De controle op de diamantsector door de FOD Economie verloopt niet altijd zoals het hoort. De wettelijke regels worden niet nageleefd, en er is sprake van ‘geschenken’ van diamantfirma’s.
Na het verdoezelen van de herkomst van Russische diamanten, waarover Knack recent berichtte, komen nog meer dubieuze praktijken in de Antwerpse diamantsector aan het licht. In mei 2022 kreeg het Centrum Integriteit klachten binnen over de overheidscontrole op de diamanthandel. Dat Centrum Integriteit (CINT) is een afdeling van de federale ombudsdienst die klachten over federale instellingen en diensten behandelt. Knack kreeg documenten van het CINT daarover in handen.
Diamantfirma’s moeten aangifte doen van alle diamanten die ze verhandelen. De fysieke controle van de steentjes is de verantwoordelijkheid van de dienst Vergunningen van de Federale Overheidsdienst Economie. Dertien experts controleren ze op gewicht, herkomst en soort, en schatten de waarde. Van elke controle stellen de experts een rapport op. Opvallend is dat die experts niet in dienst zijn van de FOD Economie, maar op de loonlijst staan van het Diamond Office (DO), een afdeling van het Antwerp World Diamond Center (AWDC), de Antwerpse diamantkoepel. De FOD Economie geeft die experts een wettelijke erkenning, en bepaalt wat en hoe ze moeten controleren.
Angolese diamanten
Begin mei 2022 onderzocht een ‘forensic auditor’ van het CINT een en ander. Directe aanleiding was een grote zending diamanten uit Angola. Een diamantbedrijf gaf een partij ruwe steentjes van ruim 10 miljoen euro aan. De experts kregen de zending op vrijdag 29 oktober 2021 omstreeks 16.30 uur binnen. De dienst sluit normaal om 17.00 uur. Een expert controleerde het gewicht van de zending, maar had niet meer de tijd om de drie andere criteria te controleren. Dat zou pas na het weekend kunnen gebeuren. Maar uit documenten van het CINT blijkt dat de dienstdoende ambtenaar van de FOD Economie de expert mondeling de opdracht gaf om de zending meteen vrij te geven – dus ook zonder waardebepaling, wat tegen de controleregels indruist. De expert vermeldde dat in zijn rapport: ‘Expert onder toezicht van FOD enkel het gewicht nagekeken.’ De onvolledig gecontroleerde diamanten werden die vrijdag meteen vrijgegeven, en waren blijkbaar bestemd voor veiling in Antwerpen.
Op dinsdag 2 november werd de expert bij zijn chef geroepen. Hij kreeg een geschenk aangeboden van de diamantfirma, als dank voor de vlotte afwikkeling van die zending. Wat dat geschenk precies was – een doos en een envelop – vermelden de documenten van het CINT niet. Wel werd genoteerd dat de expert het geschenk heeft geweigerd. Wat er nadien met het cadeau is gebeurd, is niet duidelijk.
Uit de gedetailleerde klacht blijkt dat de expert nadien een persoonlijk gesprek heeft gevraagd met het diensthoofd van de dienst Vergunningen, maar dat diensthoofd ‘heeft daar verder geen gevolg aan gegeven’. Het rapport van de expert bleek verdwenen. Het diensthoofd vroeg naar verluidt een nieuw ‘aangepast’ rapport, wat de expert weigerde.
De ambtenaren van de FOD Economie moeten elk papieren rapport digitaal inscannen. Dat was blijkbaar niet gebeurd met het rapport in kwestie. De betrokken expert verklaarde aan het CINT dat het diensthoofd nochtans de inhoud van zijn rapport kende en wist dat alleen het gewicht van de diamanten was gecontroleerd. Uit documenten van het CINT blijkt dat het ‘verdwenen’ rapport nadien verscheurd in een prullenmand werd teruggevonden en aan elkaar geplakt in de mappen voor de FOD Economie werd gestopt.
Overplaatsingen
Op die dienst van de FOD Economie hebben naar verluidt meerdere personeelsleden problemen met het gebrek aan integriteit. Onlangs vroegen twee ambtenaren hun overplaatsing. Enkele maanden eerder deden nog twee andere ambtenaren dat ook.
Onder een aantal experts heerst blijkbaar al langer onvrede, zowel over de archaïsche manier van rapportering als over de verdwijning van rapporten. De experts mogen zelf geen kopieën van hun rapporten bijhouden op papier noch digitaal, en daar wordt strikt op toegezien. Ze leveren enkele honderden rapporten per jaar af, maar er is geen doorlopende nummering van die rapporten, waardoor nochtans snel zichtbaar zou worden als een rapport ontbreekt.
De schatting van de waarde van diamanten is cruciaal bij de controles. Ze verschilt volgens soort en grootte van de stenen, en kan volgens kenners zelfs variëren van 10 dollar tot 5000 dollar per karaat (1 karaat is 0,2 gram). De Angolese lading bevatte stenen van erg verschillende kwaliteit voor in totaal ongeveer 20.000 karaat.
