Uber Files: datalek onthult dubieuze praktijken van Uber in België

Nadat Uber in België was neergestreken, kreeg het Amerikaanse techbedrijf het al snel aan de stok met de overheid en de taxisector. Gelekte documenten onthullen nu de dubieuze praktijken die de alternatieve taxidienst in ons land gebruikte om zo veel mogelijk aan controles te ontsnappen en onderzoeken tegen te werken.

In België kun je een ritje met Uber bestellen in Brussel, Antwerpen, Gent, Hasselt en Leuven. Het beursgenoteerde Amerikaanse techbedrijf Uber, opgericht in 2009, is vandaag actief in meer dan zeventig landen. In Brussel en Vlaanderen bestaat inmiddels een wettelijk kader waardoor de taxi-app Uber legaal kan werken. Maar dat ontbrak nog toen Uber in februari 2014 actief werd in België met UberPop: privépersonen die met hun privéwagen ritten uitvoerden tegen betaling. Er was onder meer onduidelijkheid over het statuut van Uber-chauffeurs (werknemer of zelfstandige?), over RSZ- en fiscale bijdragen, over verzekeringen en andere kwesties.

In heel Europa daagde de nieuwe speler uit de deeleconomie de bestaande status quo uit, zijn oorlogskas gespekt met miljarden dollars van investeerders als Jeff Bezos en Goldman Sachs. En net als in andere Europese landen leidde de komst van het autodeelbedrijf naar België tot tal van onderzoeken, inbeslagnames en procedures. Maar Uber zat niet bij de pakken neer, zo blijkt uit ruim 124.000 interne documenten uit de periode 2013-2017 die zijn gelekt aan de Britse krant The Guardian. Die deelde het datalek met het Internationaal Consortium van Onderzoeksjournalisten (ICIJ) en 42 partnermedia. In België namen Knack, De Tijd en Le Soir deel aan het UberFiles-onderzoek.

De gelekte documenten onthullen welke verregaande strategieën Uber in ons land gebruikte: een huiszoeking dwarsbomen, mysteryshoppers infiltreren, controles omzeilen, privé-inlichtingenbedrijven inzetten tegen concurrenten, en demonstranten betalen.

(1) De noodschakelaar van Uber

Sint-Gillis, donderdag 12 maart 2015, 09.40 uur. Acht gewapende politieambtenaren in kogelvrije vesten en een handvol IT-experts van de politie stormen het kantoor van Uber binnen, recht tegenover het Brusselse Zuidstation.

‘Stap weg van jullie bureaus, geef jullie gsm’s af en verlaat de ruimte onmiddellijk zonder nog iets aan te raken.’ De vier aanwezige Uber België-werknemers worden naar een apart lokaal geleid: general manager Filip Nuytemans, een collega die Uber-bestuurders ondersteunt, en twee marketing managers die contact houden met gebruikers van de taxi-app in België. In het aparte lokaal staat een vast telefoontoestel, maar daar mogen ze niet aankomen. Agenten houden de wacht aan de deur. Enkel voor toiletbezoekjes mogen de Uber-werknemers de ruimte verlaten. Onder bewaking.

De agenten laten een huiszoekingsbevel van onderzoeksrechter Olivier Anciaux zien. Daarin staat dat een onderzoek is gestart na een klacht van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, waar Uber sinds ruim een jaar actief is. Het onderzoek moet uitvlooien of Uber inbreuken heeft gepleegd op de Brusselse taxiwetgeving. Volgens de onderzoeksrechter heeft Uber België toegang tot gegevens van moederbedrijf Uber die op Amerikaanse servers staan. Een rogatoire commissie om die info te bemachtigen zou te lang duren. Vandaar dus een huiszoeking.

General manager Nuytemans weigert een verhoor aangezien Ubers advocaat niet aanwezig is. De advocaat bellen mag niet. Ook Nuytemans collega’s hullen zich in stilzwijgen tegenover de politie. Intussen doorzoeken de agenten kasten en andere spullen, en zijn de IT-experts al aan de slag met de computers van het Uber-viertal. Nuytemans kon zijn laptop niet tijdig vergrendelen: de toegang tot de cloud van Uber staat open, net als zijn mailbox. De drie andere laptops worden door de politie in beslag genomen. De paswoorden daarvan heeft de politie nog niet, want die weigeren de drie werknemers te geven omdat hun advocaat niet aanwezig is. Behalve de laptops nemen de agenten ook nog een foldertje mee dat wordt uitgedeeld aan nieuwe Uber-chauffeurs. Omstreeks 12.40 uur vertrekken ze.

