Cultuurcriticus Rob Riemen: ‘Alle ellende begint bij intellectuelen’

Echte universiteiten? Die bestaan niet meer. Hongarije? Uit de EU flikkeren. Zijn Trump en co. ‘populisten’? Nee, fascisten. De cultuurkritiek van Rob Riemen is een donderpreek.

‘Het mag een godswonder heten dat Nexus Instituut al 25 jaar bestaat.’ Rob Riemen, oprichter-directeur van dat instituut, ontvangt ons in zijn studeer- en werkkamer. De boekenkasten reiken van vloer tot nok, en bulken van het werk van – vooral maar niet exclusief – de grootste denkers en schrijvers die Europa heeft voortgebracht. Van de filosofen uit de klassieke oudheid en de verlichting tot Friedrich Nietzsche, Joseph Roth, Jan Patocka en natuurlijk Riemens favoriet Thomas Mann. Eén plank is gereserveerd voor ’s mans eigen werk, ondertussen vertaald in 25 talen, van Arabisch tot Koreaans.

Nexus Instituut, vertelt Riemen terwijl hij kleine kopjes sterke koffie uitdeelt, komt voort uit het tijdschrift Nexus, dat al in 1991 was opgericht. Samen met de eerste jaargang ervan beleefde Riemen een persoonlijke tragedie. Hij verloor in enkele maanden tijd zijn broer, zijn echtgenote en zijn mentor en Nexus-medestander van het eerste uur, uitgever Johan Polak. Aan die man heeft de bibliofiele bezoeker van Amsterdam de Athenaeum Boekhandel te danken, een wonder gelegen op het Spui. ‘Polak was voor mij de incarnatie van het Europese humanisme’, zegt Riemen. ‘Toen hij overleed, heb ik me in een split second gerealiseerd: wil ik het tijdschrift overeind houden, dan moet ik het zien als een middel en niet als een doel. Daarom ben ik het instituut begonnen.’ Hij grijnst. ‘Het is allemaal psychologie, weet u. Dan kon ik mezelf directeur noemen, wat veel belangrijker klinkt dan redacteur van een tijdschrift. En in plaats van mensen uit te nodigen om te schrijven, nodigde ik beroemde mensen uit naar Nederland. Die kreeg ik op televisie of in de krant. En wanneer iets publiciteit krijgt, dan is het belangrijk.’

Wat is de doelstelling van Nexus?

Rob Riemen: Nexus is Latijn voor ‘verbinden’. Dat willen wij doen met al het schone, het goede en het ware dat de Europese geest heeft voortgebracht. Om het te kunnen bewaren en doorgeven.

Bent u dan blij met de nieuwe Europese Commissaris voor ‘Bescherming van de Europese way of life’?

Riemen: Dat is een mooi voorbeeld van leugenachtig politiek taalgebruik. Onder het mom van ‘bescherming van de eigen levenswijze’ waren Joden honderden jaren lang nergens welkom, hadden zwarten in Amerika geen rechten, en waren er quota om eerst katholieken en daarna Aziaten niet toe te laten. Nu wordt niets anders bedoeld dan: hoe houden we de islam uit de Europese Unie? Ursula Von der Leyen, de nieuwe Commissievoorzitster, zou er verstandig aan doen om eens na te lezen wat haar landgenoot Thomas Mann in 1949 zei: ‘Echte cultuur begint met de zoektocht naar en de kennis en het laten binnendringen van het volledig andere.’ Bij uitstek de Duitser, vond Mann, heeft nood aan kosmopolitisme, kennis en bewondering en aanvaarding van het buitenlandse.

Wat is voor u de Europese identiteit?

Riemen: Jan Patocka, de onterecht vergeten leermeester van Václav Havel, zei dat Europa is geboren uit de zorg om de ziel. Zorg om de ziel is ook de kern van De Toverberg, Manns meesterwerk waarop Nexus is geënt. Wat zij bedoelen, is dat niet mythes, tradities of grote geloofsovertuigingen centraal moeten staan in de samenleving. Wel het menselijke individu en de menselijke waardigheid. Ongeacht je geslacht, afkomst, geloof of wat dan ook: je hebt het recht op een leven in waardigheid. Nu, dat recht brengt een verantwoordelijkheid met zich mee: je leven richten op het zoeken naar wijsheid en geestelijke ontwikkeling. Elke mens heeft dat vermogen. Die mentaliteit is de Europese geest.

U vindt dat die mentaliteit onder druk staat.

Riemen: Onder druk? Ze is zo goed als verdwenen. De Europese geest werd gevormd en gecultiveerd en uitgedragen in de kloosters, de joodse yeshiva-scholen, de salons en de universiteiten. Maar de kloosters zijn leeg, de joodse scholen uitgemoord, de salons bestaan niet meer en de universiteiten zijn volstrekt disfunctioneel. Hoeft het te verbazen dat er dan bijna geen politici meer zijn die het Europese beschavingsideaal uitdragen? Enkel de Franse president Emmanuel Macron belijdt het nog op het hoogste niveau.

