‘De vrijheid om onderwijs te genieten in de eigen moedertaal, wordt in Zuid-Afrika met de voeten getreden’

‘Afrikaans wordt vandaag in de verdrukking geduwd door universiteitsbesturen en de ANC-regering’, schrijven Yves T’Sjoen en Wannie Carstens. Ze pleiten voor de waardering van Afrikaans als academische taal.

Aan de vooravond van de Poëzieweek in de Lage Landen (31-1 t/m 6-2) is in de marge van het poëziegeschenk Vrij-wij? van Tom Lanoye het Afrikaans gevierd. Eregast in de Arenbergschouwburg was Antjie Krog. De Zuid-Afrikaanse schrijfster is een maand gastschrijver is in Amsterdam. Op indrukwekkende wijze las zij in Afrikaans, met simultaanvertaling op scherm, gedichten uit Hoe zeg je dat? en Medeweten. Het publiek luisterde ademloos. Daarna hieven Lanoye en Krog een duet aan. Zij declameerden fragmenten uit Mamma Medea en King Lear, afwisselend in Nederlands en Afrikaans. De tweestemmige performance liet beide talen weergaloos resoneren.

De vrijheid om onderwijs te genieten in de eigen moedertaal, wordt in Zuid-Afrika met de voeten getreden.

De lofzang van het Afrikaans contrasteert met de deflatie die de taal ondergaat in Zuid-Afrika. Niet in het culturele leven. Talrijk zijn de kunstenfestivals waar schrijvers en toneelmakers, voordrachtkunstenaars en acteurs in Afrikaans optreden. Afrikaans krijgt vandaag vooral klappen uitgedeeld door universiteitsbesturen en de ANC-regering. Het taalbeleid is erop gericht Afrikaans als onderwijstaal hoogstens nog te gedogen. Niet alleen aan universiteiten in Stellenbosch en Bloemfontein is Engels almaar meer de taal van onderricht. Deze week maakte de rector van de Universiteit Pretoria bekend, na een juridische strijd die is beslecht in het voordeel van de beweging English Only, dat vanaf dit nieuwe academiejaar alleen nog in het Engels wordt gedoceerd.

Het is onbegrijpelijk. Of om Antjie Krog te citeren: iedereen in Zuid-Afrika denkt Engels te kunnen spreken maar het is niemands moedertaal. Zoals in de Lage Landen en ook elders op het Europese vasteland wordt in Zuid-Afrika vooral slecht Engels gesproken. Krog maakte zich deze wek vrolijk over ons gebruik van het ‘steenkool-Engels’. Momenteel loopt in Zuid-Afrika nog steeds een rechtszaak die Breyten Breytenbach, de bekende historicus Hermann Giliomee en anderen tegen het universiteitsbestuur van Stellenbosch voeren.

De aanklagers viseren de taalpolitiek die onder het voorwendsel van internationalisering uitsluitend nog kiezen voor Engels. Steenkool-Engels. In een cultureel en linguïstisch zo divers land als Zuid-Afrika is dat een aberratie. Een land met volgens de grondwet elf ambtelijke talen. Het Afrikaans wordt gereduceerd tot een praktische huis-, tuin- en keukentaal. Het taalbeleid van Stellenbosch is stuitend. Vooral in de West-Kaap spreekt het merendeel van de bevolking, wit, bruin en zwart, als moedertaal Afrikaans (of een variëteit). Beduidend meer bruin dan wit overigens. Door te kiezen voor Engels als unieke onderwijstaal, onder druk van de lucratieve academische internationalisering, ontneemt het bestuur vele jongeren de gelegenheid in hun moerstaal tertiair onderwijs te volgen.

De strijd die de Vlaamse Beweging heeft gevoerd voor onderwijs en rechtspraak in de eigen moedertaal heeft ons gevoelig gemaakt voor dergelijke taalkwesties.

