Economen Koen Schoors en Gert Peersman (UGent): ‘Vivaldi maakt de energiecrisis veel erger’

De regering-De Croo deelt veel te veel geld uit om mensen de winter door te helpen. En dat geld had echt wel beter kunnen worden besteed, zeggen economen Koen Schoors en Gert Peersman.

Gert Peersman krijgt weleens bagger in zijn mailbox als Koen Schoors een avond in De afspraak zat om de economische actualiteit te becommentariëren. De twee Gentse economen worden wel vaker met elkaar verward. Misschien begon dat wel toen ze tien jaar geleden samen De perfecte storm schreven, een uitstekend boek waarin ze de crisissen van die tijd verhelderden voor een breed publiek.

De eurocrisis en de bankencrisis zijn vandaag helemaal vergeten. In 2022 liggen we wakker van onze energiefactuur en moet de regering-De Croo alle zeilen bijzetten om België door de winter te loodsen. Nu, ja: uit dit gesprek zal blijken dat de regering daarvoor veel te hard haar best doet. We spreken Peersman en Schoors bij het Sint-Pietersplein de dag nadat Alexander De Croo zijn regeerverklaring in het parlement heeft afgelegd. De openingsvraag ligt voor de hand:

Wat vonden jullie ervan, heren?

Koen Schoors: De commentaren over deze begroting waren wel heel negatief. Had het beter gekund? Natuurlijk. Was het dramatisch? Dat nu ook weer niet, zeker niet in historisch perspectief. Vergelijk eens met de jaren zeventig, toen we een soortgelijke energiecrisis hebben meegemaakt. Het begrotingstekort liep in de jaren daarna nog veel hoger op. De mensen die teleurgesteld zijn over deze begroting hadden de verkeerde verwachtingen. Maar ik ben dan ook altijd een optimist, Gert heeft een iets ander karakter.

Gert Peersman: Ik vind jou wel heel mild, ja. Deze begroting moet voor twee jaar dienen, en na de verkiezingen gaat de regering waarschijnlijk nog eens voor een jaar of langer in lopende zaken. Het is juist de vergelijking met de jaren zeventig die mij het meest ontgoochelt. Ik heb als academicus veel onderzoek gedaan naar de energie- en grondstoffenmarkt en de crisis van de jaren zeventig, toen de olieprijzen omhoogschoten. Ik moet vaststellen dat we helemaal niets hebben geleerd uit het verleden. In de jaren zeventig probeerde men tenminste de fouten uit de crisis van de jaren dertig niet te herhalen, maar nu maken we exact dezelfde vergissingen als vijftig jaar geleden. Dat ga ik niet goedpraten door te zeggen dat het altijd nog erger had gekund.

De prijzen die de meeste mensen betalen voor energie liggen veel lager dan politici denken.

Gert Peersman

Wat zijn die fouten dan precies?

Peersman: De energiecrisis is een aanbodschok: de prijs waartegen wij gas en elektriciteit moeten kopen, is omhooggeschoten. Wat doet de overheid? Ze stimuleert de vraag, door energiecheques uit te delen. Volgens de denktank Bruegel hebben Europese regeringen al bijna 500 miljard euro uitgegeven aan energiesteun. Wat zeggen de honderden studies over het effect van zulke stimulansen op de prijs? Voor elke tien euro die de overheid uitdeelt, stijgt de prijs gemiddeld zo’n acht tot negen euro. De overheid maakt deze crisis veel erger. Dan zijn we toch niet heel goed bezig?

Schoors: Ik ben het daar fundamenteel mee oneens. Dat verhaal klopt voor de energieprijs tot 150 euro per megawattuur, maar we hebben ondertussen ook pieken gezien tot 300 euro. Dat is pure geopolitieke speculatie: elke keer als Vladimir Poetin iets aankondigde, schoot de markt in paniek. Ondertussen is die prijs alweer naar beneden gekomen, omdat de Europese voorraden zo goed als gevuld zijn. De beslissingen van de Belgische regering hebben echt geen vat op de gasprijs.

Peersman: Dat is nu net het probleem. Eén land heeft natuurlijk geen effect op die prijs. Als alleen België zijn bevolking ondersteunt, verandert er niets. Maar Duitsland, Frankrijk en alle andere Europese landen doen allemaal hetzelfde. Dat drijft de prijs omhoog, en de zogenaamde speculanten weten dat. Zij anticiperen erop dat de overheden geld in de energiemarkt zullen pompen en later bereid zullen zijn om nog hogere prijzen te betalen voor de energie die ze nu inslaan. Eigenlijk is dit een coördinatieprobleem: als hierover Europees afspraken waren gemaakt, hadden we veel minder geld hoeven uit te geven en was de prijs ook veel minder gestegen.