‘Verbreek de toegang’

Bovenstaande reconstructie is gemaakt op basis van gelekt e-mailverkeer uit de UberFiles. Interessant is dat de mails ook onthullen hoe Uber vervolgens op de huiszoeking reageert:

‘DRINGEND. Brusselse politie doorzocht ons kantoor’: om 12.54 uur stuurt general manager Nuytemans een e-mail naar buitenlandse Uber-collega’s.

‘De politie doorzocht onze kantoren terwijl we in een aparte kamer werden vastgehouden zonder toegang tot communicatie gedurende drie uur’, schrijft Nuytemans. ‘Drie computers zijn in beslag genomen, dus accounts (van Nuytemans’ collega’s, nvdr) moeten worden geblokkeerd. Het is hen gelukt om mijn computer binnen te dringen en een download te doen. Ik heb geen idee wat ze in handen hebben gekregen.’

Ook de bedrijfsjurist van Uber verneemt het nieuws uit België. Om klokslag 13.00 uur Belgische tijd mailt hij naar een senior collega: ‘Verbreek alstublieft onmiddellijk de toegang.’ Een kwartier later stuurt de jurist nog een interne e-mail: ‘Ons team werd vastgehouden en had niet de kans om het alarm van de kill switch te activeren.’ Met die noodschakelaar kan Uber op afstand de toegang tot zijn centrale servers afsluiten. Handig wanneer je laptop gestolen wordt, maar ook nuttig in noodsituaties zoals een huiszoeking.

‘Bestanden/harddrives werden gekopieerd’, gaat het verder in de e-mail. ‘We hebben de toegang afgesneden. Is er nog iets dat we kunnen doen langs IT-zijde?’ Antwoord van het hoofd IT: ‘We kunnen de toestellen vergrendelen met Casper als ze online zijn.’ Ook Casper is gespecialiseerde software om de toegang op afstand af te sluiten.

Om 13.46 uur bevestigt het hoofd IT in een e-mail dat de vergrendeling van de in beslag genomen laptops is gestart. ‘Dit is alleen effectief als de toestellen nog met het internet verbonden zijn en in staat zijn te communiceren met de beheerserver. Het is waarschijnlijk dat ze niet met het internet verbonden zijn.’ Nog een paar uur later volgt per e-mail de bevestiging dat de drie in beslag genomen laptops ‘vergrendeld zijn via Casper’.

Nog diezelfde avond stuurt een bedrijfsjurist van Uber ‘in het licht van de huiszoeking in Brussel’ een concreet actieplan door voor de Uber-teams in Amsterdam, Parijs en Denemarken. Die moeten onder meer de data op hun computer versleutelen, en hun uitlogperiode zo instellen dat de computer vergrendeld wordt na 60 seconden inactiviteit. ‘Vergeet niet dat ons teamlid in het kantoor in Brussel slechts 3-4 minuten van zijn computer was verwijderd voordat de autoriteiten binnenstormden om de computers in beslag te nemen.’

In oktober 2015, een half jaar na de huiszoeking bij Uber, wordt general manager Filip Nuytemans verhoord door de Brusselse politie. Hij zegt dat UberPop inmiddels niet meer actief is in België. Het is vervangen door UberX, waarbij met professionele bestuurders wordt gewerkt. ‘Dat wil zeggen dat zij een vergunning hebben voor verhuur van voertuig met bestuurder’, aldus Nuytemans. ‘Het grote verschil tussen X en Pop is de vergunning.’ Maar als het gaat over de structuur en de werking van Uber België worden de speurders niet veel wijzer uit het verhoor. Nuytemans heeft geen zicht op hoe betalingen aan chauffeurs gebeuren in België, en verwijst daarvoor door naar Uber BV in Nederland. Hij weet niet wie actief is in de boekhouding en weet zelfs niet ‘waar zich de boekhouddienst bevindt. Ik heb ook geen organigram van Uber ter beschikking.’

Obstruction of justice

Uit onderzoek van ICIJ op basis van de UberFiles blijkt dat Uber de kill switch ook heeft gebruikt in Frankrijk, Canada, Nederland, India, Hongarije en Hongkong. Of dat wettelijk is, hangt af van de lokale wetgeving. Pleegde Uber in België strafbare feiten? Voor meer duiding klopten we aan bij twee juridische experts: Sofie Royer, postdoctoraal onderzoeker aan de KU Leuven en gespecialiseerd in de impact van nieuwe technologieën op ons strafrecht; en onderzoeksrechter Philippe Van Linthout, medevoorzitter van de Belgische vereniging van onderzoeksrechters en een van de onbetwiste autoriteiten wat betreft cybercrime in België.

