Filosoof Roman Krznaric: ‘We verliezen ons steeds meer in schadelijk kortetermijndenken’

Op 22 april 2023, even na de middag, legde Roman Krznaric zich samen met zijn veertienjarige dochter neer op het asfalt voor het Britse parlementsgebouw. Met duizenden landgenoten namen ze die dag deel aan een zogenaamde die-in, een protest van de actiegroep Extinction Rebellion om de aandacht te vestigen op de klimaatcrisis. ‘Ik ben nochtans geen actievoerder’, zegt Krznaric via videoverbinding vanuit Oxford. ‘Ik ben iemand die zijn tijd het liefst in bibliotheken doorbrengt. Maar op dat moment was mijn frustratie over het politieke systeem zo groot dat ik niet langer aan de kant kon blijven.’

Voor Krznaric, een van Groot-Brittanniës bekendste filosofen, was die actie het logische gevolg van zijn eigen denkwerk. Krznaric is gefascineerd door langetermijndenken. In The Good Ancestor, zijn bestseller uit 2020, analyseert hij de manier waarop de mensheid gevangen is geraakt in wat hij zelf ‘de tirannie van de klok’ noemt. Sinds de uitvinding van de klok, aldus Krznaric, verliezen we ons steeds meer in schadelijk kortetermijndenken.

We spreken hem na een periode waarin hij als een monnik de laatste hand legde aan History for Tomorrow, zijn boek dat later dit jaar uitkomt. ‘Ik mag eindelijk weer naar buiten,’ glimlacht Krznaric. Een van zijn eerste bestemmingen is België. Op 19 maart is hij te gast op de Future Generations Conference, een meerdaagse conferentie waarin denkers en ondernemers met het brede publiek in debat gaan over het belang van langetermijndenken.

In The Good Ancestor cultiveert Krznaric het idee dat we de toekomst koloniseren. Hij vergelijkt het met de manier waarop de Britten naar zijn geboorteland Australië keken. ‘Australië werd juridisch beschouwd als een terra nullius, een land dat aan niemand toebehoorde. Dat klopte natuurlijk niet, want Australië had wel degelijk een oorspronkelijke bevolking. Eigenlijk denken wij op dezelfde manier over de toekomst: als een lege plek die niet bevolkt is en waar we al onze problemen kunnen dumpen. Maar zo gaat het natuurlijk niet. De toekomst is al bevolkt: door onszelf, of door onze nazaten.’

Is die nadruk op kortetermijndenken niet onvermijdelijk? Ligt het niet in de menselijke aard om vooral op korte termijn te denken?

Roman Krznaric: Dat is een algemeen misverstand. We hebben zowel een marshmallow-brein als een eikel-brein. Het marshmallow-gedeelte van ons brein is ons deel dat op zoek is naar snelle pleziertjes: een sugar rush, likes op je smartphone. Het is een beetje zoals het bekende experiment waarin je een vijfjarig kind een marshmallow aanbiedt met de belofte dat het een tweede krijgt als het er een kwartier lang kan afblijven. (glimlacht) Net als vijfjarigen lukt het ons vaak niet om op langere termijn te denken. Maar we hebben ook een eikel-brein: we zijn de enige diersoort die lang genoeg vooruit kan kijken om zaadjes een winter lang bij te houden, zodat we ze in de lente kunnen planten. En meer nog: we zijn er best goed in. We plannen constant dingen voor de niet eens zo nabije toekomst. Vroeger bouwden we zelfs kathedralen in de wetenschap dat we de vervolmaking ervan nooit zouden zien.

Is de grens tussen korte- en langetermijndenken niet heel vaag? De landbouwers die tegenwoordig protesteren krijgen het verwijt dat ze enkel op korte termijn denken, maar ze zijn ook bekommerd om de toekomst.

Krznaric: Veel landbouwers zitten inderdaad vast in een systeem dat op lange termijn onhoudbaar is. Tegelijk zie ik bij heel wat landbouwers toch een langetermijnvisie omdat ze nadenken over hoe ze het land doorgeven aan de volgende generaties. Landbouwers die echt vooruitzien beginnen zich te realiseren dat ze hun manier van werken moeten veranderen, omdat het oude landbouwsysteem niet zal overleven. Er zijn nu al boeren die zich bezighouden met regeneratieve landbouw, of zonneparken aanleggen. Dat moeten we aanmoedigen.