U bent in mei bij hem geweest. Hoe was dat?

Riemen: Hij had twaalf intellectuelen uitgenodigd voor een lunch. Het leek wel een Nexus-feestje. Zes genodigden waren Nexus-mensen: Agnes Heller, Simon Schama, Claudio Magris, Anne Applebaum, Adam Zagajewski, Bernard-Henri Lévy… Om de een of andere reden werd ik naast meneer Macron gezet. Aangezien iedereen zijn mond hield, dacht ik: laat ik maar eens iets zeggen.

En dat was?

Riemen: Dat wij intellectuelen erin getraind zijn om iedereen de schuld te geven, politici of de banken, maar wij niet naar onszelf kunnen kijken. De bittere waarheid, monsieur le président, zei ik, is dat alle ellende waarmee we nu te maken hebben, bij ons begint. De kern van het probleem is dat we het verhaal zijn kwijtgeraakt. Het verhaal dat nu dom genoeg ‘populisme’ wordt genoemd maar meestal een ordinaire vorm van fascisme is, is een heel gemakkelijk verhaal: ‘We moeten terug naar vroeger! Het ligt aan die andere mensen! Als iedereen nou maar rijk wordt!’ Elke randdebiel kan en wil dat verhaal maar al te graag begrijpen. Het Europese humanisme is veel complexer en ook veel genuanceerder. Als zelfs de intellectuelen niet meer de moeite doen om het te cultiveren en uit te dragen, dan wordt het voor politici wel heel erg lastig om zo’n politiek te implementeren.

En wat vond president Macron daarvan?

Riemen: Hij snapt dat. En hij snapt ook dat we het nooit zullen redden als we niet nú overal in Europa plekken zaaien waar mensen ervaren wat het betekent om Europeaan te zijn. Hoe kun je van mensen verwachten dat ze zich met Europa identificeren wanneer ze het nergens kunnen ervaren?

Waar moet dat gebeuren? In bibliotheken, musea en universiteiten?

Riemen: Zéker niet in universiteiten, échte universiteiten bestaan al lang niet meer. Nee, ik spreek over een Nexus Instituut, over theaters, opera’s… Daar zijn 1001 varianten op mogelijk. Een beschavingsideaal, wat het Europese humanisme is, is altijd gebaseerd op een onderwijsideaal. Dat hebben de universiteiten losgelaten. De Chinese kunstenaar en dissident Ai Weiwei zei op zijn Nexus-lezing in mei dat hij geen opleiding had gehad en dat dat niet nodig is, dat je gewoon je passie moet volgen. Zo vernielt hij het businessmodel van de universiteiten en dat is maar goed ook, want het is gebaseerd op een leugen. (verheft zijn stem) ‘Jullie hebben een papiertje nodig van ons en als je dat papiertje niet hebt, dan wordt het helemaal een ramp met je leven.’ Me dunkt dat het tegendeel waar is.

U zou jonge mensen dus afraden om naar de universiteit te gaan?

Riemen:Waarom zou je erheen gaan? Waarom? Oké, luister, als je dokter wilt worden, ga dan alsjeblieft naar de universiteit – met dokter Vogel kom je er niet – en ook als je iets over technologie wilt leren. Maar de rest is bijna allemaal flauwekul.

Dat kunt u wel vinden, maar ondertussen heb je dat ‘papiertje’ wel nodig om aan werk te komen.

Riemen: Maar als dat baantje het énige is wat je hebt, dan levert dat toch enkel gezeik en gezeur en toenemende frustraties en een relatiecrisis op? Ik hoor in de wereld van de advocatuur dat ze niets meer hebben aan pas afgestudeerde juristen. Ze weten niets. Het zou heel goed zijn om ermee te stoppen. Medicijnen en technieken organiseren zichzelf wel. Wat het bedrijfsleven ten goede komt, heeft na een week de nodige fondsen, en de rest mag doodgaan. We zien wel wat er in de plaats komt.

U hebt iets in de aanbieding: de Nexus Toverberg School. Wat kunt u beter dan de universiteiten?

Riemen: Voor Nederland is er een vergevorderd plan om in samenwerking met de Nationale Opera mensen op te leiden conform het idee van echt cultuuronderricht. Belangrijke partners in Barcelona, Zürich en Mexico-Stad hebben ook een grote belangstelling voor een Nexus Toverberg School. De humaniora – talen, filosofie, geschiedenis, kunst – komen weer centraal. We willen mensen het vermogen bieden om zelf de wereld en hun leven te begrijpen en er betekenis in te ontdekken. Om slechts één voorbeeld te geven: de ethiek van macht kun je uitbenen door samen Il Principe van Niccolo Machiavelli te lezen en L’Homme Révolté van Albert Camus, de film Lincoln van Steven Spielberg te bekijken en in contact te komen met Joshua Wong, de leider van de protesten in Hongkong. Inzicht dus, door de nexus, het verband, te creëren tussen de wereld van cultuur en kunsten en wat er in de wereld gebeurt.

