De nieuwe voedingsdriehoek doorgelicht: ‘We mogen het belang van voeding niet overdrijven’

De nieuwe voedingsdriehoek is zopas voorgesteld aan het grote publiek. Knack trok ermee naar professor Sander Kersten, de Nederlandse topexpert in voeding en gezondheid. ‘Het wordt er niet bij gezegd, maar een voedingsdriehoek dringt mensen een schuldgevoel op.’

Twintig jaar lang was de actieve voedingsdriehoek van het Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie en Ziektepreventie (VIGeZ) dé solide basis voor elk voedingsadvies. Hij gaf weer wat elke Vlaming ouder dan zes dagelijks moest eten om gezond te leven. Hij gaf ook weer hoeveel lichaamsbeweging we nodig hadden. Sinds 6 september staat VIGeZ voor het vlotter bekkende Vlaams Instituut Gezond Leven. En op 19 september heeft dat Instituut een remake van zijn klassieker gepresenteerd. Voortaan zijn er twee driehoeken: een voedingsdriehoek en een bewegingsdriehoek. U ontdekt ze op de volgende bladzijden.

Was de oude actieve voedingsdriehoek vooral bestemd voor gezondheidsprofessionals, dan richten de nieuwe driehoeken zich op álle Vlamingen. De nieuwe voedingsdriehoek staat op zijn kop, en rangschikt alles wat we eten volgens het effect op onze gezondheid. Hoe hoger een voedingsmiddel erin prijkt, hoe belangrijker het is – bij de actieve voedingsdriehoek was dat net omgekeerd.

De aparte bewegingsdriehoek heeft veel aandacht voor het sedentaire, zittende bestaan van de moderne mens. Hij geeft weer hoeveel, hoe vaak en hoe intens we liefst bewegen, dagelijks en wekelijks. En hij port lange stilzitters aan om elk halfuur de benen te strekken.

Naar eigen zeggen is het VIGeZ niet over één nacht ijs gegaan. Het consulteerde een uitgebreide groep van Vlaamse experts in gezonde voeding, beweging en sedentair gedrag. Voorts testte het de driehoeken uitgebreid bij een panel van 300 Vlamingen.

Knack trok met de kraakverse driehoeken naar Nederland, waar we ze voorlegden aan Sander Kersten, professor moleculaire voeding en specialist in eten en gezondheid aan de Universiteit Wageningen. Kersten: ‘Zowat elk land heeft zijn ‘drager’ van voedingsadvies. Nu eens is dat een cirkel, dan weer een al dan niet omgekeerde driehoek. In Nederland werken we met de “schijf van vijf”, waarvan de inhoud en boodschap grotendeels overlappen met die van de nieuwe Vlaamse voedingsdriehoek. Jullie driehoek is eenvoudig en helder. Van de Engelse Food Pyramid kun je dat bijvoorbeeld niet zeggen: die zie er best ingewikkeld uit. Op jullie driehoek zie ik in één oogopslag wat ik het beste “meer” en “minder” kan eten.’

Ziet u er fouten of vergissingen in?

Sander Kersten: Nee, hij is correct. Er staan geen voedingsmiddelen op de verkeerde plekken en er zijn er ook geen vergeten. Voor Vlamingen is het natuurlijk bijzonder jammer dat de frietjes, de wijn en het bier in de rode bol buiten de driehoek staan, maar dat weerspiegelt nu eenmaal de realiteit. (lacht)

Ondertussen krijgen veel mensen wel nog altijd van hun huisarts te horen: ‘Eén glas rode wijn per dag is gezond.’ En hoelang is ons niet ingelepeld dat alcohol kon, maar met mate?

Kersten: Dat idee is achterhaald. Want wat is ‘met mate’? Voor de één is dat een half pilsje, voor de ander zijn dat drie sherry’s na de middag. Matig alcoholgebruik strookt ook niet met onze wetenschappelijke kennis. Eigenlijk is alcohol puur vergif. De statistieken die ‘bewijzen’ dat 1 of 2 glazen gezond zijn, zijn vertekend. Er wordt dan vergeleken met geheelonthouders: ja, die mensen sterven iets eerder dan gematigde drinkers, maar dat doen ze omdat ze vaak een voorgeschiedenis van drankmisbruik hebben.

Dat dagelijkse glas wijn kan je natuurlijk wel een aangenaam moment bezorgen.

