hoofdrolspelers slaapwandelaars’, schreef Clarck. ‘Alert maar blind, opgejaagd door dromen maar onwetend van de realiteit van de gruwelen die ze over de wereld zouden brengen.’

Zouden nieuwe verkiezing gruwelen brengen voor België, Wallonië of Vlaanderen, of voor de politieke partijen die de koning in een nabije toekomst geen andere keuze laten dan nieuwe verkiezingen uit te schrijven? Eergisterenavond gebruikte een door de wol geverfde CD&V’er in een gesprek met Knack het beeld van ‘lemmingen’ – diertjes die volgens de mythe elkaar blijven volgen, zelfs tot het punt dat als de eerste lemming in de afgrond duikt, de andere zich mee te pletter storten.

De CD&V’er: ‘Niemand bij ons wil verkiezingen, maar als er geen regering gemaakt kan worden met de N-VA dan is het maar zo. Dan kunnen wij niet anders dan aan de kant blijven staan, ook al weten wij dat de kans groot is dat wij zelf stemmen zullen verliezen. Dat is het logische gevolg van de koers van onze partij, en ik zie niet in hoe wij een andere koers zouden kunnen volgen. Het is ons in de geschiedenis nog al overkomen. In 1987 lieten wij als CVP’ers de regering vallen over de taalproblemen in de Voerstreek, en ook toen wisten we goed dat dit ons verlies zou opleveren in het kieshokje. In 2010 zijn we Open VLD gevolgd toen Alexander De Croo “de stekker” trok uit de communautaire onderhandelingen die geleid werden door Jean-Luc Dehaene. Ook toen wisten we dat we onszelf in de voet aan het schieten waren, maar we konden niet anders.’ Tien jaar later hinken de Vlaamse christendemocraten nog altijd op datzelfde been.

Op naar nieuwe verkiezingen dus, stapje maar stapje maar zo onvermijdelijk? Veel signalen wijzen erop. De kans wordt inderdaad groter, week na week.