De strijd die de Vlaamse Beweging heeft gevoerd voor onderwijs en rechtspraak in de eigen moedertaal heeft ons gevoelig gemaakt voor dergelijke taalkwesties. Méér dan Nederlanders. Aan Nederlandse universiteiten is een steeds hoger percentage van de bacheloropleidingen Engelstalig, en zowat alle studierichtingen in de master. Ook in Nederland wordt een juridische strijd gevoerd voor Nederlands als wetenschaps- en onderwijstaal, tegen de nivellering van het wetenschappelijk discours in een taal waarin de meesten onvoldoende wendbaar zijn. Ik denk dat de alertheid voor het behoud van het Nederlands als voertaal aan Vlaamse universiteiten onverminderd moet blijven. Er zijn voldoende signalen dat ook hier de nodige waakzaamheid is geboden. Het is overigens geen keuze tegen het Engels maar voor onderwijs en onderzoek ook in het Nederlands. In een meertalige context, en die is niet alleen Engels.

We begrijpen vanuit historisch perspectief dus de taalstrijd die in Zuid-Afrika wordt gevoerd. We hebben er zelfs affiniteit mee. Er is een derde Afrikaanse taalbeweging aan de gang, maar het is bijzonder onzeker of het tij nog kan worden gekeerd. Zeker nu ook in Pretoria Afrikaans verdwijnt als taal van onderwijs.

Het is paradoxaal dat in Europa, vooral in de Lage Landen, zoveel belangstelling bestaat voor Afrikaans. Niet alleen Antjie Krog verovert met haar stem in het buitenland de harten van poëzielezers. In september heeft weer de Week van de Afrikaanse roman plaats, met markante geluiden uit de Afrikaanse letteren. In Gent wordt een symposium gehouden met en over Nobelprijskandidaat Breyten Breytenbach. In de faculteit Letteren en Wijsbegeerte is een leerstoel Zuid-Afrika opgericht. Net als in Amsterdam kunnen studenten de taal leren, zich verdiepen in de rijkdom van de Afrikaanse literatuur, in die merkwaardige taalgeschiedenis. Afrikaans bloeit als nooit tevoren in ons taalgebied.

Het is tragisch dat aan universiteiten in het land waar deze Afrikataal tot wasdom is gekomen geen toekomst meer heeft, en als academische taal alle kansen wordt ontnomen.

Dat kan echter niet aan universiteiten in Zuid-Afrika, waar het dezer dagen een triest lot is beschoren. Maar wel in de literatuur en het theater, op schrijverspodia en tijdens festivals. En dus in Europa waar Zuid-Afrikaanse vertalers en schrijvers graag geziene gasten zijn en een breed forum krijgen. Er is vooral natuurlijk veel meer dan alleen Antjie Krog. Binnenkort komen Eben Venter en Ronelda Kamfer naar onze contreien. Zij brengen weer een ander Afrikaans tot klinken.

Tom Lanoye zingt waar hij neerstrijkt met theatrale verve de lof van het Afrikaans. Antjie Krog verovert te lande de harten. Het is tragisch dat aan universiteiten in het land waar deze Afrikataal tot wasdom is gekomen geen toekomst meer heeft, en als academische taal alle kansen wordt ontnomen. Méér dan de taal zijn de taalgebruikers de dupe. Dat zijn overwegend Afrikaanssprekende jongeren die nu subtiel worden overtuigd dat ‘English Only’ de enige weg is naar een maatschappelijke positie. In een land met zo vele talen is dat natuurlijk een aperte leugen, de verachting van democratische waarden en het belang van meertaligheid.

Een fundamenteel mensenrecht, met name de vrijheid onderwijs in de eigen moedertaal, wordt in Zuid-Afrika met de voeten getreden. Vrijheid is overigens het thema van de Poëzieweek.

Yves T’Sjoen (Universiteit Gent en Stellenbosch).

Wannie Carstens, Noord-Wes Universiteit (Potchefstroom) en leerstoel Zuid-Afrika (UGent)