De vernieuwingsoperatie van Tom Van Grieken: is het Vlaams Belang veranderd?

Het Vlaams Belang wil liever dan ooit meeregeren en het cordon sanitaire kraakt. Is de partij voldoende geëvolueerd voor een machtsdeelname? Knack legt het discours, de inhoud en het personeel onder de loep.

‘Zelfde fakkels, nieuw vuur’, twitterde Tom Van Grieken na zijn verkiezing tot Vlaams Belang-voorzitter in de herfst van 2014. Heeft Van Grieken daarmee zelf afdoende de vraag beantwoord of zijn VB een andere partij is dan die van zijn voorgangers Gerolf Annemans (2012-2014), Bruno Valkeniers (2008-2012), Frank Vanhecke (1996-2008) en Karel Dillen (1978-1996)?

Experts in politiek extremisme Cas Mudde (Universiteit Georgia) en Sarah de Lange (Universiteit Amsterdam) vinden alvast dat de partij wezenlijk niet is veranderd. ‘Het VB moet een van de meest stabiele partijen van Europa zijn’, zegt De Lange. ‘Wat migratie- en familiebeleid betreft, zie ik weinig evolutie. Ze hebben wel een sociaal-economische bocht naar links gemaakt, zoals veel van hun Europese zusterpartijen. Dat kon omdat het geen primair thema was, zoals migratie.’

Volgens Mudde staat het VB van Van Grieken voor dezelfde kernwaarden als dat van zijn voorgangers: ‘Nativisme – de politiek die zogenaamde “oorspronkelijke” bewoners afzet tegen immigranten -, autoritarisme en populisme. Een onafhankelijk Vlaanderen voor “etnische” Vlamingen blijft het doel. Het VB is wel, gedwongen door de realiteit dat steeds meer geboren en getogen Vlamingen een migratieachtergrond hebben, geëvolueerd van repatriatie naar assimilatie. Maar die koerswijziging werd al in de jaren negentig ingezet, onder Vanhecke, Dewinter en Annemans.’

Wie wel vindt dat de partij is veranderd, zijn ex-VB’ers Koen Dillen en Karim Van Overmeire (sinds 2011 N-VA-lid), met name als het gaat over de retoriek. Dillen: ‘Van Grieken heeft een ernstige poging gedaan om die te verzachten. Maar hij heeft niets inhoudelijk gewijzigd, denk ik. Toch vind ik hem geen wolf in schapenvacht.’ Volgens Van Overmeire is het VB van vandaag een andere partij dan de partij die hij verliet. ‘Wij zaten toen niet alleen in een cordon sanitaire, maar ook in een cordon médiatique. Wat wij ook voorstelden, het werd doodgezwegen. De enige manier om de pers te halen, was met spectaculaire, grensoverschrijdende stunts.’

Maar indien het VB ooit zou meeregeren, verwacht Van Overmeire dat de soep niet zo heet zal worden gegeten als ze wordt opgediend. ‘Het VB zou snel stoten op wetten en praktische bezwaren om zijn programma te realiseren. We leven in een rechtsstaat met checks-and-balances. Ik zie ook geen voorstellen om de rechtsstaat an sich op non-actief te zetten. Zelfs het 70 puntenprogramma moest je zo niet lezen. Dat was geen plan om uit te voeren, maar een plan om te choqueren, om aandacht te krijgen.’

Vuil kantje

Een mooi voorbeeld van Van Griekens retorische rebranding is het omvormen van de oer-VB-slogan ‘Eigen volk eerst’ naar ‘Onze mensen eerst’. Van Grieken-intimus en Europees Parlementslid Tom Vandendriessche gaf in 2017 in Knack nog een voorbeeld: ‘Tom noemt de samenleving een kopje thee: lekker met één klontje suiker erin, ondrinkbare drab met 20 klontjes. Daarmee zeg je hetzelfde wat we altijd al zeiden, maar zonder het over “verbruining” te hebben.’