Kersten: Dat spreek ik niet tegen, integendeel. Alle aanbevelingen van de voedingsdriehoek vertrekken vanuit de volksgezondheid op lange termijn, terwijl het ook over ons leven hier en nu zou moeten gaan. Voeding is tenslotte meer dan alleen het consumeren van producten die ervoor zorgen dat je gezond blijft en oud wordt. Voeding is ook genot. Alle voedingsdriehoeken en -cirkels laten dat kortetermijnperspectief los. Dat is begrijpelijk én gevaarlijk. Door bier, wijn, koekjes, chips en friet in die aparte rode bol te plaatsen, met de boodschap ‘Zo weinig mogelijk’, straalt de driehoek een streng ontmoedigingsbeleid uit. Terwijl mensen net die middelen vaak sámen consumeren en ze ons plezier bezorgen. Dat is uiterst belangrijk voor onze mentale gezondheid.

Wat denkt u van de bewegingsdriehoek die aan de voedingsdriehoek gekoppeld is?

Kersten: Er is niets mis met de boodschap dat je zo veel mogelijk moet bewegen: dat is goed voor je bottensysteem en je hart en bloedvaten. Maar nu staat er expliciet en mathematisch uitgebeeld hoe je elke dag moet bewegen, en hoe vaak. Ik vind dat nogal betuttelend.

Je zou er een reactie in kunnen zien op een almaar luider klinkende waarschuwing van wetenschappers: ‘Stilzitten is het nieuwe roken.’

Kersten: Vroeger werd vooral benadrukt dat we meer moesten sporten. Vandaag ligt het accent inderdaad op bewegen en het onderbreken van onze ‘sedentaire tijd’. Maar de waarschuwing die u aanhaalt is overdreven: roken heeft een véél groter effect dan stilzitten.

Ik vraag me ook af: is jullie nieuwe bewegingsdriehoek sterk wetenschappelijk onderbouwd én getoetst? Ik vrees van niet. Hij lijkt eerder een praktische en toegankelijke vertaling van de bestaande literatuur rond bewegen.

Een praktisch en toegankelijk instrument: moet je daar dan niet op inzetten om een gedragsverandering teweeg te kunnen brengen?

Kersten: In brede zin weten we allemaal perfect wat gezond eten is. Maar wil je vooral die medeburgers overtuigen voor wie een gedragsverandering heilzaam kan zijn, dan sta je voor een grote uitdaging. Hoe bereik je met je voedings- en bewegingsdriehoek mensen die in de supermarkt hun karretje volgooien met frisdrank, bier, worst en chips?

Stel, je behoort tot een subcultuur waar een dagelijks dieet op basis van producten uit de rode bol gemeengoed is. De dag dat je besluit om alleen nog gezond te eten, ben je de snob van het gezelschap. Serveer je op een feestje wortels, broccoli en selderstengels in plaats van chips en zoute pinda’s, dan krijg je gegarandeerd tonnen gezeik over je heen. Dat doe je daarna toch nooit meer? (lacht) Sociale druk is immens.

De makers van de nieuwe voedingsdriehoek zeggen dat ze, behalve met onze gezondheid, ook met het milieu rekening gehouden hebben.

Kersten: De impact op het milieu meenemen in de hele berekening achter voedingsdriehoeken en -cirkels is heel moeilijk. Er wordt almaar meer onderzoek naar gevoerd, maar dat loopt niet van een leien dakje. Wat kunnen we het beste eten als we de aarde willen sparen?

Rood vlees alvast niet: dat staat helemaal onderaan.

Kersten: Er is berekend hoeveel energie er nodig is om 1 kilo rundvlees te produceren. Een entrecote komt daar ongunstig uit, dat klopt: niet voor niets tonen voedingsdriehoeken en -cirkels altijd dát lapje vlees. Koeien scoren extreem slecht. Maar wist je dat de productie van een krop sla veel meer energie vreet dan die van een stronk broccoli? En als je de milieuaspecten helemaal in rekening wilt brengen, moet je naast energie ook naar – onder meer – landgebruik en pesticiden kijken. Dan wordt het pas echt een ingewikkelde berekening.

Als we die maken, zou het weleens kunnen dat de nu zo geprezen appel en peer een trapje zullen moeten zakken, omdat de boer te veel pesticiden gebruikt.

Kersten: Ja. Het zou me verwonderen dat jullie driehoek met zulke details rekening houdt, om de eenvoudige reden dat de verzamelde kennis erover nog pril is. Het uitgangspunt is vooralsnog plant-based, vanuit de gedachte: ‘De productie van plantaardige voeding kost sowieso minder energie dan die van dierlijke voeding.’

Vis staat in het midden op de voedingsdriehoek. Hoort hij daar wel thuis, als je duurzaamheid in rekening brengt?

