Hij ontdekte ebola in Zaïre, bestreed aids voor de VN en leidt een universiteit in Londen. De Belgische dokter Peter Piot waarschuwt het Westen: ‘We zijn niet klaar voor een grote pandemie.’
Hij is een van de invloedrijkste Belgen in de wereld. In Londen leidt hij de prestigieuze School of Hygiene and Tropical Medicine. Die universiteit staat wereldwijd op de derde plaats van instellingen die zich bezighouden met sociale wetenschappen en volksgezondheid. Hij is bevriend met mensen als Bill Gates en Bono, hij onderhoudt persoonlijke contacten met regeringsleiders over de hele wereld, en kreeg talloze internationale erkenningen. Een man zou voor minder naast zijn schoenen gaan lopen. Niet Peter Piot (67). ‘Er zit nog altijd een Kuifje in mij’, zegt hij in zijn eenvoudige kantoor, terwijl hij naar een ingelijst voorplat van De Blauwe Lotus wijst. ‘Als het moet, vertrek ik morgen terug naar Afrika om aids of ebola te bestrijden.’
Piot raakte als kind al gefascineerd door volksgezondheid en mensenrechten, ook al drong dat besef pas jaren later echt tot hem door. ‘Ik woonde vlak bij het geboortehuis van Pater Damiaan, onze lokale held. Daar hoorde ik de verhalen over de verstoten leprapatiënten. Dat is me mijn hele leven bijgebleven. Het leidde niet naar een roeping als missionaris, maar wel als dokter. Als student schreef ik voor Amnesty International brieven om onterecht veroordeelde gevangenen vrij te laten. Ik was geëngageerd, maar niet partijpolitiek geïnspireerd. De meeste politieke groeperingen vond ik veel te dogmatisch.’
Dat engagement vertaalde zich nadien in een jarenlange strijd tegen epidemieën zoals aids en ebola.
PETER PIOT: In Nairobi vertelden met hiv besmette vrouwen me dat ze thuis mishandeld werden. Anderen werden vermoord. Ik zag hoe homoseksuelen aangepakt werden vanwege hun geaardheid. Aids heeft ervoor gezorgd dat mensenrechten belangrijk werden in de volksgezondheid. Mensen die besmet werden met het hiv-virus werden net als leprapatiënten gediscrimineerd en gestigmatiseerd. In België viel dat nog enigszins mee nadat de eerste geneesmiddelen op de markt kwamen die het virus konden bestrijden. Belgische patiënten kregen toegang tot de medische behandelingen en konden dankzij de ziekteverzekering overleven. Maar dat gebeurde niet overal, en zeker niet in de ontwikkelingslanden. Nog altijd niet. Mijn betreurde Nederlandse vriend Joep Lange, ook een aidsbestrijder en een van de slachtoffers aan boord van de neergeschoten vlucht MH17, zei altijd: ‘Voor de allerarmsten op deze wereld is niets zo dodelijk als een slechte overheid.’ Dat is scherp geformuleerd, maar hij had wel een punt. Je zult maar in een arm land wonen dat veel geld investeert in bijvoorbeeld een leger en niet in gezondheidsvoorzieningen. In andere landen, zoals Brazilië, is het recht op gezondheidszorg dan weer een onderdeel van de grondwet.
U schreef in uw autobiografie No Time To Waste: ‘De mensonterende omstandigheden, het ondraaglijke lijden en de ziektes waartoe extreme armoede deze mensen veroordeelt, tekenden me voor het leven.’
PIOT: Dat klopt. Ik werd daar voor het eerst mee geconfronteerd in 1976, tijdens de eerste ebolacrisis in het toenmalige Zaïre. Als mens en als wetenschapper was dat een groot avontuur. Ik was nog nooit in Afrika geweest, en ontdekte er samen met enkele anderen een nieuw virus. Heel spannend, maar tegelijkertijd zag ik in wat voor erbarmelijke omstandigheden de mensen daar moesten leven en overleven, ondanks de potentiële rijkdom van het land. Dat maakte een grote indruk op mij.
Vandaar uw grote verontwaardiging toen de wereld zweeg bij de ebola-epidemie in West-Afrika in 2014?
