Dyab Abou Jahjah over ‘Reset’: ‘Elchardus heeft het helemaal mis’

In Reset houdt Mark Elchardus een reactionair pleidooi tegen het individu en zijn mensenrechten. En zijn voorstel om de volkswil boven de wet te plaatsen, is ronduit gevaarlijk, vindt activist en schrijver Dyab Abou Jahjah.

In zijn nieuwe boek, Reset, reflecteert socioloog Mark Elchardus over de breuklijn tussen de ‘communautaire en liberale benaderingen van individu, vrijheid en gemeenschap’. Die manifesteert zich door wisselende perioden in de geschiedenis van Europa, waarin ‘gemeenschappelijk wordt gebouwd aan de middelen om vrij te zijn en perioden waarin die middelen worden gebruikt om vrij te zijn van de invloed van de gemeenschap’. Dat laatste is volgens Elchardus funest en destructief, en is het gevolg van een kwaadaardige ideologie: het liberalisme.

Elchardus had zijn boek ook als titel Tegen het liberalisme kunnen meegeven. Hij fulmineert tegen het liberalisme, dat hij gelijkstelt met egoïsme. Het erodeert alle kostbare gemeenschapsbanden en is een vermomde vorm van dictatuur. Liberalisme en neoliberalisme zijn voor hem een en hetzelfde.

Het betoog van Elchardus lijkt rechtstreeks uit de negentiende eeuw te komen. Hij lijkt niet te erkennen dat het liberalisme van het laisser-faire en de ‘onzichtbare hand’ moest wijken voor een liberaal-sociaal compromis dat de weg heeft gebaand voor welvaart en stabiliteit in Europa. Elchardus schetst het liberalisme in zijn dogmatische oervorm, een vorm waarin zelfs de meest extreme neoliberalen zich niet zouden herkennen.

Reset had ook Tegen de verlichting kunnen heten. Elchardus omarmt het discours van de filosofen van de ’tegenverlichting’ in haar meest radicale versie, namelijk het Duitse romanticisme. Zijn focus op wat hij ‘de volkswil’ noemt, doet denken aan concepten zoals de Nationalgeist en de Genius des Volkes, die gemunt werden door de Duitse filosoof Johann Gottfried Herder (1744-1803). Ook Elchardus gebruikt de volkswil als een abstract begrip.

‘Mensenrechtendictatuur’

De voormalige huissocioloog van de socialisten houdt een reactionair pleidooi tegen het individu en zijn mensenrechten, en voor de gemeenschap. De liberale elite heeft het duizendjarige rijk van de mensenrechten gevestigd, de democratie vernietigd en de volkswil verraden, stelt Elchardus. Diezelfde elite is volgens hem ook verantwoordelijk voor het aanmoedigen van massamigratie, open grenzen en de aanval op de natiestaat en nationale identiteiten.

De mensenrechtendictatuur waartegen Elchardus fulmineert, heerst vandaag nergens duidelijker dan in de Europese Unie, die het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens heeft ingevoerd en een gerechtelijke structuur heeft ontwikkeld – met het Hof van Straatsburg als hoogste orgaan – die door geen enkele andere instantie wordt gecontroleerd. In combinatie met soortgelijke tendensen binnen de lidstaten, waarbij grondwettelijke rechtbanken boven de politiek en de volkswil worden geplaatst, is volgens Elchardus de democratie vervangen door een ‘juristocratie’, een ondemocratisch systeem.

De auteur stelt cynisch dat in een juristocratie niets anders telt dan wat mensen onderling in een contract afspreken. ‘De samenleving is ook niet meer dan dat, een contract, enkel te bewaken door een rechtsorde die boven de contracterende partijen staat.’ Alweer heeft Elchardus het helemaal mis. Een samenleving is natuurlijk veel meer dan dat. Cultuur, identiteit en gemeenschapszin zijn allemaal belangrijk, en ze floreren in onze samenleving onder de bescherming van en dankzij de rechtsstaat. Zonder rechtsstaat worden al die zaken door de machthebbers opgelegd en hebben mensen en gemeenschappen veel minder ruimte om vrij en authentiek uitdrukking te geven aan hun cultuur en identiteit. We hebben gezien hoe dat werkte in de Sovjet-Unie, en we zien hoe het vandaag werkt in China.

