De Bende van Nijvel in ‘1985’: wat was feit en wat was fictie? Een abc

De tv-serie 1985 is het knap in beeld gebrachte verhaal over de Bende van Nijvel, die tussen 1982 en 1985 een bloedig spoor door het land trok. Balans: 28 doden en meer dan 40 gewonden. Moorden, drugs en corruptie op het hoogste niveau voeren in de serie de boventoon. Maar wat is feit en wat is fictie?

De spraakmakende serie 1985 van Wouter Bouvijn en Willem Wallyn, een coproductie van VRT en RTBF, draait om moord, seks, drugs, corruptie, diefstallen, schietpartijen, afpersing, dwaalsporen, ongrijpbare daders en verdachten, foute en goede speurders en dito magistraten. Bij elke aflevering krijgt de kijker een korte inleiding en conclusie, waarin de historische feiten worden opgesomd. Maar de serie bevat ook fictie – daar is de aftiteling duidelijk over.

De feitelijke realiteit is een immens dossier: het zou ongeveer tien jaar kosten om het alleen nog maar te lezen. Het bevat vooral heel veel hypothesen en theorieën over wie, wat en waarom. Samengevat: weinig is definitief bewezen, niets is helemaal zeker, maar ongeveer alles kan.

In de serie passeren massa’s figuren, plekken, organisaties en begrippen de revue. In alfabetische volgorde een kleine selectie.

A

ARI: Detectivebureau, in 1984 opgestart door de rijkswachters Madani Bouhouche en Robert Beijer, nadat ze uit het korps waren gegooid. Het werd een dekmantel voor allerlei louche activiteiten. De twee zouden in 1995 veroordeeld worden voor zware feiten van heling, wapenhandel en diefstal, en Bouhouche ook voor twee roofmoorden.

B

BIC: Bureau d’Informations Criminelles, een inlichtingendienst voor zware criminaliteit van het departement Justitie, met de FBI als voorbeeld. Opgedoekt in 1988 nadat was gebleken dat BIC-leden betrokken waren bij drugshandel.

C

CCC: Cellules Communistes Combattantes, een extreemlinkse terreurgroep die begin jaren tachtig meer dan twintig bomaanslagen pleegde, waarbij twee doden vielen. CCC-leden werden gearresteerd en kregen zware straffen. Sommige experts beschouwen de CCC als de tegenhanger van de extreemrechtse terreur van de Bende, die zou passen in de ‘strategie van de spanning’ die het land moest destabiliseren. Hard bewijs ontbreekt.

D

Diane: Later bekend als Speciaal Interventie Eskadron (SIE), een met geavanceerde wapens uitgeruste elitegroep van de rijkswacht, geschikt voor terreurbestrijding. Herman Vernaillen was de eerste chef (zie verder). De tv-serie toont dat leden van de Groep Diane betrokken waren bij Bende-moorden. Hard bewijs daarvan ontbreekt.

E

Eaton, Frank: Agent van de Amerikaanse Drug Enforcement Administration (DEA) in Brussel. Betrokken bij drugshandel door het Nationaal Drugsbureau (NDB) van rijkswachtcommandant Léon François, maar niet vervolgd omdat hij diplomatiek onschendbaar was. Bouhouche en Beijer werden eind jaren zeventig door Eaton naar de VS uitgenodigd. Ze leerden er DEA-technieken en brachten wapens uit de VS mee.

F

Front de la Jeunesse: Extreemrechtse groep, geleid door privédetective Francis Dossogne. Volgens sommigen maakte politicus en defensieminister Paul Vanden Boeynants gebruik van hun diensten bij verkiezingscampagnes. De groep werd verboden en herhaaldelijk veroordeeld voor geweld.

G

Groep G: Geheime extreemrechtse groep binnen de rijkswacht, een vertakking van het Front de la Jeunesse. Onder meer BOB’ers Bouhouche en Martial Lekeu (die ook geregeld in het Bende-onderzoek opdook) waren lid. De rol van de groep in het Bende-verhaal is onduidelijk en volgens sommigen zelfs onbestaande.