PIOT: Toen Artsen zonder Grenzen in juni 2014 als eerste rapporteerde dat ebola ‘out of control’ was, reageerde ik eerst nogal sceptisch. Misschien overdrijven ze om meer fondsen in te zamelen, dacht ik. Maar ze hadden gelijk. Daarom mailde ik begin september naar 1500 personeelsleden van deze universiteit een oproep om zich te melden als vrijwilliger. Binnen de 48 uur hadden 200 van hen dat gedaan. Dat was indrukwekkend en ontroerend, zeker als je beseft dat het om een dodelijk virus gaat.
U gaf toen ook het legendarische interview aan Christiane Amanpour van de Amerikaanse nieuwszender CNN, waarin u opriep tot een soort militaire operatie om het virus in te dammen. De wereld was volgens u in oorlog met het virus.
PIOT: Dat is het voordeel van werken in Londen. CNN zit hier letterlijk om de hoek. Bovendien kende ik Christiane van vorige interviews. Maar het klopt wel dat de wereld toen de ernst van de situatie niet inzag. De Wereldgezondheidsorganisatie deed haar werk niet, en greep pas in nadat twee Amerikanen aan het virus waren overleden. Dat vloekt met mijn rechtvaardigheidsgevoel.
Is de wereld eigenlijk voldoende voorbereid op een volgende epidemie, van ebola of een ander virus?
PIOT: Een beetje, maar zeker niet genoeg.
Is een nieuwe uitbraak mogelijk?
PIOT: Goeie vraag. Het is moeilijk te voorspellen. Ik denk dat een nieuwe uitbraak minder omvangrijk zal zijn dan de vorige. Het belangrijkste bij de uitbraak van een epidemie is om zo vroeg mogelijk te reageren. Nu is men alerter. De gevaren zijn beter bekend en men weet hoe te reageren. De grote vraag blijft wat er zal gebeuren bij wat ze in Californië ‘The Big One’ noemen, de grote verwoestende aardbeving. Men weet dat ze er zal komen, alleen niet wanneer. Hetzelfde geldt voor de volgende pandemie, een soort Spaanse griep versie 2.0, of de uitbraak van een nieuw dodelijk virus dat we nu nog niet kennen.
Zijn we daar klaar voor?
PIOT: Het bestrijden en voorkomen van epidemieën staat voor het eerst in de geschiedenis hoger op de politieke agenda. Er is meer geld beschikbaar en in de kwetsbaarste landen investeert men eindelijk in de medische infrastructuur en de vorming van mensen. Er zijn snellere diagnostische middelen en we kunnen sneller vaccins ontwikkelen. Intussen is ook de Coalition for Epidemic Preparedness Innovations (Cepie) opgericht. Ik ben daar ondervoorzitter van. Die coalitie verzamelt geld om vaccins te laten ontwikkelen waarmee moeilijk winst te maken valt, en die dus genegeerd worden door de grote farmaceutische bedrijven.
En wat als de Spaanse griep 2.0 hier uitbreekt?
PIOT: Kunt u zich voorstellen dat in ons land plots een miljoen mensen naar het ziekenhuis moeten met een zware longontsteking? Huisartsen, spoeddiensten, ambulancediensten zijn daar totaal niet klaar voor.
Kan men zich daar wel op voorbereiden?
PIOT: Ik vergelijk het met een brand. Je richt ook geen brandweerdienst op als het huis in lichterlaaie staat. Je hoopt dat je er nooit een beroep op hoeft te doen, maar je moet je wel voorbereiden. Bedrijven, instellingen en zeker ziekenhuizen zouden jaarlijks epidemie-oefeningen moeten doen. Ze moeten noodscenario’s, procedures en normen opstellen. Dat lijkt bureaucratisch, maar het is levensnoodzakelijk. België kreeg veel kritiek van Groot-Brittannië op de aanpak van de terroristen na de terreuraanslagen in maart, maar de hulpdiensten leverden goed werk. Je merkt dat er een grote vooruitgang is gemaakt sinds het Heizeldrama, daar heeft men de juiste lessen uit getrokken.
Hoe staat u tegenover griepvaccins?