U pleit ervoor om een goede voorouder te zijn. Hoe begin je daaraan?

Krznaric: Kijk elke ochtend in de spiegel, en stel jezelf de vraag: wat doe ik om een goede voorouder te zijn. Denk na over hoe je als voorouder herinnerd wilt worden. Eigenlijk moet je proberen een reflex te kweken. Dat is als het ware het eikeltje dat je moet planten om aan langetermijndenken te doen.

Is het probleem niet dat de toekomst, zeker in tijden van enorme technologische vooruitgang, gewoon niet te voorspellen valt?

Krznaric: Ik ben de eerste om toe te geven dat er onzekere factoren zijn. We weten niet hoe AI ons leven zal veranderen. Langetermijnplannen maken ís ook gewoon moeilijk. Maar op veel gebieden weten we net enorm goed wat er gaat gebeuren. Rond de klimaatopwarming hebben we enorme hoeveelheden data die perfect aangeven waar we aan toe zijn. We weten dat we op 3 à 4 graden opwarming afstevenen als we ons gedrag niet veranderen. We weten waarvoor we moeten plannen. Waarom doen we het dan niet?

U spreekt geregeld voor bedrijfsleiders. Wat is voor hen het moeilijkste deel van uw boodschap

Krznaric: Langetermijndenken is natuurlijk niet goed voor alle bedrijven. Gus Levy, het hoofd van Goldman Sachs in de jaren zeventig, verwoordde het ooit als zo: ‘We’re greedy, but we’re long-term greedy, not short-term greedy (we zijn hebberig, maar we zijn het vooral op lange termijn, nvdr).’ Niet alle bedrijven zijn bereid om een langetermijnstrategie te bedenken die niet alleen als doel heeft om zo veel mogelijk te groeien en de aandelenkoers hoger stuwen.

U klinkt niet bepaald optimistisch.

Krznaric: Integendeel! Er zijn tal van voorbeelden van bedrijven die wel aan langetermijndenken doen. Neem bijvoorbeeld het Deense energiebedrijf Orsted, dat vroeger het nationale Deense olie- en gasbedrijf was. Rond 2010 hebben ze besloten om het roer helemaal om te gooien. Ze zijn toen gestart met hun 85/15-plan: waar ze voorheen 85 procent fossiele brandstoffen en 15 procent hernieuwbare energie opwekten, wilden ze over 30 jaar de verhouding omdraaien. Wel, ze zijn er in tien jaar al in geslaagd. Dat was moeilijk, het verliep uiterst rommelig, maar ze hebben het wel gedaan. Ze hebben nu 30 procent van de windenergie wereldwijd in handen. Of kijk naar Japan, waar je duizend jaar oude bedrijven hebt, van brouwers tot kimonomakers, die nog altijd in handen zijn van de familie die ze ooit heeft opgericht.

Maar dat is niet de normale gang van zaken. De meeste familiebedrijven worden overgenomen door sneller groeiende bedrijven.

Krznaric: Inderdaad. Daarom moeten we vandaag nadenken over hoe we zaken op lange termijn kunnen veiligstellen. Ik denk dat we daarvoor moeten kijken naar hoe bedrijven gestructureerd zijn. Ik zie veel in de coöperatieve structuur, waarbij bedrijven geleid worden door de werknemers zelf. Ze hebben de plicht om geld te verdienen, maar tegelijk ook om zorg te dragen voor hun werknemers en de planeet. Die structuur is vaak erg succesvol. Zowel het Duitse technologiebedrijf Bosch als Mozilla, het bedrijf achter de internetbrowser Firefox, is bijvoorbeeld in handen van werknemers. In Emilia-Romagna, een van de rijkste regio’s van Italië, komt een derde van het bnp van coöperatieven. Het is de regio die de crisis van 2008 het best heeft overleefd, net door die coöperatieve structuur.

Als mijn naam Elon Musk is, heb ik vermoedelijk maar weinig enthousiasme voor uw plannen.

Krznaric: Bedrijven die op lange termijn denken, kunnen niet ontstaan vanuit de mindset die de Elon Musks en de Jef Bezossen van deze wereld hebben. Ironisch genoeg was Leland Stanford, de man die Stanford University oprichtte, een grote fan van coöperatieven. De universiteit waar zowat alle Silicon Valley-leiders zijn opgeleid is dus gesticht door iemand die vond dat coöperatieven de manier waren om een bedrijf te leiden.