‘Media monitoren’

Om de controle te herwinnen en de democratie op basis van de volkswil te vestigen, moet de volkssoevereiniteit opnieuw boven de wet worden geplaatst, vindt Elchardus. Geen wet of verdrag mag buiten het bereik van de volkswil vallen. Ook het democratisch proces moet zich als het ware afspelen binnen de grenzen van de volkswil. Maar voor Elchardus wordt de volkswil niet uitsluitend door verkiezingen bepaald. Hoe kunnen we dan vaststellen wat de volkswil is?

De socioloog geeft een zeer gevaarlijk antwoord: hij wil een instelling creëren met ambtenaren die voortdurend peilen wat er onder de bevolking leeft en hoe ze denkt. Die informatie wordt dan doorgegeven aan parlementen en politieke partijen en zo wordt het politieke debat gestuurd. In een liberale democratie vervullen het maatschappelijk middenveld, de studiediensten van politieke partijen, universiteiten, denktanks en vooral ook vrije media die functie. Maar zelfs daar, in dat medialandschap, moeten de ambtenaren volgens Elchardus ingrijpen om ‘de inhoud van de kranten en de televisieduidingsprogramma’s te monitoren’, zodat de volkswil meer tot uitdrukking komt in de media.

Elchardus’ ambtenaren zijn dus een soort politieke officieren. Dat doet sterk denken aan Iran, waar de ‘raad voor de diagnose van het belang van het regime’ bestaat. Naar de definitie van Elchardus is Iran een democratie, omdat daar verkiezingen worden gehouden en de volkswil wordt geëerbiedigd. Dat de universele verklaringen van de mensenrechten er niet worden gerespecteerd is geen bezwaar. Het is zelfs een pluspunt. Elchardus pleit er namelijk voor om de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens van de Verenigde Naties af te schaffen en te vervangen door ‘beschavingsspecifieke’ verklaringen, gebaseerd op de waarden en normen van elke afzonderlijke beschaving. Hij prijst het voorbeeld van de Verklaring van Caïro, waar islamitische autocratieën en dictaturen een farce van een dergelijke verklaring hebben aangenomen om de mensenrechten ondergeschikt te maken aan de regels van de sharia. De verwanten van de mensen die droomden van vrijheid en waardigheid en hun leven opofferden tijdens de Arabische revoluties, die Elchardus minachtend de ‘zogenaamde’ lente noemt, zullen dat niet graag horen.

Rechtsstaat

Fundamenteler vraag ik me af hoe men van een democratie kan spreken zonder de mensenrechten en de rechtsstaat boven verkiezingsresultaten te plaatsen. Wat als de volkswil, zoals uitgedrukt door de verkiezingenresultaten, een genocide wil, of een etnische zuivering? Waarom hebben we dan problemen met autocraten die verkozen zijn? Waarom hebben wij problemen met apartheidsregimes waar verkiezingen worden gehouden? En waarom hebben wij problemen met regimes die repressief zijn, ook al geven ze uiting aan de volkswil?

Democratie betekent niet een letterlijke lezing van de etymologie van het Griekse woord: de heerschappij van het volk. Democratie op die manier definiëren is ahistorisch, en vooral gevaarlijk. Ahistorisch omdat het ontkent dat wat wij vandaag democratie noemen, voortvloeit uit de waarden van de verlichting. Onze democratie is het product van een historisch proces van mislukking en wederopstanding, van bloed, zweet en tranen. Een monumentaal boekwerk waarin historische lessen zijn vervat en vertaald in democratische tradities en beginselen waarin mensen- en burgerrechten centraal staan. En gevaarlijk omdat een tirannie van een meerderheid even onderdrukkend en even ondemocratisch is als een tirannie van een minderheid. Wat zijn, bijvoorbeeld, de verkiezingen in Syrië waard? Zonder vrijheid van meningsuiting, van vereniging en andere vrijheden die in de mensenrechten zijn verankerd, is er geen politiek leven mogelijk, en zijn verkiezingen een farce die een dictatuur valse legitimiteit verschaffen.

Reset is een bevlogen en goed geschreven reactionair pleidooi tegen de mensenrechten, tegen de liberale democratie en tegen het universalisme. Het is een boek dat kan dienen als manifest voor het deel van de capitulerende linkerzijde dat aansluiting zoekt bij illiberaal radicaal-rechts.