Schoors: Hoe komt het dan dat de prijzen alweer aan het dalen zijn?

Peersman: Het gaat me niet om die pieken. De prijzen zijn al langer dan een jaar structureel hoger, eigenlijk hadden we normaal al weer prijzen gehad van vóór corona.

Schoors: Ik ben het er helemaal mee eens dat de overheid te veel geld uitgeeft en dat de steunmaatregelen veel gerichter hadden moeten gebeuren. Veel mensen krijgen geld dat ze niet nodig hebben, terwijl degenen die echt diep in de problemen zitten niet geholpen worden. Er zijn vandaag niet zo veel mensen die 800 euro of meer extra per maand moeten betalen. Maar mensen die hun factuur echt zien oplopen, worden niet geholpen met die 200 euro. Zij vallen nog steeds van de klif.

Peersman: In juli betaalde een gemiddeld gezin 170 euro per maand voor energie. De prijs heeft gepiekt in augustus, maar is ondertussen weer gezakt. Vanaf volgende maand krijgt iedereen wel 200 euro extra, terwijl ik vandaag zelfs minder betaal dan een jaar geleden dankzij een vast contract en de btw- verlaging. We komen binnenkort met nieuwe cijfers daarover: de prijzen die de meeste mensen betalen, liggen echt veel lager dan politici denken.

Schoors: Veel mensen leven ook in de illusie dat de overheid die energieschok heeft veroorzaakt – dat is natuurlijk niet zo – en dat de overheid hem dus ook maar helemaal moet dempen. Mensen kijken in België sowieso heel snel naar de overheid voor een oplossing van om het even welk probleem. We maken hen daardoor minder veerkrachtig. In plaats van eerst eens te zien of ze zichzelf kunnen helpen, moet de overheid altijd meteen tussenbeide komen.

Econoom Ivan Van de Cloot noemde dat onlangs in Het Laatste Nieuws een ‘verslaving’.

Schoors:(op dreef) De media gaan daar ook altijd enorm in mee. Het is ‘schandalig’ als de overheid niets doet, en wat wel gebeurt, is altijd veel te weinig. Of achteraf vinden commentatoren het dan weer juist veel te veel. Er zit weinig consistentie in die analyses, moet ik zeggen. Dat zet politici onder druk om de verkeerde beslissingen te nemen, want zij moeten herverkozen zien te raken. Dat is nu weer gebeurd.

Peersman: We hébben een heel gericht instrument om mensen die het echt moeilijk hebben te helpen: het sociale tarief. Het probleem was dat sommige mensen daar net naast vielen maar ook hulp nodig hebben. Vandaag krijgt ongeveer twintig procent van de bevolking zo’n verminderd tarief. Zorg ervoor dat de tien procent daarboven ook nog minder hoeft te betalen en laat dat voordeel gradueel dalen. Maar zeker mensen die meer verdienen dan het mediaaninkomen (3550 euro bruto volgens Statbel, nvdr), hoeven we toch niet extra te helpen? Ze worden al gecompenseerd door de index, en velen zelfs overgecompenseerd. Zeker vanaf het begin van volgend jaar stijgt hun loon meer dan de energiefactuur gestegen is. Maar daarbovenop krijgen we nog allemaal een paar energiecheques. Dat is olie op het vuur gooien. Dat geld hadden we echt wel beter kunnen gebruiken, al was het maar om de begroting op orde te brengen.

Ik ben wel gelukkiger met de beslissing om de bedrijven te steunen met een tijdelijke verlaging van de werkgeversbijdragen. Het zet hen niet aan om meer energie te gebruiken, en het helpt hen tenminste wel op een moment dat zij door de index op het voor hen slechtst denkbare moment hogere lonen moeten uitbetalen.

Schoors: Inderdaad een uitstekende maatregel. Er zijn nog wel een aantal structurele maatregelen genomen die veel te weinig aandacht hebben gekregen. De overheid zal een basispakket aan energie uitwerken voor iedereen, en de verlaagde btw wordt vervangen door accijnzen. Die twee beslissingen zullen het mogelijk maken om kwetsbare mensen beter te helpen, en zullen ook voor prikkels zorgen om minder energie te gebruiken. Dat is heel belangrijk, maar dat treedt pas na deze crisis in werking.