‘Al 22 jaar verplicht het Wetboek van Strafvordering mee te werken als een onderzoeksrechter toegang wil krijgen tot een informaticasysteem’, zegt Sofie Royer. ‘Dan moet iedereen met kennis van zaken, ook de verdachten, inlichtingen geven aan de onderzoeksrechter over de werking van het systeem, bijvoorbeeld wat het paswoord is. In 2015 was er nog geen juridische zekerheid of die verplichting ook gold voor verdachten. Dat is intussen wel het geval.’

Onderzoeksrechter Philippe Van Linthout: ‘We kunnen de ceo van een bedrijf wel verplichten om zijn paswoord aan ons te geven. Hij hoeft dat paswoord dan niet zelf in te tikken in de computer, dat moeten wij doen. De logica is dat niemand zichzelf mag incrimineren, maar dat we anderzijds als gerechtelijke onderzoekers in een moeilijk technische omgeving nooit op voorhand elk informaticasysteem kunnen kennen. Bij een huiszoeking kunnen we iemand binnen het bedrijf, die geen verdachte is maar wel het informaticasysteem beheert, verplichten om ons te helpen. Als je dan tegenwerkt, riskeer je tot drie jaar gevangenisstraf en zelfs vijf jaar als je daarmee een misdrijf voortzet of laat voortbestaan.’

En wat met het afsluiten van de toegang tot data nadat het informaticamateriaal al in beslag is genomen? ‘Dat is een interessante kwestie. In België bestaat er geen algemeen misdrijf wanneer iemand de werking van justitie hindert of belemmert, zoals de Angelsaksische obstruction of justice. Wel kunnen andere misdrijven uit het algemeen strafrecht van toepassing zijn’, zegt Royer. ‘Of het strafbaar is als hacking of informaticasabotage, zou wel eens het voorwerp kunnen uitmaken van discussie.’

Van Linthout bevestigt dat België geen obstruction of justice-misdrijf kent waarbij het strafbaar is om justitie te hinderen. ‘Maar als veel advocaten zo dwepen met het Angelsaksische systeem, moeten we er misschien ook eens over nadenken of we zo’n clausule niet hier moeten invoeren. Hebben we in zulke situaties nog het juiste systeem in België? (…) Als een bedrijf niet meewerkt, zijn wij misschien nog te braaf.’

(2) Infiltratie van mysteryshoppers

Om na te gaan of Uber in Brussel alle fiscale, sociale en veiligheidsregels respecteert, schakelt Brussel Mobiliteit (de overheidsdienst die toeziet op de sector) in 2015 zogenoemde mysteryshoppers in: als klant vermomde inspecteurs. Gewone controleurs en deurwaarders kunnen immers makkelijk worden gespot door Uber-chauffeurs. Toenmalig Brussels minister van Mobiliteit Pascal Smet (Vooruit) had al in december 2014 in de pers verklaard dat zijn diensten mysteryshoppers zouden inzetten. Uber was dus gewaarschuwd.

Op 2 januari 2015 stuurt een werknemer van Uber België een mail naar collega’s: ‘FYI – Blijkbaar zijn er vanavond rond 17 uur en 23 uur taxipolitiecontroles gepland. Ze plannen ongeveer 4 controles rond Elsene met het duidelijke doel om de auto’s van Uber-chauffeurs in beslag te nemen. Ze gebruiken mysteryshoppers om ritten te bestellen; de taxipolitie zal dan wachten op de ophaallocatie.’

‘Een van de chauffeurs werd op maandag gecontacteerd door het mysteryshopper-agentschap, dus ik weet niet zeker wanneer ze begonnen met “rekruteren”.’

In de mail staat ook dat Uber meer dan 1100 mensen heeft geblokkeerd die zich de voorbije dagen hadden ingeschreven om een rit te bestellen.

Als bijlage bij de e-mail zit het document dat de Uber-chauffer had gekregen van het mysteryshopper-agentschap Martine Constant. ‘Dit is een speciale en, ik benadruk, vertrouwelijke missie’, zo begint de tekst. ‘Ten minste één dag voor de datum die voor uw missie is vastgesteld, bestelt u een rit, om u in Brussel van de ene plaats naar de andere te begeven. Houd a.u.b. een register bij van alle uitwisselingen met de illegale taxi’s (door screenshots te maken), evenals de factuur voor de gemaakte reis, zodat wij u kunnen terugbetalen.’