Kersten: Alle gezonde diëten bevatten vis in kleinere hoeveelheden. Als je het leegvissen van de zeeën in rekening brengt, blijft er qua duurzaamheid inderdaad weinig over. Alleen kweekvis kun je dan nog propageren. Maar jullie driehoek herleidt vis tot iets uniforms. Hij legt geen link met hoe verschillende soorten geproduceerd worden: er staat maar één visje.

Ook met kweekvis zijn er anders grote problemen: pangasius wordt in Azië in weinig hygiënische omstandigheden gekweekt, tilapia staat stijf van het testosteron en gekweekte zalm van de antibiotica.

Kersten: Vaak wordt in die vissen ook water gespoten, om hun gewicht op te drijven. Dat gebeurt overigens ook bij andere dieren. Ken je de plofkip? Dat is een kuiken dat in een paar weken wordt vetgemest tot een vleeshomp van een paar kilo. Houdt de voedingsdriehoek rekening met al die uitwassen van onze industriële voedselproductie? Dat zou me verbazen.

De driehoek beveelt aan om dierlijk voedsel zo veel mogelijk in te ruilen voor plantaardig voedsel, zoals groenten, fruit, volle granen, peulvruchten en noten. Dat advies is zeer algemeen. Het vertrekpunt is: welke voeding geeft de Vlaamse bevolking in het algemeen en op lange termijn het minste kans op chronische ziektes zoals hart- en vaatziekten en kanker? Maar ondertussen wordt de keuze van voeding meer en meer gepersonaliseerd. Als je allergisch bent voor noten, kun je die het beste links laten liggen. Als je volle granen slecht verteert, consumeer je ze het liefste niet gretig. Ook daaraan gaat de driehoek voorbij. Voor veel mensen is dat lastig. Ze hebben het gevoel dat de overheid hun regeltjes opdringt: ‘U moet dit. U moet dat.’ Ook al is haar advies vrijblijvend, we lezen het als een verplichting: ‘Daar komen ze weer vertellen wat ik moet doen.’

Boter wordt in de nieuwe voedingsdriehoek helemaal naar onderen verbannen, plantaardige olie staat bovenaan. In de vorige driehoek werden beide producten nog in één groep afgebeeld. Is boter terecht gedegradeerd?

Kersten: Tegen de status van boter als ongezond product is de laatste jaren flink wat oppositie gevoerd. Toch blijft het merendeel van de wetenschappers ervan overtuigd: plantaardige olie is beter, omdat onverzadigde vetten gezonder zijn dan boter, met zijn verzadigde vetten. Ondertussen lijken heel wat journalisten er wel van overtuigd dat boter gerehabiliteerd is, en schrijven ze er ook zo over. Ik lees die artikels en denk: hoe komen ze erbij?

‘De voedingsdriehoek geeft de voorkeur aan voeding die weinig of niet bewerkt is, zoals vers fruit in plaats van fruitsap of volkoren brood in plaats van wit brood’, klinkt het in de toelichting van het VIGeZ. Dat onderstreept nog dat de producten in de rode bol vaak ‘ultrabewerkt’ zijn en rijk aan toegevoegde suikers, vet of zout.

Kersten: De voedingswaarde van producten die de fabriek verlaten is zelden toegenomen. Neem melk. Daar wordt kaas van gemaakt: heel lekker, maar er is wel een hele sloot zout aan toegevoegd. Hetzelfde met brood. En dat terwijl we sowieso al veel te veel zout naar binnen krijgen. De tomatensaus die je thuis maakt, bestaat puur uit tomaten. Koop je ze in blik of een bokaal in de winkel, dan krijg je er flink wat zout en suiker bovenop. In de fabriek worden aan voedingsmiddelen ingrediënten toegevoegd die je kunt missen als kiespijn, terwijl noodzakelijke bestanddelen zoals vezels er verdwijnen.

Ondertussen is er een tegenbeweging op gang gekomen van mensen die terug willen naar de goede oude tijd van het onbewerkte voedsel. Ze telen zelf hun aardappelen en shoppen in de biowinkel. Voedseltechnologen kijken daar ietwat meewarig naar: ‘Dankzij Louis Pasteur bewerken we ons voedsel al 150 jaar’, zeggen zij. Het proces van pasteuriseren maakte het inderdaad mogelijk om voedsel langer te bewaren. Een wereld zonder bewerkt voedsel is een illusie, tenzij je op het platteland woont en een grote moestuin hebt.

En wat die ‘ultrabewerkte’ producten betreft. Het VIGeZ zegt: ‘Ze zijn overbodig en slecht voor je gezondheid als je er te veel van eet.’ Maar zijn ze echt minderwaardig? Voor frisdrank is het duidelijk: daar zit bijna uitsluitend suiker in, hij hoort terecht thuis in de rode bol. Je dorst lessen kan tenslotte ook met water. Maar wat als je onbewerkte havermout koopt, er wat onbewerkte honing en een beetje plantaardige olie aan toevoegt en zelf je koekjes bakt? Zijn dat dan ook nog zogenoemde ultra-processed foods? Of verwijst de voedingsdriehoek alleen naar bijna identieke koekjes die keurig verpakt uit de fabriek komen?