Eigenlijk bewandelt Van Grieken het pad dat zijn voorganger Annemans in 2012 uittekende op het congres waarop hij als voorzitter op het schild werd gehesen: ‘Wij gaan, goede vrienden, het dan wel anders doen, we gaan niet iets anders doen.’ Annemans zei toen ook dat het een vergissing was geweest om in 2004, nadat het Vlaams Blok was veroordeeld wegens racisme, te zeggen dat opvolger Vlaams Belang “vuil genoeg” zou blijven.

Van Grieken, door vriend en vijand een gentleman genoemd, lijkt dat vuile kantje van zijn partij wel te koesteren. Daarvoor hoef je niet op te duikelen dat hij een schoolfeestje verstoorde omdat er halalvlees werd aangeboden, of dat hij VMO-leider en zelfverklaard nationaalsocialist Bert Eriksson een ‘grootse man’ heeft genoemd. Recente socialemediaposts zoals ‘Multicultureel = Multicrimineel’ of ‘Dit allochtoon tuig: Kei hard aanpakken!’ verschillen nauwelijks van oldskool VB-oneliners van Filip Dewinter. Over die laatste: Dewinter heeft onder Van Grieken weliswaar aan invloed ingeboet, maar hij hoefde zijn retoriek nooit in te tomen. Iemand als Dries Van Langenhove werd door Van Grieken dan weer persoonlijk binnengeloodst als ‘partijonafhankelijk activist’. Sindsdien loopt Van Langenhove, oprichter van de extreemrechtse jongerenvereniging Schild & Vrienden, in de kijker als de bekendste Vlaamse fellowtraveller van de internationale alt-rightbeweging.

Hoogleraar staatsrecht Hendrik Vuye heeft in zijn laatste maanden als Kamerlid Van Grieken van nabij leren kennen. De twee mannen bespraken, vruchteloos, een electorale samenwerking. ‘De tweespalt in die partij, vandaag tussen Van Grieken enerzijds en figuren als Van Langenhove en Sam van Rooy anderzijds, is er altijd geweest’, zegt Vuye. ‘Maar er is geen plaats voor zulke figuren als Van Grieken van het VB echt een bestuurspartij wil maken. Daarop zijn onze gesprekken ook stukgelopen. Je kunt je toch geen Vlaamse regering indenken met Filip Dewinter of Sam van Rooy als minister? Van Grieken geeft nooit een helder antwoord op de vraag of hij bereid is afstand te doen van dit soort mensen. Dankzij het cordon hoeft hij dat natuurlijk ook niet.’

Mudde vindt dat Van Grieken makkelijk wegkomt met het aura van salonfähigheid dat hij zijn partij probeert aan te meten. ‘Het knappe is dat hij mensen laat geloven dat zijn partij minder radicaal is geworden zonder de radicalen af te vallen. Meer nog: hij heeft er zelfs extra binnengehaald. Dat hij toch als gematigd geldt, zegt veel meer over de evolutie van de Vlaamse samenleving en de media dan over mogelijke veranderingen binnen het VB.’

Wat sommigen de tweespalt binnen het VB noemen, is dan ook eerder een efficiënt rollenspel. Al sinds 1996, toen Frank Vanhecke de fakkel overnam van stichtend voorzitter Karel Dillen, hanteert het VB als organisatiemodel een radicale partij met een zogezegd gematigde voorzitter.

En in weerwil van de opgeschoonde retoriek wordt geen enkele partij zo vaak betrapt op het verspreiden van complottheorieën, nepnieuws en leugens als Van Griekens VB. Toen Knack-factchecker Rien Emmery bijvoorbeeld de onwaarheden uitploos die circuleren over (het strafblad van) de zwarte Amerikaanse man George Floyd, wiens dood als gevolg van buitensporig politiegeweld leidde tot de Black Lives Matter-protesten, speelden Van Grieken, Van Langenhove en Van Rooy daarin de hoofdrol (met een eervolle vermelding voor N-VA’er Theo Francken).