H

Haemers, Patrick: Gangster, genoemd als de ‘reus’ van de Bende, maar dat is nooit bewezen. Sommigen vermoeden dat de bende-Haemers gevraagd werd om wapenhandelaar Juan Mendez te vermoorden. De bende overviel geldtransporten en ontvoerde in 1989 Paul Vanden Boeynants. Na zijn arrestatie verhing Haemers zich in zijn cel in 1993. In de tv-serie wordt ook Christiaan Bonkoffsky genoemd als de ‘reus’. Dat oud-lid van groep Diane zou dat op zijn sterfbed hebben bekend. Hard bewijs werd niet gevonden.

I

Ingram: Mitrailleur. Delen daarvan werden in 1986 opgevist uit het kanaal Brussel-Charleroi door onderzoeksrechter Freddy Troch. Samen met verzaagde mitrailleurs werden twee zakken met pistolen, revolvers, long rifles, kogelvrije vesten, munitie en een geldkoffertje en muntgeld van de Delhaize in Aalst opgedregd. De vondst bewees een link tussen verschillende Bende-raids.

J

Le Jonathan: Brusselse nachtclub, populair bij sommige politiemensen en magistraten, zakenlui, pooiers en prostituees en beruchte criminelen. De tv-serie toont catchgevechten met halfnaakte vrouwen in een bad met confituur. De confituurbaden gebeurden echt. De serie suggereert dat minister Vanden Boeynants erbij was; daar is geen bewijs van. De confituurcatch werd vaak verward met de ‘roze balletten’, maar die slaan op seksfuiven waarover verhalen opdoken in een vechtscheiding tussen de Brusselse psychiater André Pinon (zie verder) en zijn echtgenote.

K

Knockaert, Jules: Bediende van de Colruyt in Halle, die in maart 1983 door de Bende werd overvallen. De filiaalhouder werd koelbloedig doodgeschoten. Knockaert werd neergeknuppeld, maar kon nadien vrij gedetailleerde beschrijvingen geven van de daders. De daders reden in een VW Golf die nog bij andere overvallen zou opduiken.

L

Latinus, Paul: Lid van het Front de la Jeunesse en oprichter van WNP (zie verder). Hij liet zich ‘maarschalk’ noemen. Rabiaat anticommunist die contact onderhield met Bouhouche. Latinus beweerde dat hij het dossier-Pinon over de ‘roze balletten’ in zijn bezit had. In de tv-serie wordt hij neergezet als een sinistere manipulator die moordcommando’s beval, maar het is twijfelachtig of dat een realistisch beeld is. Latinus werd in april 1984 dood teruggevonden. Het blijft onduidelijk of hij werd vermoord of zich heeft verhangen.

M

Mendez, Juan: Wapenhandelaar voor FN Herstal, wapenverzamelaar en ‘practical shooter’. Hij verdacht zijn vriend Bouhouche van diefstal uit zijn verzameling, waarvan sommige wapens in het criminele milieu opdoken. In januari 1986 werd hij vermoord. Bouhouche werd verdacht, maar de dader is nooit gevonden. Van een direct verband met de Bende bestaat geen duidelijk bewijs.

N

NDB: Nationaal Drugsbureau. Opgericht binnen de rijkswacht in 1974 om de drugshandel aan te pakken, met de Amerikaanse DEA als voorbeeld. NDB werd geleid door rijkswachtcommandant Léon François, die via Eaton in de VS werd opgeleid. BOB’er François Raes ontdekte dat de leden van NDB zelf drugs verhandelden. Léon François werd in 1980 veroordeeld voor drugshandel. Het strafdossier van François werd recent toegevoegd aan het Bendedossier.