Veel voorbeelden van langetermijndenken die u aanhaalt volgen op ongeziene catastrofes zoals de Tweede Wereldoorlog.

Krznaric: Zulke rampen zijn inderdaad vaak een trigger voor verandering. Tijdens een oorlog vinden we het bijvoorbeeld normaal om te rantsoeneren. Tijdens een pandemie besluit een rechtse regering plots om iedereen een salaris te geven.

Kan het ook zonder dergelijke catastrofes?

Krznaric: Voor verandering heb je drie dingen nodig. Er moet een soort crisis zijn: droogtes, overstromingen, een pandemie of een economische crisis. Maar de meeste crises zijn niet groot genoeg. Je hebt ook nieuwe ideeën nodig. Bij de bankencrisis van 2008 waren die er nog niet echt. En tot slot is het cruciaal dat je disruptieve bewegingen hebt. Je moet een gevoel van crisis creëren, en dat kan alleen via sociale bewegingen. (op dreef) Waarom heeft Groot-Brittanië de slavernij afgeschaft in 1833? Omdat er opstanden waren in Jamaica, waardoor de regering bang was om haar kolonies te verliezen. Waarom kregen vrouwen stemrecht? Omdat de suffragettebeweging zo disruptief was. Ze kwamen op straat, ketenden zich vast aan gebouwen, sloegen ruiten in.

Een beetje zoals u, toen u het verkeer in Londen in de war stuurde door voor het parlement te liggen.

Krznaric: Kijk, ik vind het natuurlijk niet leuk om Londense pendelaars zo veel ongemak te bezorgen. Maar het dumpen van ecologische problemen bij de toekomstige generaties is een veel groter ongemak. Ik denk dat het helpt wanneer een boekenpersoon zoals ik deelneemt aan dergelijke acties. Ik ben, om het cliché er maar even bij te halen, geen student met dreadlocks die marihuana rookt. Ik ben een filosoof die met beleidsmakers en ondernemers praat, maar die ook op straat gaat liggen om te protesteren.

Bestaat met protestbewegingen als Extinction Rebellion niet het risico dat ze een backlash creëren waardoor mensen zich net van de klimaatzaak afkeren?

Krznaric: Er bestaat natuurlijk zoiets als het negative radical flank effect: het idee dat radicale groepen het doel waarvoor ze strijden in diskrediet brengen. Bij Extinction Rebellion, en zelfs bij meer radicale groepen als Just Stop Oil, zie ik dat effect niet. Soep gooien over schilderijen wordt algemeen op afkeuring onthaald, maar dergelijke acties zetten mensen wel aan het denken. Ik las gisteren een studie dat meer dan een miljoen Britten extra bereid zijn om actie te ondernemen tegen klimaatverandering sinds het begin van die klimaatprotesten. Dat bewijst toch dat het succes heeft?

Vreest u dat die radicalere groepen de klimaatbeweging zelf in diskrediet kunnen brengen?

Krznaric: De suffragettebeweging had hetzelfde probleem. In het begin van de twintigste eeuw is die beweging gesplitst omdat de hervormingsgezinden nergens raakten. De meer radicale actievoerders zijn toen in hongerstaking gegaan, en begonnen zich aan gebouwen vast te ketenen. En het werkte. We zitten op een moment waarop we al zoveel geprobeerd hebben en niets is gelukt.

Onder ecologisten groeit het geloof dat langetermijnbeleid niet mogelijk is binnen het democratische systeem.

Krznaric: (knikt) Veel progressieve denkers vinden verkozen politici hopeloos. Autoritaire systemen als Singapore of China worden – tot mijn afgrijzen – steeds vaker naar voren gebracht als een model dat beter is in langetermijnplanning. Zelfs mijn vader, die zijn hele leven lang een linksige socialist was, zei me onlangs dat we misschien een verlichte dictator nodig hebben.

Dat is toch een enorm gevaarlijke gedachte?