Een topman van Uber reageert opgetogen op het nieuws: ‘Dit is héél belangrijk, en het is de eerste keer dat we zo’n bewijs hebben. (…) Zou ook goed zijn om een vriend te vragen contact op te nemen met die gasten zodat we in hun database kunnen komen, en proberen als een betrouwbare mysteryshopper over te komen. Op die manier krijgen we een voorsprong op de toekomst. We moeten (…) zien wat er wettelijk kan worden gedaan, als er al iets is. Als er niets aan de hand is, is de andere optie om hun inspanningen te verdunnen door tientallen nep mysteryshoppers te creëren…’

Een Belgische Uber-collega beaamt per e-mail: ‘In de toekomst zullen we enkele goede vrienden en familieleden (geen Uber-werknemers of duidelijke banden met Uber) vragen zich aan te melden voor dit mysteryshopper-bedrijf en kunnen we hopelijk in de toekomst informatie blijven geven over mogelijke overvallen.’ Later schrijft hij ook: ‘Ik heb een paar aanvragen ingediend onder valse namen in de hoop dat ik rechtstreeks zal worden ingelicht over toekomstige invallen.’ Over dat laatste merkt onderzoekster Sofie Royer (KU Leuven) op: ‘Wie openlijk een valse achternaam gebruikt, pleegt het misdrijf valse naamdracht. Er is ook het misdrijf van informaticavalsheid voor wie in de digitale wereld de waarheid op bedrieglijke wijze verdraait.’

(3) Greyballing & geofencing

Om controles door toezichthouders te omzeilen gebruikt Uber in 2015 ook een technologisch systeem: greyballing & geofencing. Eenvoudig uitgelegd: binnen bepaalde gebieden, bijvoorbeeld rond politiebureaus of overheidsgebouwen, krijgen gebruikers van de Uber-app een aangepast display te zien, waardoor het lijkt alsof er geen Uber-chauffeurs beschikbaar zijn.

Een Belgische Uber-werknemer beschrijft de werking in een e-mail van januari 2015: ‘Ons systeem is tweeledig: 1) het totaalbeeld wordt beperkt zodat alleen getagde gebruikers kunnen bestellen (eigenlijk wat we voorheen deden tijdens periodes met een grote kans op inbeslagnames) 2) er wordt een geofence gemaakt rond de invallocatie. In deze geofence gaan alle verzoeken naar dummy bestuurder accounts. Wanneer we een verzoek krijgen, bekijken we de rijder en greyballen hem als hij er verdacht uitziet. Gisteravond hebben we verschillende verdachte accounts geïdentificeerd.’

In een gelekte powerpointpresentatie van Uber staat zelfs een kaartje met een voorbeeld van geofencing in Brussel: rond het Brusselse Zuidstation is een geofence opgezet. Verdachte gebruikers van de Uber-app uit dat virtueel afgebakende gebied krijgen een valse display te zien.

(4) Private intelligence

De intrede van Uber in Europa leidt in verschillende Europese landen tot grote spanningen met de taxisector. In België is dat niet anders. Kort nadat Uber in 2014 in Brussel actief is geworden, dient Taxis Verts al een klacht in tegen het Amerikaanse techbedrijf wegens ‘oneerlijke concurrentie’. Het is het begin van een lange procedureslag.

Uber van zijn kant wil zo veel mogelijk te weten komen over zijn concurrenten in Brussel. In januari 2015 schakelt het een privé-inlichtingenbedrijf in om Taxis Verts en Taxis Bleus te onderzoeken. Ook in Frankrijk, Duitsland, Italië en Spanje doet Uber een beroep op private intelligence om concurrenten in kaart te brengen.

Het privé-inlichtingenbedrijf gaat op zoek naar informatie in openbare registers, pers, online bronnen en eigen databanken. Daarna levert het een ‘strikt privé en vertrouwelijk’ rapport over Taxis Verts en Taxis Bleus. Het document van 14 pagina’s brengt de bedrijfsstructuur van de taxifirma’s in kaart en focust ook op hun samenwerking met politici. Het privé-inlichtingenbedrijf stipt aan dat toenmalig Brussels minister van Mobiliteit Brigitte Grouwels (CD&V) en haar opvolger Pascal Smet (Vooruit) juridische stappen hebben ondernomen tegen Uber. Afsluitend stelt het privé-inlichtingenbedrijf dat het zijn onderzoek naar de twee Brusselse taxibedrijven nog zal voortzetten.

(5) Demonstranten betalen

Op 24 september 2015 geeft de Brusselse rechtbank van Koophandel Uber 21 dagen de tijd om zijn dienst UberPop stop te zetten. Anders volgen dwangsommen van 10.000 euro per dag. Drie weken later sms’t een topman van Uber naar een Brusselse politicus: ‘Morgenavond zetten we Pop stil. We mobiliseren de chauffeurs die ervan afhankelijk waren om rond te komen. Ze zullen Vervoort (Rudi, minister-president van het Brussels gewest, nvdr) viseren met hun eisen.’

