De economische prijs van het virus: weer een verloren decennium

De coronacrisis haalt zwaarder uit dan de financiële crisis van 2008, die ons opzadelde met een verloren decennium. We stevenen alweer af op tien jaar strompelen. Minstens.

We hebben nog maar net de financieel-economische crisis van 2008 verteerd of de coronacrisis haalt nog feller uit. Het virus kost de Belgische economie wellicht 5 miljard euro of meer. Bijna 1 miljoen banen worden direct getroffen. De overheidsuitgaven zullen de pan uit rijzen, de inkomsten krijgen een knauw. Het begrotingstekort en de overheidsschuld zullen snel oplopen. Maar in tijden van oorlog kan dat niet anders – en oorlog ís het. Een wereldoorlog zelfs, want het virus slaat overal toe.

Het heeft tien jaar geduurd voordat we de gevolgen van de financiële crisis hadden uitgezweet. Pas vanaf 2018 kwam onze welvaart, gerekend volgens het bruto binnenlands product (bbp) per hoofd van de bevolking, op het hetzelfde niveau als vóór de crisis. Met de coronacrisis zal onze welvaart opnieuw afnemen. De terugval dreigt zelfs groter te worden dan in 2008. Dat betekent ook dat we voor de tweede opeenvolgende keer een verloren decennium zullen beleven. We zullen opnieuw tien jaar moeten wroeten en zwoegen om de huidige crisis te boven te komen. Maar eerst deze crisis overleven – en dat mag voor één keer letterlijk worden genomen. Burgers, bedrijven en overheden staan voor ongezien moeilijke tijden.

Wat betekent corona voor u?

De Belgische economie was de laatste jaren maar een povere groeier, en als gevolg van de coronacrisis zal er dit jaar eerder een krimp zijn. De schade van de viruscrisis wordt nu al op 5 miljard euro geschat. Vooral in de dienstensector worden nogal wat zaken gesloten: cafés, restaurants, discotheken maar ook kappers, fitnesscentra, bioscopen en theaters gaan dicht. Veel mensen vallen er zonder werk en lijden loonverlies.

Dat loonverlies zal ervoor zorgen dat mensen hun aankopen of investeringen uitstellen. En voor dat domino-effect houden economen hun hart vast: dat we een zware vraagschok krijgen, zoals dat in het jargon heet, een plotse daling van de vraag naar goederen en diensten. Dat de mensen de aankoop van bijvoorbeeld hun nieuwe zithoek of auto uitstellen. Dan zouden ook veel bedrijven en andere zaken hun omzet zien smelten, het moeilijk krijgen en zouden nog meer mensen (tijdelijk) hun baan verliezen.

Een andere grote vrees is dat de coronacrisis langere tijd zal aanslepen. De afgekondigde maatregelen gelden tot 3 april, maar viroloog Marc Van Rast gokt dat het half mei zal zijn voordat het achter de rug is. Het is dus best denkbaar dat de huidige maatregelen verlengd zullen worden. En als straks zou blijken dat de huidige maatregelen niet streng genoeg zijn, kan er beslist worden om over te gaan tot een lockdown, zoals nu al in Italië en Spanje. Dan mogen we alleen nog buitenkomen voor het werk of om eten te halen. Dat zou een extra slag zijn voor de economie.

Als de coronacrisis nog een tijdje duurt ‘zullen ook gezinnen in de problemen komen om hun vastgoedleningen af te betalen’, vreest econoom Gert Peersman (UGent) in zakenkrant De Tijd. De schuldgraad van de gezinnen is de voorbije jaren gestegen, vooral met leningen om woningen te kunnen kopen of bouwen. In totaal torsen de gezinnen bij ons voor 300 miljard euro aan schulden, waarvan 245 miljard vastgoedkredieten. Dat is meer dan het gemiddelde in de eurozone, en dat maakt ons ook kwetsbaarder in tijden van zware crisis zoals vandaag.