De inhoud

Jurgen Ceder, oud-VB’er en vandaag redacteur bij het rechtse blad ’t Pallieterke, vindt dat zijn voormalige partij ook inhoudelijk is veranderd. ‘Er is zeker een evolutie, ten goede én ten kwade. Zo betreur ik dat er veel minder aandacht is voor ethische thema’s. Vooral CD&V en N-VA hebben zich over het nieuwe abortuswetsvoorstel laten horen.’ Hij betwist ook dat het VB vandaag nog een ‘nativistische’ partij is. ‘Iemand van Afrikaanse of Turkse afkomst, denk ik, zou vandaag probleemloos bij het VB kunnen functioneren. Neem Assita Kanko, geboren in Burkina Faso en Europarlementslid voor de N-VA. Ik hoorde onlangs veel kritiek op haar van VB’ers. Niet omdat ze zwart is, maar omdat ze Engels sprak. (lacht) Ras speelt voor deze generatie geen rol meer, de islamkwestie weegt veel zwaarder door.’

Cas Mudde hecht weinig geloof aan echte inhoudelijke koerswijzigingen bij het VB. Door het cordon sanitaire, zegt hij met Vuye, heeft de partij ook nooit de druk gevoeld om te matigen. ‘En nu de N-VA zo naar rechts is opgeschoven, is er zelfs eerder een motivatie om te radicaliseren, om het verschil te benadrukken.’ Hij blijft erbij dat de belangrijkste verandering de strategie is. ‘Karel Dillen wilde dat het VB een zweeppartij zou blijven: andere partijen naar rechts opzwepen, zelf niet deelnemen aan de macht. Van Grieken spreekt nu wel duidelijk zijn wens uit om mee te regeren, zelfs als junior partij. Niet omdat hij meer gematigd is, maar omdat hij een beroepspoliticus is die in een veel vruchtbaardere periode de partij leidt. Dewinter en Annemans zouden die keuze vandaag ook maken, denk ik.’

Onderdeel van die gewijzigde strategie is dat het VB vandaag het epitheton ‘racistisch’ met klem van de hand wijst. Noemden Karel Dillen (in 1984) en Dewinter (in 2015) ‘racist’ nog een ‘eretitel’, dan dreigt de partij vandaag met processen tegen wie haar racistisch noemt. Ze werd daarin gesterkt door het arrest van het Antwerpse hof van beroep van 15 oktober 2018, dat bepaalde dat Boekenbeursorganisator Boek.be de aan het Vlaams Belang gelieerde Uitgeverij Egmont niet mag weigeren ‘omdat niet is aangetoond dat er acties zijn opgestart tegen het Vlaams Belang wegens racisme’. De Liga voor de Mensenrechten wijst erop dat dit niet betekent dat het Vlaams Belang geen racistische partij is – alleen dat er nog geen klachten zijn in die zin.

Racisme aantonen is hoe dan ook ingewikkelder geworden. Mudde, die in de jaren 1990 in Antwerpen onderzoek deed naar het VB, vindt dat het hele racismedebat in Vlaanderen fundamenteel is veranderd. ‘Vroeger was alles racisme, inclusief xenofobie en zelfs vermeende xenofobie. Er was een overreactie op het Blok en zijn 70 puntenprogramma. Het debat over de multiculturele samenleving werd niet gevoerd om het VB wind uit de zeilen te nemen. Vandaag is het omgekeerd: doordat de mainstream zo is verrechtst, mag niets nog racisme heten, alleen de meest rauwe, extreme uitingen ervan door marginale extremistische figuren. Dat is gemakkelijker dan vooraanstaande politici op racisme aan te spreken.’

