Expert Peter Pomerantsev over Russische propaganda: ‘Het narratief van Poetin komt rechtstreeks uit de jaren dertig’

Volgens de Britse propagandakenner Peter Pomerantsev past het Russische regime nazipropagandatechnieken toe in de oorlog met Oekraïne. ‘Poetin maakt de Russische geesten rijp voor de vernietiging, ontmenselijking en het wegwissen van een volledige natie.’

Peter Pomerantsev klinkt energiek en opgewonden wanneer hij de telefoon opneemt. Hij geldt als een van de grootste propagandakenners ter wereld. Als kind van sovjetdissidenten werd hij geboren in Kiev, de stad die nu door Russische troepen is omsingeld, maar hij groeide op in Londen. Alles is waar en niets is onmogelijk, zijn boek uit 2014, geldt nog altijd als een standaardwerk om te begrijpen hoe de Russische staatstelevisie werkt. In dat boek put Pomerantsev uit zijn eigen ervaringen als documentairemaker in de Russische televisiewereld.

Pomerantsev hoeft niet lang na te denken over hoe hij de huidige communicatieaanpak van het Russische regime definieert. ‘Het narratief van Poetin komt rechtstreeks uit de jaren dertig’, zegt Pomerantsev. ‘Net als nazipropaganda gebruikt Rusland taal om mensen in groepen onder te brengen. In nazi-Duitsland waren er übermenschen en untermenschen: er was een raszuiver volk dat gered diende te worden, en er waren een heleboel mensen die het niet waard waren om te leven. Poetin heeft daar een eigen versie van gemaakt. De Russische staatstelevisie heeft Oekraïne de voorbije acht jaar voortdurend voorgesteld als een land dat geen bestaansrecht heeft. Ook het Oekraïense volk bestaat volgens Poetin niet. Het maakt allemaal deel uit van een duidelijke strategie.

Waarom stelt Poetin Oekraïne zo voor?

Peter Pomerantsev:Het is een manier om geweld te normaliseren. De logica is dat als Oekraïne als volk en als land niet bestaat, het oké is om het te vernietigen. Dezelfde logica zie je in de strategie om tegenstanders als nazi’s te bestempelen. Volgens Poetin is iedereen die zich tegen hem verzet een nazi. Wie terugvecht, is in die logica zelf schuldig aan de agressie die tegen hem gericht is. Want het is toch oké om nazi’s te doden? Op die manier maakt hij de Russische geesten rijp voor de vernietiging, ontmenselijking en het wegwissen van een volledige natie.

Poetin gebruikt in zijn speeches ook allerlei familiemetaforen om over Oekraïne te praten. Hoe verklaart u dat?

Pomerantsev:O ja! Hij zegt bijvoorbeeld dat Kiev de moeder van alle Russische steden is. Maar nu is Kiev een soort prostituee geworden die van zichzelf gered moet worden. Hij maakt voortdurend verkrachtingsmoppen over Oekraïne. Het is bijzonder vreemd. Ik denk dat het meer te maken heeft met ongezonde aspecten van de Russische cultuur dan met geopolitiek. In Rusland heb je de cultus van de gewelddadige vader. Je hebt er een ongezonde idealisering van mannelijke leiders die hun bevolking verdrukken en vernederen, maar naar wie tegelijk wordt opgekeken. Melanie Klein en Sigmund Freud zouden er een hele kluif aan hebben.

Hoe effectief is die propaganda in Rusland?

Pomerantsev:Op dit moment is het onmogelijk om te zeggen. Er zijn peilingen die aangeven dat de meerderheid van de Russen de interventie in Oekraïne steunt, maar dat betekent eigenlijk weinig. Peilingen geven vooral het sociaal wenselijke antwoord weer, en niet noodzakelijk een diepe overtuiging. Voor een uitgebreide, sociologische studie heb je tijd nodig.

Tegelijk lijken veel Russen hun regime wel te volgen in hun acties. Hoe verklaart u dat?

Pomerantsev:Eerst en vooral moet je begrijpen dat er volgens de Russische propaganda geen oorlog aan de gang is. Er is een ‘speciale operatie’ die vrede moet brengen in de gebieden rond Oost-Oekraïne. Op de Russische staatstelevisie zijn er geen bombardementen op Kiev en Charkiv. Russen weten letterlijk niet waar je het over hebt als je hen ernaar vraagt. En als er toch beelden van bombardementen doorkomen, beweren de staatsmedia wel dat de Oekraïners op zichzelf schieten. Op dezelfde manier denken de meeste Russen dat het Kremlin in Syrië geen misdaden tegen de mensheid heeft gepleegd.

Waarom zijn Russen zo bereid om dat te geloven?

Pomerantsev:Omdat niemand zich bij de slechteriken wil rekenen. Mensen zijn niet bereid om zich voor te stellen dat hun eigen landgenoten dood en vernieling brengen. Iedereen wil geloven dat zijn land alleen deugdzame oorlogen voert, zelfs als ze goed weten dat het totale nonsens is. Het is heel moeilijk om jezelf voor te houden dat jij niet deel uitmaakt van ‘de goede kant’. Mensen zullen ongelooflijk, werkelijk ongelooflijk veel moeite doen om niet te hoeven inzien dat zij de slechteriken zijn. Kijk naar nazi-Duitsland. De Duitsers wisten perfect wat er met de joden gebeurde, en toch hebben ze alle moeite van de wereld gedaan om dat voor zichzelf te ontkennen.