De Nationale Bank heeft de voorbije jaren herhaaldelijk gewaarschuwd dat de banken te makkelijk kredieten verstrekten, en dat de gezinnen zich met de lage rentes al te vlot in de schulden staken. Ze signaleerde ook dat de vastgoedprijzen zo’n 6,6 procent te hoog lagen en dat ‘in geval van een negatieve schok op de gezinsinkomens die prijzen aanzienlijk zouden kunnen dalen’. De coronacrisis is zo’n ‘negatieve schok’ en kan een knik in de woningprijzen veroorzaken. Als de vastgoedprijzen serieus beginnen te dalen, dreigen er grote problemen.

Er zijn al maatregelen in werking om de financiële terugval bij de burgers te dempen. Alleen al in de horeca werken 158.000 mensen. Zij zullen als gevolg van ‘overmacht’ thuis moeten blijven in tijdelijke werkloosheid. Ze krijgen dan 70 procent van het gemiddelde loon, geplafonneerd op 2754,76 euro per maand, maar daar wordt nog wel een bedrijfsvoorheffing op ingehouden van 26,75 procent. ‘Mechanismen van tijdelijke werkloosheid en uitstel van fiscale verplichtingen zijn essentieel om ervoor te zorgen dat de schade niet permanent wordt’, zegt econoom Ivan Vande Cloot (Itinera). Het moet ervoor zorgen dat de gezinnen het hoofd boven water kunnen houden en dat de economie toch enigszins blijft draaien.

Wat betekent corona voor bedrijven?

Sommige bedrijven en sectoren krijgen het bijzonder hard te verduren door de coronacrisis. Vanzelfsprekend de horeca, die haar deuren tijdens de week en in het weekend moet sluiten, maar ook de niet-voedingswinkels die in het weekend dicht moeten blijven. Zij kunnen wel rekenen op een vergoeding van de overheid. De horecabedrijven krijgen een eenmalige premie van 4000 euro per zaak, de andere niet-voedingswinkels 2000 euro. Als de maatregel langer dan de geplande drie weken zou duren, komt er een vergoeding bij van 160 euro per dag. Dat lijkt misschien niet veel, maar het is wel het dubbele van de hinder- en sluitingspremie die een winkel krijgt als hij wegens ernstige hinder door werken zijn activiteiten tijdelijk moet stopzetten.

Natuurlijk zijn ook andere sectoren zwaar getroffen, zoals de vliegtuigsector. Brussels Airlines, de belangrijkste luchtvaartmaatschappij in Zaventem, heeft al steun gevraagd aan de Belgische overheid. ‘We vragen geldelijke steun, die we kunnen terugbetalen zodra we terugkeren naar een normale situatie’, aldus voorzitter Etienne Davignon. En overleeft bijvoorbeeld de Italiaanse luchtvaartmaatschappij Alitalia, die al langer geen reserves en kredietlijnen meer heeft?

Economen zijn ook bevreesd dat heel wat bedrijven over de kop zullen gaan. Net als bij de gezinnen zijn de ondernemingen die zich het meest in de schulden staken het kwetsbaarst, zeker als ze rechtstreeks worden getroffen door de coronacrisis. En als bedrijven hun lening niet meer kunnen afbetalen, heeft dat een weerslag op de cijfers van de banken, die ook te maken zullen krijgen met gezinnen die hun lening niet meer kunnen afbetalen.

De banken zullen het daarnaast ook moeilijker krijgen omdat de coronacrisis de rente naar beneden duwt en de centrale banken de rente laag houden. Want dan blijft lenen goedkoop en levert sparen niets op, en dat moet burgers en bedrijven aanzetten om te consumeren en te investeren. Zo wordt de economie aangezwengeld. Maar de lege rente zet het verdienmodel van de banken onder druk, en onder anderen econoom Etienne de Callataÿ pleitte er al voor om nu ‘de fiscale vrijstelling van 990 euro en een minimumvergoeding van 0,11 procent op het spaarboekje af te schaffen’. Het zou de banken wat meer ademruimte geven, maar de spaarder is wel de dupe.