De kwestie-Van Langenhove

Hét gezicht van Van Griekens verruimingsoperatie is Dries Van Langenhove. Zijn tweets en Facebookposts zijn een aaneenschakeling van complottheorieën, vaak uit de context gerukte filmpjes over mensen met een donkere huidskleur die misdrijven plegen, foto’s van kickbokstrainingen en ordinair cyberpesten. Rechts opiniemaker Joshua Livestro noemt Schild & Vrienden ‘gewoon fascisme’. ‘Dat clubje omarmt geweld, dweept met de lichaamscultuur… Enfin, alles wat je al bij Benito Mussolini vond ook.’ Ten bewijze hiervan wordt vaak verwezen naar een foto van Van Langenhove met een machinegeweer in de handen. Sprekender dan die éne foto (volgens hem genomen in een toeristenpark voor vrijgezellenfeestjes) is zijn permanente herhaling van begrippen als ‘weerbaarheid’, ‘strijd’, foto’s van vechttrainingen en agressieve taal tegen andersdenkenden.

Het alt-rightvocabularium dat Van Langenhove bezigt, legt bloot hoe het nieuwe VB het anders doet, maar niet iets anders doet dan het oude. Neem ‘kansenparels’, een uit Nederland overgewaaide en populaire extreemrechtse benaming voor (vermeende) criminelen met een migratieachtergrond. ‘Kansenparel’ heeft niet de rauwe racistische bijklank van de ‘boegnoel’ of ‘makak’ uit verkiezingsfolders die in de jaren 1980 werden uitgedeeld door Vlaams Blokkers. Het is kritiek op een systeem, in casu het zogenaamde linkse pamper- en opengrenzenbeleid, en steekt op typisch sarcastische alt-righttoon de draak met kansengroepenbeleid. Toch is de term niet onschuldig, want hij minimaliseert discriminatie en ridiculiseert het beleid ertegen.

Of neem Van Langenhoves gegoochel met historisch beladen begrippen zoals ‘volksvijand’. ‘En als het van mij afhangt’, tweette Van Langenhove op 29 juni, ‘zullen @Bart_DeWever, @FranckenTheo en andere N-VA toppers die de MSM met honderden miljoenen per jaar subsidiëren in ruil voor een voorkeursbehandeling de verantwoordelijkheid voor hun collaboratie met deze volksvijanden ook niet zomaar ontlopen.’ MSM (Main Stream Media) is alt-rightterminologie voor de pers. ‘Volksvijanden’ die zich moeten verantwoorden, was exact wat dissidenten moesten doen op de schijnprocessen van Jozef Stalin of in de ‘volksrechtbanken’ van de nazi’s. ‘Ja, het taalgebruik is verregaand’, vindt Jurgen Ceder. ‘Maar ik ben het wel met hem eens dat er een groeiende kloof is tussen een kleine, links-globalistische elite en de gewone man. Die elite, die ik ook extreem gevaarlijk vind, is oververtegenwoordigd in de media.’ Koen Dillen, die samen met Ceder het Vlaams Belang verliet, heeft meer reserves. ‘Ik begrijp Van Grieken niet. Van Langenhove zal wel een electorale meerwaarde hebben, maar op termijn zal dit een strategische fout blijken. Wat Van Langenhove zegt, is vaak onaanvaardbaar. Zo geeft Van Grieken andere partijen zelf de stok om de hond mee te slaan.’

Feitelijk is ‘onafhankelijk partijactivist’ Van Langenhove totaal ingekapseld in de partij: hij maakt deel uit van de Kamerfractie, zijn interventies worden veelvuldig gedeeld door de partijkanalen, hij werd door de partij op ‘fact finding mission’ naar de Grieks-Turkse grens gestuurd, is nadrukkelijk aanwezig in de VB-activiteitenkalender en ga zo maar door. Ook Schild & Vrienden (S&V) is een bijhuis van het VB geworden. Vlaams Belang Jongeren poseren op sociale media in S&V-polo’s of delen, zoals Jonathan Diels, VBJ-coördinator regio Antwerpen, foto’s van hoe ze Van Langenhove helpen bij het inrichten van zijn televisiestudio. Omgekeerd is S&V’er van het eerste uur Brieuc Suys vandaag parlementair medewerker van Europees Parlementslid Filip De Man en medewerker van VB Magazine.