Gelooft u dat het mogelijk is om die propaganda te counteren?

Pomerantsev:We denken altijd dat propaganda een kwestie van aanbod is. Dat is niet zo. Propaganda is een kwestie van vraag, niet van aanbod. Propaganda beantwoordt aan een menselijke behoefte om zich comfortabel te voelen, om eenzaamheid tegen te gaan, om betekenis te geven aan ons leven. Propaganda is iets waar we actief naar op zoek gaan. Zoals ik al zei: niemand wil bij de slechteriken horen. De Russen zullen de realiteit zo lang mogelijk blijven negeren.

Gelooft u dat het Westen met een contranarratief moet komen?

Pomerantsev:Sowieso zijn we nu in oorlog, en dan gaat het niet. Je kunt met narratieven geen oorlog voeren. Eigenlijk moeten we nu als een soort psychotherapeut te werk gaan. We moeten de angsten, gevoelens en motivaties van de Russen begrijpen. We moeten ons de vraag stellen hoe je iemand zover krijgt om bewijs te aanvaarden dat ingaat tegen zijn diepste overtuigingen.

Gelooft u dat de Russen überhaupt overtuigd kunnen worden?

Pomerantsev:Ik zou niet zeggen dat het hopeloos is. Ik zeg alleen dat het niet werkt om gewoon informatie naar mensen te gooien, en te verwachten dat ze die zomaar aanvaarden. Je kunt niet tot mensen doordringen als je ze bestookt met boodschappen die ingaan tegen hun identiteit. Maar tegelijk is het niet onmogelijk. We slagen er voortdurend in om mensen uit sektes weg te krijgen.

Vindt u dat een goede vergelijking?

Pomerantsev: (denkt na) Wel, het is natuurlijk een stuk moeilijker om mensen uit sektes te krijgen. Maar er zijn bepaalde gelijkenissen. Je mag mensen die in een sekte zitten niet vertellen dat ze in een sekte zitten. Je moet ze aan het denken krijgen. Je stelt ze vragen, laat ze nadenken over hun leiders, over het indoctrinatieproces. Je moet kritisch denken aanmoedigen. Je moet ze informatie presenteren op een manier dat ze aangemoedigd worden om zelf op zoek te gaan naar antwoorden. Je kunt mensen niet bombarderen met correcte informatie.

Is het probleem niet dat de Russen dit enkel zelf kunnen aanpakken?

Pomerantsev:We hebben een traditie van publieke diplomatie. Vroeger slaagden we erin om niet alleen met de Russische leiders, maar ook met de Russische bevolking te spreken. Maar we doen het allang niet meer. Het is werk op de lange termijn, dat veel tijd kost. En dus interesseert het ons niet echt. We hebben geen Ruslandstrategie. We hebben geen doctrine of ideologie. We hebben Rusland al die jaren niet ernstig genomen. Waarom zou het naar ons luisteren? Er is natuurlijk ook het probleem dat veel Russen bijzonder angstig zijn. Rusland is een dictatuur. Alle onafhankelijke media zijn gesloten. Mensen worden gearresteerd voor een ‘foute’ Facebookpost. Zelfs als mensen bereid zouden zijn om iets anders te denken, wordt het gewoon niet toegelaten.

Wat vindt u van de stopzetting van het tv-station Russia Today, als onderdeel van de sancties?

Pomerantsev:Het is een grap, zoals de meeste sancties. De meeste sancties klinken goed, tot je de kleine lettertjes leest. De Swift-ban heeft uitzonderingen voor energieleveringen, en pakt de grote banken niet aan. Als we Rusland serieus willen treffen moeten we een olie-embargo invoeren. En in plaats van RT te bannen, zouden we beter de Russische propagandamachine in Rusland proberen te dwarsbomen. Westerse bedrijven adverteren op Russische overheidszenders die oorlogspropaganda verspreiden. De redacties van die overheidszenders werken op basis van westerse technologische systemen. We laten ze al die technieken gebruiken, en vervolgens vragen we ons af hoe we die propaganda moeten stoppen. Verbied westerse bedrijven om commercials op Russische televisie te kopen, en zeg aan Apple dat het zijn systemen uit Rusland moet terugtrekken.

Hoe ziet u dit conflict evolueren?

Pomerantsev:We moeten beseffen dat dit geen conflict ver weg van ons is. Wij zijn de vijand. Poetin wil het Europese aura van comfort vernietigen. Hij is zeer open over zijn doelen. Hij vindt dat Rusland een goddelijk en historisch recht heeft om Europa te domineren. Alles wat ooit onder Russische invloed heeft gezeten, behoort volgens hem onder Russische invloed. Het is duidelijk dat Poetin niet zal stoppen bij Oekraïne. Hij wil Moldavië, hij wil via de Baltische staten onder druk zetten, hij wil de NAVO ontbonden zien en wil Amerika weg uit Europa. Poetin is redelijk duidelijk over zijn doelen. Wat hij zegt, is letterlijk wat hij wil. Hij zal zover gaan tot hij gestopt wordt. (zucht) Lange tijd dachten we dat we Oost-Europa gewoon niet begrepen. Dat we door enkele lagen heen moesten kijken om Poetin écht te begrijpen. Dat was nergens voor nodig. Poetin ziet Rusland als een grootmacht die Europa hoort te domineren, en heeft dat al die jaren ook gewoon gezegd. Het bewijs lag al die tijd letterlijk voor onze neus, maar wij – en ik reken mezelf erbij – wilden het gewoon niet inzien.