Peersman: Maar waarom moet weer iedereen zo’n basispakket krijgen?

De regering-De Croo lijkt de hoop op een Europees prijsplafond te hebben opgegeven en gaat een overwinstbelasting invoeren op gas- en elektriciteitsprijzen om de extra winsten af te romen. Is dat een goed idee?

Peersman: Als dat juridisch kan lukken, is dat een goed principe. We moeten alleen een beetje opletten dat we daarmee niet een prikkel geven om minder te investeren in energieproductie, maar op de korte termijn zal dat wel niet het geval zijn. Dat is wel geen detail, want daar gaat het natuurlijk over. Hoe kunnen we deze crisis oplossen? Door zelf minder energie te verbruiken, of lokaal meer energie te produceren. De steunmaatregelen zorgen er alleen voor dat we méér energie verbruiken.

Schoors: De winsten van vandaag zijn voor elektriciteitsproducenten manna dat uit de hemel komt vallen. Op een moment dat de hele samenleving collectief verarmt omdat we veel meer geld moeten betalen voor buitenlands gas, is het gerechtvaardigd een deel daarvan af te romen om op een slimme manier te herverdelen. Met de expertengroep Koopkracht en Concurrentievermogen met Pierre Wunsch van de Nationale Bank hadden wij wel voorgesteld om bedrijven een vrijstelling te geven van die overwinstbelasting als ze kunnen bewijzen dat ze die extra winst investeren in de uitbouw van hernieuwbare energie of andere structurele oplossingen.

Peersman: Het is vandaag zelfs een beter idee om zonnepanelen nog wat verder te oversubsidiëren dan zomaar energiecheques uit te delen, want daar houden we tenminste nog iets aan over. In de jaren tachtig zijn de olieprijzen fenomenaal gedaald toen het aanbod maar een beetje werd uitgebreid en het verbruik wat afnam. Dat hoeft niet over heel veel te gaan om een spectaculair effect te hebben op de prijs. Daarom was ik ook een voorstander van het idee van de expertengroep om een snelheidsbeperking van 100 kilometer per uur in te voeren. Zo’n kleine maatregel kan al een effect hebben.

Schoors: De prijzen zullen instorten, daar ben ik van overtuigd. Ons verbruik is al aan het dalen. De Europese Commissie vroeg een daling van vijftien procent, en we doen het zelfs beter. Als onze gasvoorraden vol zitten, en vervolgens blijkt er minder gas nodig te zijn dan voorzien, zakken de prijzen. Op langere termijn zullen de Russen gas via een nieuwe pijplijn proberen te verkopen aan China, en kunnen wij via lng-tankers het gas opkopen dat nu naar China gaat. Het verschil tussen Europese en Aziatische prijzen zal dan nog veel verder verminderen. Ik heb geen glazen bol, maar ik denk dat we op termijn weer naar een prijs van 100 euro per megawattuur gaan. We komen natuurlijk wel van 20 euro voor corona.

De prijzen zullen instorten. Ons verbruik is al aan het dalen. De Europese Commissie vroeg een daling van 15 procent, en we doen het zelfs beter.

Koen Schoors

Rusland zette de OPEC ertoe aan om minder olie op te pompen, zodat de olieprijs weer begint te stijgen. Wordt dat onze volgende crisis?

Peersman: Olie wordt veel makkelijker verspreid over de hele wereld, daar zijn geen pijpleidingen voor nodig. Vandaag betalen wij zeven keer zoveel voor gas als in de Verenigde Staten, dat zal met olie nooit het geval zijn.

Schoors: De wereldeconomie vertraagt, ik denk dat ook België in een recessie terecht zal komen. De vraag naar olie daalt dus ook, en het is zo goed als onmogelijk om tijdens een recessie de olieprijzen extreem hoog op te drijven. Het is daarentegen wel mogelijk om met extreem hoge olieprijzen een recessie te veroorzaken.

In april zei u, meneer Peersman, nog in De Morgen dat onze economie er ‘fundamenteel supergoed’ uitzag. Hoe staat het er nu dan mee?

Peersman: Dat was ook zo: de groei in het tweede kwartaal bleek zelfs hoger dan verwacht. Als de overheden niet allemaal hadden overgereageerd, was dat vandaag misschien nog steeds zo. Ik verwacht nu ook wel geen grote recessie, tenzij er plots dominostenen zoals banken en grote bedrijven beginnen om te vallen. Wat is ook een recessie? Als straks de economie met een procent krimpt, maar iedereen kan zijn job behouden, is dat niet heel erg.