O

Onderzoekscommissies: Twee parlementaire onderzoekscommissies bogen zich over de Bende. De eerste commissie hoorde eind jaren tachtig meer dan 100 getuigen en kwam in haar conclusies niet veel verder dan dat er waarschijnlijk ‘duistere machten’ speelden. Eind jaren negentig besloot een tweede commissie onder andere dat er tussen de Bendemoorden en extreemrechtse groepen geen materieel bewijsbare connecties waren.

P

PIO: Public Information Office, inlichtingen- en propagandadienst binnen het leger opgericht door defensieminister Vanden Boeynants, naast de bestaande geheime dienst. Werd geleid door majoor Jean Bougerol, die een extreemrechts etiket had. PIO kwam in extreemrechts vaarwater en werd in 1979 opgeheven, maar bleef onder een andere naam als privéorganisatie bestaan. Bougerol, overleden in 2020, werd door sommigen beschouwd als ‘de strateeg’ achter de Bende, maar daar bestaat geen hard bewijs voor.

R

Rijkswacht: Een van de drie politiediensten, naast de gerechtelijke en de gemeentepolitie. De rijkswacht was een strak georganiseerd militair korps. De BOB (Bewakings- en Opsporingsbrigade) was het onderdeel dat in burger speurwerk verrichtte. Bouhouche en Beijer waren BOB’ers, gespecialiseerd in drugshandel. De onderlinge concurrentie met en tegenwerking van andere politiediensten ontaardde in wat ‘la guerre des flics’ werd genoemd. In 2001 werden, in de nasleep van de zaak-Dutroux, de politiediensten hervormd en vervangen door een tweeledige structuur van federale en lokale politie, onder het gezag van de ministers van Justitie en Binnenlandse Zaken. Defensie speelt geen rol meer.

S

Supermarkten: De Bende overviel onder meer supermarkten van Delhaize en Colruyt. Dat zou passen in een plan om rijke eigenaars van die warenhuisketens af te persen. Bouhouche zou al eind jaren zeventig concrete plannen hebben gehad. Er werden plattegronden bij hem gevonden, maar van GB-warenhuizen. Bij een huiszoeking bij Bende-verdachte Philippe De Staercke werd een lijstje met namen van eigenaars van supermarkten gevonden. Het hoort bij de hypothese dat de Bende grootbanditisme was dat losstaat van politieke motieven of complotten.

T

Troch, Freddy. Onderzoeksrechter in Dendermonde die de Bendemoorden in Temse en Aalst onderzocht. Hij richtte het Delta-team op, dat de spectaculaire wapenvondst in het kanaal Brussel-Charleroi deed, wat een belangrijke doorbraak leek. Omdat in Charleroi al eerder verschillende Bendefeiten werden onderzocht, besliste het college van procureurs-generaal om het dossier van Dendermonde over te hevelen naar Charleroi. Volgens sommigen was dat manipulatie. Troch werd eind 1990 van zijn functie als onderzoeksrechter ontheven.

U

Ulens, Remy: Legerkolonel en verbindingsofficier voor SHAPE (centraal commandocentrum van de NAVO). Hij was actief in de observatie van linkse groepjes en figuren, en was wellicht betrokken bij het zogenaamde stay behind-netwerk Gladio. Dat werd na de Tweede Wereldoorlog samen met de VS opgezet in Europese landen. Het werd bemand met militairen en burgers, er werden militaire trainingen gehouden en geheime wapendepots aangelegd. Bedoeling was om daarmee – geheel in de sfeer van de Koude Oorlog – na een communistische machtsovername gewapend verzet te organiseren. Toenmalig premier Wilfried Martens wist niet van het bestaan van Gladio af. Een verband met de Bende werd onderzocht, maar er is geen hard bewijs gevonden.