‘Buiten de rechtsstaat’

Ook Sam van Rooy wordt vaak aangehaald als teken van de geringe fatsoenering van het VB. De ‘kroonprins van Dewinter’ is diens opvolger als fractieleider in de Antwerpse gemeenteraad en deelt zijn totale afkeer van de islam. Van Rooy werkte even voor de Nederlandse Partij voor de Vrijheid (PVV) van Geert Wilders, tot hij op non-actief werd gezet omdat hij had gefilmd hoe hij vrouwen in een boerka achtervolgde en ze ’tuig’ noemde.

Hoe fanatiek anti-islam Van Rooy wel denkt, viel ook te lezen in een recent interview met ‘ t Pallieterke: ‘Ik denk helaas ook niet dat er binnen de democratische rechtsstaat maatregelen zijn die het probleem van de islamisering volledig kunnen oplossen.’ ‘Dat is een heel verregaande en gevaarlijke uitspraak van Sam van Rooy’, oordeelt hoogleraar mensenrechten Vuye. ‘We moeten goed beseffen dat oplossingen buiten de grenzen van de rechtsstaat zaken zijn als deportatie, opsluiting op grond van religie, discriminatie op grond van religie of afkomst… Zo zegt hij het natuurlijk niet, maar dat is het wel.’

Wel komt het VB vandaag minder in opspraak door neonazistische leden of mandatarissen met losse handjes. De jaren zeventig, tachtig en negentig, toen Vlaams Blokkers zoals Roeland Raes, Xavier Buisseret en Roeland van Walleghem zich geregeld in de kijker werkten met veroordelingen wegens geweld en negationisme, waren goudmijnen voor Blokbuster, het Anti-Fascistisch Front (AFF) en Blokwatch. Toch is die tijd niet helemaal voorbij. Achter Van Grieken stond, tijdens zijn overwinningsspeech op 26 mei 2019, bodyguard Jimmy C. Die trad Van Griekens oproep om ‘groots te zijn in de overwinning’ daags nadien al met de voeten door op Facebook Groen-voorzitster Meyrem Almaci ‘onkruid’ te noemen en werd begin juni van dit jaar veroordeeld voor ‘het creëren van een digitaal kader waarbij het ventileren van racistische meningen wordt uitgelokt en/of aangemoedigd’. En voor de lokale verkiezingen van 2018 moest Van Grieken een tuchtprocedure opstarten tegen vijftien kandidaten nadat Het Laatste Nieuws had gepubliceerd hoe zij zich op sociale media positief uitlieten over Adolf Hitler, de Waffen SS Divisie Langemarck of Tomas Boutens, de wegens het beramen van moordaanslagen op onder meer Dewinter en Dyab Abou Jahjah veroordeelde ex-leider van de extreemrechtse groepering Bloed, Bodem, Eer en Trouw.

Dewinter ‘grapte’ eens dat wie meer diversiteit wilde op televisie, maar moest zorgen voor meer uitzendingen van het Nederlandse programma Opsporing verzocht. Het voorlezen van het jaarverslag van het Interfederaal Gelijkekansencentrum Unia op televisie zou dan weer meer verschillende VB’ers onder de aandacht kunnen brengen. Geen enkele partij is daarin zo aanwezig als het Vlaams Belang. Ofwel vanwege meldingen van uitspraken zoals die van Vlaams volksvertegenwoordiger Filip Brusselmans (’transgenders en holebi’s zullen altijd abnormaal blijven’) of Aalsters VB’er Steve Herman, die bij een foto van de Gay Pride schreef dat ‘deze walgelijke wantoestanden’ gestopt moeten worden. Of vanwege veroordelingen zoals die van Tom V.V., kandidaat op de Kortrijkse lijst in 2018, die eind 2019 twee maanden gevangenisstraf met uitstel kreeg en een geldboete voor haatboodschappen als ‘Afknallen die zandnikkers’.

Tom Van Grieken besloot zijn jongste boek, En nu is het aan ons, met een uitnodiging aan ‘alle Vlamingen, ongeacht hun geloof, afkomst, sociale klasse of seksuele voorkeur’ om samen met hem zijn missie te realiseren. Enige reserve lijkt daarbij gerechtvaardigd.