PIOT: Ik ben er een groot voorstander van en laat me zelf al jaren vaccineren. Elk jaar sterven duizenden mensen aan griep. Hoe ouder, hoe groter het risico. Er bestaat een antivaccinbeweging, die soms religieus geïnspireerd is. Anderen kiezen voor de natuurlijke weg. Dat is allemaal goed en wel, maar een kind met mazelen laat je toch ook niet over aan de natuur? Dan riskeer je dat het een hersenontsteking krijgt, blind of doof wordt. Verkies je dat als ouder? Er zijn weinig dingen die zo veel mensen gered hebben als vaccins. Je merkt het niet, maar het gebeurt wel.
Moet de overheid griepvaccins verplichten?
PIOT: Ik vind van wel. Misschien botst dat op het recht om niet gevaccineerd te worden, maar ik vind dat zeer egoïstisch. Het gaat niet alleen om je persoonlijke bescherming, maar ook om die van de gemeenschap.
Door besparingen van de overheid krijgen ziekenhuizen het moeilijker. In België vrezen sommigen een volksgezondheid met twee snelheden. Ook in Vlaanderen groeit het aantal commerciële ziekenhuizen waar vermogende Vlamingen met een goede privéverzekering zich laten behandelen.
PIOT: Alle gezondheidssystemen – van Groot-Brittannië via de VS en Zwitserland tot België – zitten in een scenario dat veel weg heeft van een rampenfilm. De bevolking veroudert. Er zijn meer chronische aandoeningen, zoals obesitas en diabetes. Een groeiend aantal mensen ontwikkelt dementie enzovoort. Veel kankers zijn perfect te genezen, maar de behandelingen worden duurder. Op een bepaald ogenblik zal men onze gezondheidszorg fundamenteel moeten herdenken. Dat zal niet populair zijn en politiek moeilijk liggen, maar het moet. Want als we doorgaan zoals nu, stevenen we regelrecht af op een ramp.
Stel: u bent minister van Volksgezondheid. Wat doet u eraan?
PIOT: Ik zou beginnen met mensen te consulteren die zelf geen belangen hebben in de medische sector. Nu kiezen alle partijen in de volksgezondheid – dokters, ziekenhuizen, ziekenfondsen, verzekeringsmaatschappijen, farmaceutische industrie enzovoort – in de eerste plaats voor hun eigen belangen, zonder aan het grotere plaatje te denken. Er moet een langetermijnvisie komen met de blik op de komende 30 à 50 jaar. Er zijn afspraken nodig waarbij beslist wordt dat bijvoorbeeld 20 procent van het bbp of 10 procent van een salaris naar gezondheidszorg gaat. En we moeten beseffen dat niet alles meer mogelijk zal zijn. Een 90-jarige zal geen nieuwe heup meer krijgen. Mensen die roken, worden uitgesloten van een longoperatie. Obese mensen moeten vermageren om in aanmerking te komen voor een behandeling. Die medische ‘rantsoenering’ gebeurt al een beetje, maar eerder op z’n Belgisch, zonder goede afspraken.
Volksgezondheid is volgens u een topprioriteit, maar bij de laatste begrotingscontrole moest Maggie De Block (Open VLD) het grootste deel van de besparingen dragen. Was dat een verkeerde keuze?
PIOT: Ik ken de details niet, maar het lijkt me niet de juiste weg. De nood aan meer volksgezondheid en hogere budgetten is groot. De groei is niet tegen te houden, je kunt ‘m hoogstens wat afremmen. Bijvoorbeeld door meer in te zetten op preventie. Kijk naar obesitas. In Groot-Brittannië is het aantal operaties waarbij men vet wegneemt bij patiënten ongelooflijk gestegen, maar dat is niet langer betaalbaar. We moeten evolueren naar een gezondere samenleving, maar ook hier dreigt het risico van een volksgezondheid met twee snelheden. Goed opgeleide mensen doen meer aan sport, ze leven gezonder en letten op hun voeding. De gevolgen zijn niet min: In Londen bedraagt het verschil tussen de rijkste en armste buurt twaalf levensjaren.