De waardebepaling gebeurt zo objectief mogelijk, maar er speelt een stuk subjectiviteit. Een waardebepaling door de experts kan soms 10 à 15 procent afwijken van wat de diamanthandelaar op zijn factuur aangeeft. Bepalende factoren zijn onder meer herkomst, soort en bedoeld gebruik – bijvoorbeeld voor juwelen of industriële toepassingen.
Als de waarde die het diamantbedrijf aangeeft volgens de experts veel te hoog of te laag is, wordt dat in het expertiserapport vermeld. De handelaar moet de waardebepaling van de expert voor akkoord ondertekenen en nadien betalingsbewijzen voorleggen van export of verkoop om aan te tonen dat de stenen wel degelijk voor de door de expert bepaalde waarde werden verhandeld.
Twee andere klachten
Het CINT vermeldt nog twee andere klachten waarin ‘medewerkers van de FOD Economie instructie gaven om gegevens van een lading aan te passen’. Voor een lading werd een expert gevraagd om ‘de kwalificatie “ruwe diamant” te wijzigen in “geslepen diamant”’. In een ander dossier werd ‘door dezelfde dienst van de FOD Economie’ aan een douanier gevraagd om de kwalificatie ‘ruwe diamant’ te veranderen in ‘industriële diamant’, aldus het CINT.
Een geslepen diamant is duurder door de kosten van het slijpen. De waarde van industriële diamant schommelt afhankelijk van het toekomstige gebruik.
Kenners van de diamanthandel vertellen dat er wel meer rammelt aan de procedures. Zo moet de FOD Economie een rapport met opmerkingen van een expert opvolgen, en als de FOD niet akkoord gaat, krijgt de expert een ‘verbeterde’ versie die hij of zij moet ondertekenen. Maar die ondertekening gebeurt blijkbaar niet altijd door de expert die het rapport opstelde. Soms wordt het ondertekend door een collega, bijvoorbeeld als de expert die het schreef niet aanwezig is. Ook in dat geval is een dossier zogezegd perfect legaal afgehandeld. De experts weten ook niet wat er gebeurt met hun opmerkingen over onregelmatigheden in rapporten die níét terugkomen als zogenaamde verbetering.
Handelaars komen soms na enkele weken aanzetten met een zending die zogezegd verloren was gegaan en werd teruggevonden, en vragen de experts om dan even te ondertekenen. Maar het is niet vanzelfsprekend om te weten over welke zending het precies ging omdat er zo veel zendingen passeren bij de experts én ze geen rapporten mogen bijhouden. Dan wordt het papiertje snel ondertekend, ook al zijn de diamanten er niet meer bij.
Gênant
De ingewijden die Knack sprak, noemen het ronduit ‘gênant’ dat experts die de diamantsector controleren door dezelfde sector betaald worden. Hoe vaak en welk soort cadeaus diamantairs uitdelen, kunnen ze niet zomaar zeggen: ‘Met geschenken probeert men goodwill te kweken, de afhandeling te versnellen of boetes te vermijden. Wie cadeaus aanvaardt, zal dat natuurlijk niet aan de grote klok hangen.’
Het CINT meldde in juni 2021 na vier lange gesprekken met de expert dat ‘er een redelijk vermoeden is van integriteitsschending’. Het daaropvolgende onderzoek van het CINT concludeerde in december 2022 dat er sprake is van een dubbele ‘integriteitsschending’ bij de FOD Economie: ‘1. Het niet respecteren van de regelgeving inzake diamantcontrole; 2. Het aanvaarden van een geschenk van een firma naar aanleiding van een diamantcontrole.’
De diamantsector komt wel vaker in opspraak. In 2003 moest een honderdtal diamantairs voor de rechter verschijnen wegens fraude. In 2006 werd koerierbedrijf Monstrey verdacht van de organisatie van fraudecircuits voor zwarte handel met diamanten. Daarvoor kwamen in 2013 ruim 100 diamantairs voor de rechter; er was sprake van 800 miljoen euro fraude. In 2020 sloot Omega Diamonds een minnelijke schikking van naar verluidt 160 miljoen, in een fraudezaak die de douane op 4,6 miljard euro schatte.
Dat het in dezen om een ernstig dossier gaat, blijkt ook uit het gunstige advies van het CINT om de expert zowel anonimiteit te garanderen als wettelijke bescherming te bieden tot december 2025 ‘tegen negatieve maatregelen door de FOD Economie’. Normaal krijgen alleen overheidsambtenaren die bescherming, terwijl de expert in dienst is van privékoepel AWDC. Tegen eventuele represailles van AWDC is de expert niet beschermd. De federale regering keurde eind februari een wetsontwerp goed om de bescherming van klokkenluiders uit te breiden naar de privésector. België wil daarmee een EU-richtlijn van 2019 uitvoeren.
Het CINT besluit: ‘Het onderzoeksrapport werd op 2 december 2022 voor verder gevolg bezorgd aan de leidend ambtenaar van de FOD Economie. Het onderzoeksrapport bevat aanbevelingen inzake het optimaliseren van de controleprocessen. Deze aanbevelingen volgen we verder op.’