Schoors: Hét probleem op de arbeidsmarkt is dat bedrijven niet genoeg mensen vinden. Het is echt geen drama als de economie even stilvalt. Wij hebben met de expertengroep een analyse gemaakt van de bedrijfsresultaten, en in de eerste helft van dit jaar zijn hun winstmarges nog gestegen. Bedrijven hebben dus ook wel een buffer om tegen een stootje te kunnen.

Peersman: Wat is vandaag het grootste probleem voor onze economie? De in- flatie. Die wordt niet alleen maar veroorzaakt door de stijgende energieprijzen, maar zit ondertussen overal in de economie. Dat ondermijnt de koopkracht en weegt op de bedrijven. De Europese Centrale Bank (ECB) moet de inflatie onder controle proberen te krijgen, en verhoogt daarvoor de rente. De economie koelt daardoor af. Hopelijk kunnen we een zachte landing maken, maar het helpt natuurlijk niet dat politici miljarden uitdelen om die koopkracht van de mensen zogezegd te stimuleren. Ze gaan daar meer mee kopen, uiteraard, wat de prijzen doet stijgen. Zo blijven we rondjes draaien.

Schoors: Als de Europese Centrale Bank op de rem gaat staan terwijl de overheid gas geeft, komt er rook uit de motor.

Sommige commentatoren houden de ECB verantwoordelijk voor die inflatie: zij hield de rente veel te lang te laag en maakte geld te goedkoop.

Peersman: Dat is een ideo- logische verklaring die niet strookt met de werkelijkheid. Als de geldcreatie van de ECB voor deze inflatie had gezorgd, had die al veel vroeger moeten beginnen. Weet u in welke twee landen de centrale bank het meeste geld heeft gecreëerd in vergelijking met de hele economie? Zwitserland en Japan. Weet u welke twee landen vandaag het minste last hebben van inflatie? Zwitserland en Japan. Niet omdat ze zo veel geld hebben bijgedrukt, wel omdat ze door natuurlijke energiebronnen en kerncentrales niet zo afhankelijk zijn van fossiele brandstoffen voor energie. Het enige verwijt dat we de ECB kunnen maken, is dat ze te laat heeft gereageerd en nog altijd wat achter de feiten aanholt. De bank had niet tijdig door dat de inflatie geen tijdelijk maar een persistent probleem is.

Wordt België met zijn oplopende overheidsschulden het nieuwe Griekenland? N-VA-voorzitter Bart De Wever herhaalde het onlangs nog eens.

Schoors: Ik hoor dat ondertussen al bijna twintig jaar. We moeten onze problemen serieus nemen, maar die vergelijking is onzin. Meneer De Wever had de opwarming van de aarde misschien iets ernstiger moeten nemen als hij niet wil dat we hier een Grieks klimaat krijgen. (lacht)

Peersman: Die vergelijking is niet te maken, daarvoor verschillen de landen te veel. Griekenland zat tijdens de eurocrisis met een heel acuut probleem, waar toen heel drastische maatregelen voor zijn genomen. Wij hebben een enorm vergrijzingsprobleem, maar dat verergert traag maar gestaag. Dat maakt het helaas misschien wel moeilijker om in te grijpen. Internationaal gaat men ervan uit dat België ook nog wel zal ingrijpen voor het te laat is, maar dat moeten we eerst nog zien. Daarom maak ik mij vandaag meer zorgen over een begrotingstekort van vier of vijf procent dan over een gat in de begroting van tien procent in de jaren tachtig. In die jaren kwamen er steeds meer mensen bij op de arbeidsmarkt die dat gat eigenlijk vanzelf hebben gedicht. Nu speelt de demografie tegen ons. En wat doet de regering-De Croo aan de vergrijzing? Helemaal niets.

Schoors: Had jij echt gedacht dat onze politici tijdens de corona- en daarna de energiecrisis ook nog even de vergrijzing zouden oplossen?

Peersman: Ze hadden minstens een paar stapjes in de goede richting kunnen zetten, nee?