Bij preventie horen ook minder of geen tabak en alcohol. Laat dat nu net twee domeinen zijn waar minister van Volksgezondheid De Block zwaar bekritiseerd wordt.
PIOT: In New York mag je zelfs niet meer roken in Central Park. In Wales mag je niet roken in auto’s als er een kind in zit. Dat is goed. Wat vroeger cool was, is het nu niet meer en omgekeerd. Het is onbegrijpelijk dat Maggie De Block de verkoop van alcohol en tabak aan jongeren niet wil verhinderen, omdat het zogezegd jobs zou kosten. Zo’n beleid kost geen jobs maar mensenlevens.
Heeft volksgezondheid voorrang op economische belangen?
PIOT: Een goede fysieke gezondheid is ook goed voor de economie. Een roker kost ontzettend veel geld aan de maatschappij. Hetzelfde geldt voor alcoholverbruik, wat in Groot-Brittannië een groot probleem is. We zijn vandaag donderdag. Vanaf vier uur staan de mensen hier op straat te drinken tot ze stomdronken zijn. Ze geven over en gaan opnieuw drinken. Het studentenblad van het prestigieuze Imperial College publiceert elke maand een soort pin-up van de maand. Dat is geen schaarsgeklede vrouw, maar een paginagrote foto van een student die lazarus in zijn kots ligt. Dat vinden ze geweldig. Het gevolg is een epidemie van levercirrose bij 35- tot 45-jarigen. Om dat te krijgen, moet je al véél drinken.
Hoe kan de overheid dit indijken?
PIOT: Je kunt mensen niet verbieden om iets te drinken. Ik ben zelf ook geen geheelonthouder. De Britse overheid heeft onlangs het advies om niet meer dan 14 eenheden alcohol te drinken per week gehalveerd, maar de prijs van alcohol blijft te laag in dit land. Een fles wodka is goedkoper dan melk of sinaasappelsap. Dat is toch niet normaal?
In België woedde onlangs de discussie over de extreem hoge lonen van sommige specialisten. Hoe kijkt u daartegen aan?
PIOT: De betaling van sommige, vooral technische specialismen, staat niet meer in verhouding tot hun bijdrage aan de samenleving. Die evolutie komt overgewaaid uit de VS. Dat is geen goede zaak. Andere dokters, zoals psychiaters en kinderartsen, die vooral veel moeten praten me hun patiënten, zouden meer moeten verdienen, net als huisartsen.
U betreurt dat gezondheid niet hoog genoeg op de agenda staat bij klimaatonderhandelingen.
PIOT: Er zijn grote en onrustwekkende verbanden tussen het klimaat en de gezondheid. We krijgen steeds vaker zware hittegolven in onze contreien, die veel levens kosten. Tropische ziektes komen onze kant op, zoals zika. In het Engelse graafschap Kent is vorig jaar al een variant aangetroffen van de mug die het zikavirus verspreidt. Hetzelfde gebeurde in Texas en Florida, en in Italië brak enkele jaren geleden een epidemie uit van chikungunyakoorts, een van oorsprong tropische ziekte die hevige gewrichtspijnen veroorzaakt. In Florida zit knokkelkoorts. Enzovoort.
U woont al enkele jaren in Londen. Is er veel veranderd na het brexitreferendum?
PIOT: Veel en weinig. Objectief is Groot-Brittannië nog altijd lid van de Europese Unie, maar in de geesten is er wel veel veranderd. Er heerst onzekerheid. Het aantal haatmisdrijven tegen buitenlanders, vooral Polen, is sinds het referendum met 41 procent gestegen. Xenofobie en racisme nemen hand over hand toe.
Een parlementslid van de Conservatieve partij lanceerde onlangs zelfs een petitie waarin werd opgeroepen om verzet tegen de brexit te behandelen als landverraad.
PIOT: Dit land wordt opgejaagd door de tabloids. De populaire kranten hebben hun lezers belogen en bedrogen. Het blad The Economist noemt het de ‘post-truth society’. Enkele politici deden daar trouwens aan mee. Zo zei Boris Johnson, de vroegere burgemeester van Londen, dat de National Health Service wekelijks 350 miljoen pond extra in kas zou krijgen als Groot-Brittannië uit de EU zou stappen. De dag na het referendum verklaarde hij doodleuk dat hij het zo niet bedoeld had. Komaan zeg.