Op 15 oktober 2015 voert een tiental Uber-chauffeurs inderdaad een symbolische actie voor het kabinet van de Brusselse minister-president. Ze hebben een doorzichtige urne bij zich, vol autosleutels. De RTBF spreekt in zijn verslag over een ‘spontane actie’. Maar een paar weken later neemt de RTBF contact op met Uber: journalisten hebben vernomen dat Uber chauffeurs zou hebben gemanipuleerd om een ontmoeting met Vervoort te vragen.

‘RTBF is op kruistocht, want ze zijn schatplichtig aan de vakbonden en de PS. Dat moeten we in gedachten houden bij elke interactie’, klinkt het vervolgens in interne Uber-e-mails. En op 6 november 2015 bevestigt een werknemer van Uber België in een andere mail dat de chauffeurs wel degelijk betaald zijn voor hun actie:

‘Blijkbaar gebruiken ze het feit dat Uber betaalde voor de sleutels en het feit dat de chauffeurs daarna 60 euro ontvingen, als een invalshoek om te beweren dat Uber dit hele ding heeft opgezet! (Niet zeker hoe ze deze dingen weten, want er is nooit enige communicatie over geweest) Ik heb het nagevraagd bij mijn team en we hebben een kleine kostenvergoeding gegeven aan de chauffeurs. Dit is echter nooit gecommuniceerd naar de chauffeurs tot na het evenement (dus het is nooit gebruikt als een wortel). Ook nemen we een klein bedrag om hun kosten te dekken om er te komen = parkeren, een halve dag vrij nemen van het werk, enz…’

De volgende dag brengt de RTBF een item over de kwestie. Een betrokken chauffeur legt uit dat hij door Uber 75 euro betaald had gekregen om te protesteren. ‘Als deze chauffeurs inderdaad door Uber werden betaald om te protesteren, zou dat in België ongehoord zijn’, besluit de RTBF.

Uber in België anno 2022

In juni 2022 keurde het Brusselse parlement de langverwachte hervorming van de Brusselse taxisector goed. Naast klassieke taxibedrijven krijgen ook platformen zoals Uber eindelijk een statuut en wettelijk kader. In Vlaanderen zijn de taxiregels ruim twee jaar geleden hervormd voor diensten zoals Uber. Maar daarmee zijn nog niet alle juridische problemen van de baan.

In 2017 werd het gerechtelijk onderzoek naar Uber afgesloten. Het Brusselse parket stelde een eindvordering op in het voordeel van Uber, maar de Brusselse raadkamer verwees het techbedrijf toch door naar de rechtbank. Een woordvoerder van het Brusselse parket zegt dat de raadkamer twee dossiers heeft samengevoegd: het onderzoek waarin het Brussels Hoofdstedelijk Gewest een klacht had ingediend, en een soortgelijk dossier waarbij taxibedrijven een klacht tegen Uber hadden ingediend. ‘Het gaat om klachten met betrekking tot het vroegere UberPop. De dossiers zijn samen verwezen naar de Franstalige politierechtbank in Brussel, waar ze nu hangende zijn. In september 2022 komt de zaak voor.’

Het parket van Brussel bevestigt bovendien dat er ‘meerdere dossiers lopende zijn op het parket met betrekking tot het nieuwe UberX. Daarbij wordt aan Uber verweten dat de chauffeurs gebruik maken van een vergunning voor verhuur van voertuigen met chauffeurs, terwijl ze eigenlijk taxiritten zouden uitvoeren. Voor het uitvoeren van taxiritten is een andere vergunning vereist, en moet aan bepaalde voorwaarden worden voldaan. Uber zou dus gebruik maken van een licentie die niet overeenstemt met het reële gebruik. Een deel van deze dossiers werd reeds aanhangig gemaakt bij de politierechtbank. In november 2022 worden deze zaken in principe gepleit.’

En ook het Brusselse arbeidsauditoraat heeft een opsporingsonderzoek lopen naar Uber-koeriers die maaltijden leveren, bevestigt woordvoerster Valentina Marocchi. ‘Ik kan u bevestigen dat er verschillende controles zijn uitgevoerd op Uber-koeriers én dat er tijdens deze controles meerdere inbreuken werden vastgesteld. De vastgestelde inbreuken zijn onder meer illegale tewerkstelling en het niet onderworpen zijn aan een sociaal statuut.’

Meer lezen? Check de UberFiles op de websites van de Guardian en ICIJ.