Dat alles roept nare herinneringen op aan de bankencrisis van 2008, toen financiële instellingen in de problemen kwamen en zelfs failliet gingen. Maar gouverneur Pierre Wunsch van de Nationale Bank haastte zich al om te verklaren dat onze banken ‘er fundamenteel beter voor staan dan in 2008-2009. De kapitaalpositie van de Belgische banken is drie tot vier keer steviger dan toen.’ Hij besloot: ‘We kunnen nooit uitsluiten dat in Europa financiële instellingen in moeilijke papieren raken, maar in België staan we er goed voor.’

Wat betekent corona voor de overheid?

À la guerre comme à la guerre, in tijden van crisis zijn alle middelen geoorloofd om het doel te bereiken en dus moet de overheid alles uit de kast halen om de coronacrisis en de gevolgen ervan op te vangen. ‘De overheid kan dat doen door zelf meer uit te geven en te investeren’, zegt econoom Paul De Grauwe. ‘Ze zal ook klaar moeten staan om de bedrijven te subsidiëren die ten gevolge van de economische krimp financiële moeilijkheden krijgen. Dat het budgettaire tekort zal stijgen, moeten we er dan maar bij nemen.’ Dat vindt ook gouverneur Wunsch: ‘De overheid moet nu alles op alles zetten om de economische schade te beperken, en niet babbelen over hoeveel miljoen dat zal kosten en welke richting het tekort dan uitgaat.’

België vertrekt daarbij wel van een minder gunstige uitgangspositie dan bijvoorbeeld Duitsland of Nederland. Onze beide buurlanden hebben overschotten en weinig schulden, terwijl wij ook zonder coronacrisis tekorten en hoge schulden hebben. In 2019 bedroeg ons begrotingstekort 1,9 procent en de overheidsschuld was 99 procent van het bruto binnenlands product, waarmee we bij de zwakke broertjes in Europa horen.

Italië, dat in Europa tot nu toe het hardst te lijden had onder het coronavirus, staat er nog veel slechter voor met een tekort van 2,2 procent en vooral met een overheidsschuld die opliep tot 136 procent van het bbp. De Europese Commissie liet al weten dat ze met de corona- crisis soepel zal zijn in de beoordeling van de Italiaanse begroting. Ook België zou zo aan het Europese strafbankje kunnen ontsnappen, al hebben we ons de voorbije jaren niet gehouden aan de afspraken met Europa.

In elk geval zullen wij de komende jaren de prijs betalen omdat de voorbije regeringen nagelaten hebben om de overheidsfinanciën op orde te brengen. ‘Daarom moeten onze inspanningen aan twee criteria voldoen’, aldus Gert Peersman. ‘De maatregelen moeten tijdelijk zijn, zodat je bij een herstel niet met een permanent probleem zit dat je nog jaren meesleept in de begroting. Ten tweede moet je heel doelgericht werken op de sectoren die getroffen worden.’

De coronacrisis zal ‘onze wankele begroting uiteraard geen deugd doen, zeker niet als binnen enkele jaren de rente zou oplopen’, waarschuwt Geert Noels (Econopolis). De kostprijs van de coronacrisis komt boven op de vergrijzingskosten die ons nu parten spelen. Volgens de jongste cijfers van het Monitoringcomité moeten we rekening houden met een structureel tekort van 2,9 procent of 14,4 miljard. In dat cijfer was de coronacrisis nog niet verrekend. Het tekort zal nu eerder naar 20 miljard gaan.

Daarbij is het zeer de vraag of de volmacht-regering onder leiding van Sophie Wilmès (MR) de begroting in de hand zal kunnen houden. Want ze vertegenwoordigt niet de meerderheid van de Belgische burgers, en zoals grondwetspecialist Stefan Sottiaux (KU Leuven) op Knack.be al zei: ‘Qua daadkracht en efficiëntie kun je je afvragen waarom men niet voor een regering van nationale eenheid of een noodregering heeft gekozen.’ En zwak bestuur is nooit goed voor de overheidsfinanciën.