Woont u hier nog graag?
PIOT: Heel graag. Londen is een multiculturele stad waar de meeste buitenlanders goed geïntegreerd zijn. In mei kozen de inwoners Sadiq Khan tot eerste moslimburgemeester van Londen. De hele wereld is hier, maar sinds de brexit heerst er een psychologische depressie. Er wordt minder initiatief genomen. Het beleid is stilgevallen omdat alle aandacht naar de brexit gaat.
Het Britse Hoog Gerechtshof heeft bepaald dat het parlement zich moet uitspreken over artikel 50 om de Europese Unie te verlaten. Is het mogelijk dat het parlement alsnog kiest voor een ‘remain’?
PIOT: Dat zou politieke zelfmoord zijn, ook al was er maar een nipte meerderheid voor een brexit. Het is jammer dat de jongeren veel lawaai maakten op de sociale media, maar zelf niet gingen stemmen. De dag van de verkiezingen vond het muziekfestival in Glastonbury plaats. Daar waren 200.000 jongeren aanwezig. Ze waren beter voor een ‘remain’ gaan stemmen in plaats van achteraf te komen klagen. Het zou beter zijn voor de democratie om overal de stemplicht in te voeren.
Hoe is het om samen te werken met Bill Gates en zijn ‘foundation’ die veel aan liefdadigheid doet?
PIOT: Hij zat hier twee weken geleden nog, met een onvermijdelijke Diet Coke in de hand. Het is enorm uitdagend om samen te werken met hem. Bill is streng en wil alles weten. Hij werkt precies en is erg gedreven door cijfers en data. Je moet voortdurend op je qui-vive zijn. Ik heb een grote bewondering voor hem. Hij is een van de rijkste mensen ter wereld. Hij schonk al 30 miljard dollar weg, en van de 80 miljard die overblijft, zal hij nog 90 procent doneren aan goede doelen. Dan blijven er nog enkele miljarden over voor zijn kinderen. (lacht)
Ook in België zit filantropie in de lift.
PIOT: Ik denk dat de combinatie van filantropie en het fair betalen van belastingen het beste is. De Britse regering stimuleert filantropie. Als ik 100 pond geef aan Artsen zonder Grenzen, krijgt AzG er 125 omdat de Britse overheid 25 pond boven op mijn schenking betaalt.
Uw school is ook afhankelijk van filantropie.
PIOT: Slechts 15 procent van ons budget komt van de overheid. Dat betekent niet alleen dat ik veel aan fundraising doe, maar ook dat ons inschrijvingsgeld vrij hoog is: 9000 pond voor Europese studenten en 20.000 pond voor de anderen.
Onderweg naar hier zag ik een affiche om een studentenkamer te huren: 250 pond… per week!
PIOT: Londen is extreem duur. De meeste studenten hebben daarom een lening. Om hen aan te trekken, moeten we wel de besten van de wereld zijn én blijven.
Tot slot: keert u ooit nog terug naar België?
PIOT: Dat weet ik niet. Ik ben er bijna 68 en hoop hier nog vijf jaar te blijven werken – als ik tenminste niet gedeporteerd word na de brexit. (lacht) Mijn leeftijd is trouwens een van de redenen waarom ik in Groot-Brittannië woon. Hier ben ik niet verplicht om met pensioen te gaan, daarom emigreren nogal wat Vlamingen naar hier. Economieprofessor Paul De Grauwe is het bekendste voorbeeld. Jammer dat ons land op die manier zoveel ‘oud’ talent laat schieten.
Tekst Michel Vandersmissen, foto David Harrison
‘Er zijn grote en onrustwekkende verbanden tussen het klimaat en gezondheid. Tropische ziektes komen onze kant op.’
‘Een fles wodka is in Groot-Brittannië goedkoper dan melk of sinaasappelsap. Dat is toch niet normaal?’
‘Het is enorm uitdagend om samen te werken met Bill Gates. Hij wil alles weten.’
‘De 200.000 jongeren die op het Glastonburyfestival zaten, waren beter voor “remain” gaan stemmen.’