V

Vernaillen, Herman: Rijkswachtmajoor en eerste chef van Groep Diane. Hij leidde later het onderzoek naar commandant François. In 1981 werd een moordaanslag op hem gepleegd, waarbij hij en zijn vrouw zwaargewond raakten. Beijer heeft later toegegeven dat hij erbij betrokken was. Vernaillen is ervan overtuigd dat ook Bouhouche bij de aanslag betrokken was. Bouhouche en Beijer waren door toedoen van Vernaillen uit de BOB gezet, nadat ze betrapt waren op afluisterpraktijken. De tv-serie brengt dat verhaal vrij correct. Vernaillen werkte eerst nauw samen met adjudant Guy Goffinon (Goffinard in de serie) in het onderzoek naar het NBD. Na de aanslag begon Goffinon vrijwel op eigen houtje de Bende te onderzoeken. Hij had nauwe contacten met Bouhouche en Beijer, wat hem in de ogen van sommige Bendespeurders verdacht maakte omdat hij pv’s zou hebben achtergehouden of vervalst. Anderen verweten hem cavalier seul te spelen.

W

WNP: Westland New Post was een kleine neonazigroep en privémilitie met ex-beroepsmilitairen Michel Libert en Marcel Barbier, Paul Latinus en Eric Lammers. De kern waren leden van Front de la Jeunesse. Een van hun doelen was communistische organisaties infiltreren. In de tv-serie worden geheime lessen schaduwtechniek van WNP getoond waar rijkswachters aan deelnemen. De ‘lessen’ worden door ‘Canard’ gegeven, schuilnaam van een agent van de Staatsveiligheid die in WNP was geïnfiltreerd. Dat berust op ware feiten. Na een oefening in schaduwwerk wordt in de serie een echtpaar zogenaamde KGB-spionnen vermoord door rijkswachters die bij WNP zaten. De dubbele moord is echt gebeurd, maar of de daders WNP’ers en rijkswachters waren, is niet bewezen. Lammers werd vervolgd maar vrijgesproken voor een andere dubbele moord, die soms aan de Bende werd gelinkt. Later werd hij veroordeeld (samen met Barbier) voor diefstallen en nog een andere dubbele moord. WNP hield op te bestaan na de dood van Latinus.

X

De echte daders en hun motieven zijn nog steeds onbekend. Een grote campagne met felgele affiches met robotportretten van vermoedelijke daders leverde honderden tips op, maar weinig concrete resultaten. Hilde Geens, auteur van verschillende boeken over de Bende, denkt dat ‘dé Bende’ als dusdanig nooit heeft bestaan, maar dat 20 à 30 mensen in wisselende samenstellingen en met diverse opdrachten deelnamen aan feiten die aan de Bende worden toegeschreven. Daar horen figuren bij als Bouhouche en Beijer, ex-gevangenisdirecteur Jean Bultot, en leden van de bende-De Staercke en de bende van de Borains, misschien ook van de bende-Haemers, naast nog andere ‘freelance’ huurmoordenaars. De politieke hypothese, als was het de bedoeling het land te destabiliseren, gelooft Geens niet meer. Speelden concurrerende (binnen- en buitenlandse) veiligheidsdiensten een rol? Was het grootbanditisme? Had het met illegale wapenhandel te maken? Is alles begonnen met het drugsdossier met corrupte (ex-)rijkswachters? De tv-serie kiest voor de hypothese van politieke terreur. De speurders zijn er na zowat veertig jaar onderzoek nog niet uit. Wat voor hen wél duidelijk is, is dat het dossier van bij het begin bulkt van de dwaalsporen en de manipulaties. Het hele dossier verjaart in 2025. Tenzij justitieminister Vincent Van Quickenborne (Open VLD) de verjaringstermijn verlengt?

Z

Zwarts, Francis: Veiligheidsagent bij het vroegere Sabena. Op 25 oktober 1982 transporteerde hij een kostbare lading met onder meer goud en juwelen. Hij werd ontvoerd en gedood. Een van de daders was Bouhouche. Er zijn vermoedens en aanwijzingen dat de buit werd gebruikt voor de aanschaf van duur logistiek materieel van de Bende.