Schoors: Het draait om activering. Er moeten meer mensen aan het werk, en onze participatiegraad moet stijgen. Het blijft moeilijk om bepaalde bevolkingsgroepen aan de slag te krijgen, maar ook daarvoor zaten er wel een aantal maatregelen in deze begroting, zoals de uitbreiding van het flexwerk. Ik ben daar ook best optimistisch over: onze werkzaamheidsgraad stijgt al meer dan twintig jaar. Het gaat traag, maar het verbetert wel.

Peersman: Die participatiegraad is eigenlijk niet cruciaal, of dat mag in ieder geval geen fetisj worden.

Dat is hij nochtans wel: iedereen wil meer mensen aan het werk.

Peersman: In De perfecte storm hebben we dat ook heel dik in de verf gezet, maar we zijn daardoor vergeten dat ook andere zaken belangrijk zijn. De impact van een hogere werkzaamheid op de begroting wordt altijd overschat. Ik ben natuurlijk een voorstander van mensen aan werk helpen, maar het is geen mirakeloplossing. Ten eerste kost het vaak geld om mensen te activeren en aan een job te helpen, en ten tweede vallen de inkomsten daarvan vaak tegen. Het gaat vaak om mensen die laaggeschoold zijn en amper belastingen hoeven te betalen op hun lage loon. Het enige wat de overheid uitspaart, is de uitkering die ze niet meer hoeft te betalen.

Wat is er dan belangrijker?

Peersman: Zelfs als we uitgaan van een maximale jobgroei, moet het overgrote deel van de economische groei de komende decennia van een productiviteitsstijging komen. Aangezien die groeicijfers telkens slechter uitvallen dan verwacht, moeten we daar veel harder op inzetten. Dat is natuurlijk niet eenvoudig: mensen moeten in dezelfde tijd meer produceren. Dat verbetert door betere scholing, investeringen in human capital en technologie en bedrijven die blijven innoveren.

Schoors: De circulaire economie maakt ons ook productiever. Vergelijk hernieuwbare energie en gas of olie. Windmolens die in Vlaanderen staan en onderhouden worden, leveren ons veel meer op dan gewoon geld over te schrijven naar de buitenlandse leveranciers van die fossiele brandstoffen. Zo’n lokale productie levert veel meer toegevoegde waarde op.

De komende jaren zien we op de arbeidsmarkt ook een evolutie die werkgevers zal dwingen om op zoek te gaan naar productiviteitswinsten. Als gevolg van de vergrijzing en de ontgroening zullen de werknemers aan macht winnen in vergelijking met de werkgevers. Zij zullen hogere looneisen kunnen stellen omdat ze met minder zijn. Die betere lonen voor laaggeschoolden zijn ook geen slechte zaak, zeker als ze kunnen werken in de circulaire economie.

Peersman: Hogere lonen hebben soms wel een negatief effect op de werkgelegenheid. Een studie van de KU Leuven naar de effecten van de taxshift heeft dat al aangetoond. Als mensen meer gaan verdienen, kiezen ze er soms voor om vier vijfde te werken of vroeger met pensioen te gaan. Dat is natuurlijk heel begrijpelijk, maar daarmee lossen we onze begrotingsproblemen niet op.

Na De perfecte storm hebben jullie in 2014 geprobeerd om een politieke partij op te richten.

Schoors: Dat is helaas nooit een succes geworden.

Peersman: De naam was PS-A, Peersman- Schoors-Anders. Om de een of andere reden sloeg dat niet aan. (lacht)

Jullie kwamen met een programma, waarin jullie heel wat heilige huisjes wilden slopen. Het viel mij op hoeveel er daarvan ondertussen wel degelijk zijn gesloopt: de pensioenleeftijd is opgetrokken, de notionele-interestaftrek is zo goed als afgeschaft, de woonbonus is afgevoerd. In dit gestolde land verandert er misschien meer dan we op het eerste gezicht zien.

Schoors: We zijn veel te cynisch. Commentatoren die zelf nooit beleidsverantwoordelijkheid zouden willen opnemen, zijn zonder veel argumenten vaak extreem negatief.

Peersman: Maar waarom hadden die beslissingen dan niet sneller genomen kunnen worden? Het moet blijkbaar altijd met het mes op de keel.

Schoors: Gelukkig zaten er ook een paar van zulke beslissingen in deze begroting. Eindelijk is een idiotie als de woonbonus voor tweede verblijven afgeschaft.

Peersman: Dat gaat over een paar miljoen euro, Koen. Het mag voor mij echt wel iets meer zijn.

Schoors: Ik zei het al: we hebben soms echt een ander karakter. (lacht)