Krznaric: Absoluut. Ten eerste klopt het gewoon niet. Autoritaire systemen zijn niet beter in langetermijnbeleid. Als je kijkt naar de Intergenerationele Solidariteitsindex, een rangschikking die berekent welke landen het meest rekening houden met de belangen van de volgende generaties, zijn 21 van de 25 best scorende landen democratieën. Bij de 25 slechtst scorende landen zijn er 21 autoritaire systemen. Bovendien zijn autoritaire systemen enorm broos: ook Singapore is maar één minder competente leider verwijderd van rampspoed. En ja, China heeft indrukwekkende stappen gezet rond hernieuwbare energie, maar het zal in 2050 nog altijd 40 procent van zijn energie uit steenkool halen. En dan hebben we het nog niet over wat het met de Oeigoeren doet of in Tibet aanricht. (denkt na) We appreciëren de basisvrijheden die we in het Westen hebben onvoldoende. Dat wil niet zeggen dat we ons democratische systeem niet grondig kunnen herdenken.

Een klassiek idee is om mensen met een groter gezin extra stemmen te geven. Hoe kijkt u daarnaar?

Krznaric: Daar ben ik niet voor te vinden, alleen al omdat het niet noodzakelijk iets zou veranderen, want het systeem zelf verandert niet. Ik zie verschillende mogelijke modellen. In Wales heb je een commissaris van toekomstige generaties, die de impact van het beleid over de komende dertig jaar moet toetsen. Een ander model is dat van de burgerraden, zoals dat bij jullie in Duitstalig België bestaat. Uit alle onderzoek blijkt dat zulke raden meer bereid zijn om rekening te houden met toekomstige generaties.

Is het probleem bij dergelijke experimenten niet dat niemand verantwoordelijk is als het misloopt?

Krznaric: Ik geef toe dat ik daarover van mening ben veranderd. Ik ben er steeds meer voor gewonnen om delen van het oude systeem te behouden. Ik denk dat we naar een duaal systeem moeten. Zoals je in het Verenigd Koninkrijk het Hogerhuis en het Lagerhuis hebt, zouden we een Huis van Goede Voorvaders moeten hebben, een soort burgerraad. Ik geloof niet dat een democratisch systeem zonder parlement kan, al was het maar omdat iemand de regels moet bedenken voor die burgerraad. Want je moet nog altijd de mogelijkheid hebben to kick the bastards out.

Hoe wilt u dat langetermijndenken concreet organiseren?

Krznaric: Ik kijk met veel interesse naar de Future Design Movement. Dat is een uniek model waarbij burgers uitgenodigd worden om samen plannen te bedenken voor de steden en gemeenten waar ze wonen. Ze worden verdeeld in twee groepen: de helft speelt de rol van hedendaagse burgers, de andere helft krijgt een speciale kimono en speelt de rol van een burger uit 2060. Als die twee groepen de opdracht krijgen om een plan voor de toekomst uit te tekenen, komt de 2060-groep altijd met creatievere en meer transformatieve ideeën. Het concept wordt in gemeenten toegepast, maar ook in bedrijven, en zelfs in het Japanse ministerie van Financiën.

U hebt zelf besloten om uw stem aan uw kinderen te geven.

Krznaric: (knikt) Dat idee is ontstaan na het brexitreferendum. Bij de Brexit waren het vooral oudere kiezers die ons uit de EU hebben gehaald, want de meeste jongeren wilden in de EU blijven. Veel van die kiezers leven nu zelfs niet meer! Dat is fundamenteel onrechtvaardig. Daarom hebben we bij de vorige parlementsverkiezingen samen met onze kinderen alle partijprogramma’s overlopen, en de keuze aan hen gelaten. Dat is niet enorm moeilijk. Je kunt elke elfjarige min of meer uitleggen hoe ons systeem werkt.

Werkt langetermijndenken überhaupt in geopolitiek instabiele tijden zoals deze? Landen die een nakende oorlog vrezen, zijn doorgaans niet geneigd om op de lange termijn te plannen.

Krznaric: Er is inderdaad een zekere spanning tussen de crisis van vandaag en de mogelijke crisis van morgen. Toen het hoofd van de ngo Save the Children mijn boek gelezen had, wees hij mijn ideeën af. Langetermijndenken is een luxeartikel, vond hij. Er zijn nu al tal van humanitaire rampen aan de gang die om een onmiddellijk antwoord vragen. Maar zelfs dan geldt dat ontwikkelingsorganisaties eigenlijk op zoek zijn naar langetermijnplannen om zulke situaties te voorkomen. Ik zeg niet dat langetermijndenken een magische formule is. Maar we weten wel dat economische instabiliteit een onderliggende oorzaak is voor het succes van extreme leiders. Europa wordt stabieler door langetermijninvesteringen in groene economie. Waarom zouden we het dan niet doen?