Conclusie

We maken een ongeziene crisis mee. ‘Het lastigste van deze crisis is dat je niet weet wat er komt’, vindt Herman Daems, ex-voorzitter van de KU Leuven en voorzitter van BNP Paribas Fortis. ‘We beleven het toppunt van een onzekerheidscrisis.’ De coronacrisis stort de wereld in een recessie, dat is wel duidelijk. Niemand zal eraan kunnen ontsnappen, maar de burgers, bedrijven en landen die in de directe vuurlinie liggen én erg kwetsbaar zijn door de opgestapelde schulden, zullen ongemeen hard worden getroffen.

Als de coronacrisis achter de rug is, zal het nog lang duren voordat alle facturen zijn afbetaald en we opnieuw het welvaartsniveau van voorheen zullen bereiken. We hebben er tien jaar over gedaan om de financiële crisis uit te zweten. De coronacrisis is veel meedogenlozer en berokkent veel meer schade dan de financiële crisis. Het herstel belooft dan ook zeker zo lang te duren. Maar iedereen zegt hetzelfde: de economie komt vandaag op de tweede plaats. Gert Peersman verwoordde het zo: ‘Een bankencrisis raakt je in de portemonnee en dat is erg. Maar als je in je omgeving mensen ziet overlijden omdat ze geen zuurstof krijgen of omdat er te weinig bedden zijn, is dat toch wel een andere dimensie.’

‘Wereldwijde recessie’

De Amerikaanse Nobelprijswinnaar economie Robert Shiller (73) over de crash van de beurzen, de angst en de economische gevolgen van de coronacrisis.

Hoe diep kunnen de beurzen nog zakken?

Robert Schiller:Dat weet niemand. In 2018 zijn de aandelenkoersen al eens fel gezakt, maar ze herstelden daarna. Dat het herstel nu ook zo vlot zal verlopen, is onwaarschijnlijk. Het coronavirus heeft een schok veroorzaakt die niemand tot voor kort voor mogelijk hield. En dan moeten we goed beseffen dat dit nog maar het begin is van de crisis. Het ergste moet nog komen. Ik zou niet verrast zijn als de aandelenkoersen nog meer zakken.

Toen de SARS-epidemie in 2003 huishield, kwam er na de crash een snelle opleving. Zal dat nu ook het geval zijn?

Schiller: Nee, dit virus is anders. Mensen zijn besmet, maar de symptomen zijn niet altijd zichtbaar. Dat maakt het moeilijker om de passende quarantainemaatregelen te treffen. En daarom zullen de economische gevolgen deze keer ook veel ernstiger zijn dan bij SARS. Overal worden evenementen afgelast, scholen worden gesloten. De mensen moeten thuisblijven, maken zich zorgen en geven minder geld uit. Er is een zekere paniekstemming en dat is nooit goed voor de economie.

Is er al ooit een vergelijkbare crisis geweest?

Schiller: De laatste vergelijkbare pandemie was de Spaanse griep in 1919. Die kostte wereldwijd minstens 25 miljoen mensen het leven. Toen was er een recessie, maar die was erg beperkt omdat de economie na de Eerste Wereldoorlog al platlag. Interessant is dat er in 1919 geen beurscrash was, zoals we de voorbij week er wel een hebben beleefd. Dat wijst erop dat de mensen deze keer rekening houden met grotere economische gevolgen dan toen.

Heel wat economen voorspellen een diepe recessie die te vergelijken valt met die na de financiële crisis in 2008.

Schiller: De coronacrisis wordt in elk geval nog altijd onderschat. Ze heeft ondertussen in de hele wereld toegeslagen. De meeste landen worden erdoor getroffen, en veel daarvan moesten quarantainemaatregelen nemen zoals in China of Italië. Dat betekent dat we met zekerheid kunnen zeggen dat we in een wereldwijde recessie zullen terechtkomen.

© Der Spiegel