Die laatste koekjes worden volgepompt met E-nummers.

Kersten: Wetenschappers maken zich weinig zorgen over die E-nummers. Ze zijn veilig – net daarom zijn ze toegelaten. Toch vertrouwen veel burgers ze al dertig jaar niet. ‘E300’: het klinkt wel bedreigend en gevaarlijk, maar het is gewoon vitamine C. Zet ‘vitamine C’ op de verpakking en plots is een product gezond.

Melk wordt in de nieuwe voedingsdriehoek nog altijd beschouwd als de witte motor. Terecht?

Kersten: Melk is een volwaardige drank, rijk aan calcium, vitaminen en eiwitten. Een aantal mensen staan argwanend tegenover melk, omdat ze het gevoel hebben dat belangenorganisaties die drank pushen. In Nederland krijgen kinderen op school melk: veel mensen vermoeden daar een verborgen agenda van de zuivelindustrie achter. Maar wat komt er in de plaats als je de schoolmelk afschaft? Als vruchtensappen en frisdranken die alleen uit suiker bestaan het alternatief zijn, is melk toch geen foute keuze?

Je kunt ook zeggen: ‘Weg met die melk. Drink water!’ Daar zijn goede argumenten voor. Overgewicht is een groot probleem in onze samenleving. De oorzaak is simpel: mensen eten te veel en krijgen te veel energie binnen. Suikerrijke dranken leveren daar onevenredig toe bij, omdat ze zo makkelijk naar binnen te gieten zijn. In plaats daarvan kun je appels naar voren schuiven, maar daarop moeten mensen kauwen en daar zien ze tegenop. Water is dan een verstandig alternatief.

Sommige scholen zetten hun leerlingen ertoe aan om alleen nog water te drinken. Dat veroorzaakt verzet van ouders die zich in de krant boos afvragen: ‘Wat is er mis met vruchtensap?’ Wat me doet denken aan de inmiddels totaal achterhaalde discussie die vroeger gevoerd werd over roken op school. Nu denken we: ‘Bizar, die balk bovenaan in de voedingsdriehoek met dat opschrift: “Drink vooral water.”‘ We voelen weerstand. Maar wie weet wordt het binnen afzienbare tijd doodgewoon om op school alleen nog water te drinken. We zullen er wellicht aan wennen, net zoals aan het rookverbod in cafés.

Dreigen we toch niet in een samenleving terecht te komen waarin iemand die pakweg een vettige hamburger eet met een scheef oog bekeken wordt, net zoals een roker?

Kersten: Misschien wel. Dat geldt zeker voor alcohol: het zou best kunnen dat een glas bier of wijn binnen een paar jaar dezelfde status als een sigaret krijgt. Ikzelf vind het een eng vooruitzicht om bij het nuttigen van een pilsje als paria bekeken te worden. Het is heus niet zo dat we allemaal vlot honderd zullen worden als we onze voedings- en bewegingsgewoonten volledig afstemmen op de twee driehoeken. We kunnen nu wel doen alsof wat we eten zo ontzettend belangrijk is, maar veel dingen overkomen ons zonder dat we er vat op hebben. We moeten oppassen dat we het belang van voeding niet overdrijven. Als je kanker krijgt, heeft het geen zin om te jammeren: ‘Waarom heb ik in mijn tienerjaren de alcohol niet laten staan?’ Het zou toch niets uitgemaakt hebben.

Het wordt er niet expliciet bij gezegd, maar een voedingsdriehoek dringt mensen een schuldgevoel op: ‘Mijn gezondheid hangt af van wat ik in mijn mond stop.’

Zouden we hem dan beter níét publiceren?

Kersten: Nee, want het is belangrijk dat we mensen informeren over gezonde keuzes en hen zo in een bepaalde richting duwen – dat is niet hetzelfde als opdringen. Het is ook goed dat die informatie gebaseerd is op de laatste stand van de wetenschap. En dat we mensen niet in de waan laten dat een paar glazen alcohol bijvoorbeeld geen kwaad kunnen. De nieuwe Vlaamse voedingsdriehoek is eerlijk. Hij stuurt mensen niet met een kluitje in het riet. Van mij mag je best elke dag wijn drinken, zolang je jezelf maar niet wijsmaakt dat het gezond is. Drink omdat het lekker is. Dat is óók belangrijk.