Waarom is cultuur zo belangrijk voor u?

Riemen: Niet alleen voor mij is ze van levensbelang. Het menselijk wezen heeft behoefte aan cultuur. Waarom delen we zo geestdriftig boeken, films of liedjes uit aan vrienden of geliefden? Omdat we onszelf erin herkennen. Je hebt de wereld van de reflectie en de ideeën nodig om te kunnen nadenken over jezelf en de wereld. Socrates zei het al: een leven dat niet is gebaseerd op zelfonderzoek – cultuur dus – is niet de moeite van het leven waard. Wat de meeste mensen vandaag cultuur noemen, is escapisme. Kitsch. Het verschil tussen die twee is dat het eerste draait om kwaliteit en het tweede om kwantiteit. In de tweede helft van de twintigste eeuw hebben we ons hele morele, intellectuele en geestelijke waardestelsel – lees: de idee Europa – aan de kant geschoven voor een set van commerciële waarden. Het gaat om (spuwt het uit) efficiency, productivity, profit… ‘Kun je er een algoritme op loslaten? Hoeveel euro is het waard? Hoeveel likes krijgt het?’ Weet u waarom de mensen op de Zuidas in Amsterdam, waar alle advocaten- en bankenkantoren zitten, zo ongelukkig zijn?

Nee.

Riemen: Omdat het één grote leegte is! (erg luid) Eén! Grote! Leegte! Het stelt allemaal geen ene flikker voor! Het moet freudiaans zijn, hoezeer de nieuwe rijken bevestigd willen zien wat voor grote nullen ze zijn door zo veel mogelijk nullen op hun bankrekening te hebben staan. Vind je het gek dat in die gecultiveerde leegte mensen permanent op zoek zijn naar manieren om eraan te ontsnappen? In de VS sterven er per dag 177 mensen aan een overdosis. 177! Mochten er zo veel Amerikanen omkomen bij een aanslag door fundamentalisten, je kreeg de Derde Wereldoorlog! En dan hebben we het nog niet over de ramp die televisie tegenwoordig is, de gameverslaving van kinderen en de zelfmoordcijfers. Op een gegeven moment ontploft die boel. Daar zitten we nu heel dicht bij.

Alles van waarde is weerloos, schreef uw landgenoot Lucebert. Wat vermogen cultuur, muziek en literatuur tegen de terugkeer van het fascisme waar u voor waarschuwt?

Riemen: Ik heb eens tegen de Frans-Amerikaanse schrijver George Steiner gezegd dat je de hele wereld van de cultuur, (wijst naar de hem omringende boekenkasten) alles wat hier staat, moet zien als een uitnodiging. Cultuur is net als de liefde: je kunt niemand ertoe dwingen, je kunt niet van iemand eisen dat die van je houdt, maar wel uitnodigen. Cultuur nodigt uit om jezelf beter te leren kennen, om je enige wijsheid eigen te maken en niet bang te zijn om jezelf waar nodig te veranderen. De moeder van de Muzen in de Griekse mythologie is Mnemosyne, die staat voor geheugen, herinnering. De klassieken zijn een voortdurende spiegel, ze bieden ons inzicht in bestaan en bestemming van ons mens-zijn. Daar ligt ook de taak van intellectuelen, en daarom is la trahison des clercs, het verraad van de intellectuelen, ook zo erg. Thomas Mann is met Albert Camus een van mijn helden omdat zij het als hun intellectuele opdracht zagen in hun werk en publieke optreden onze hoogste geestelijke en morele waarden te beschermen. Daarom heb ik in 2010, toen wij Geert Wilders politieke macht zagen krijgen, gezegd tegen mijn raad van toezicht: het Europese humanisme is geen boekenkast, het Europese humanisme is een mentaliteit. Als ik nu niet mijn mond opendoe, dan nooit meer. Als wij met Nexus, zo’n duizend mensen over de hele wereld, waaronder tal van hele grote namen, niets zouden zeggen, dan deugen wij toch niet?

Hoe pessimistisch bent u over waar het met de wereld heengaat?

Riemen: Op dit moment zijn de zwarte krachten heel veel sterker dan de lichte. We weten ook welke consequenties dat kan hebben. De Balkanoorlogen liggen echt niet zo ver achter ons. En toen hadden we ook al televisie en waren we al naar de maan geweest.

Wat bedoelt u met de zwarte krachten?

Riemen: De terugkeer van het fascisme en de verschrikkelijke ideeën uit Silicon Valley, door de charlatan Steven Pinker samengevat als de nieuwe Heilige Drie-eenheid ‘wetenschap, technologie en geld’. Flauwekul. Het is gewoon niet waar dat die drie kunnen zorgen voor een beschaafde samenleving. Ludwig Wittgenstein zei het begin vorige eeuw al: zelfs wanneer alle wetenschappelijke vragen opgelost zijn, dan nog blijven de levensvragen bestaan.

Waarom weigert u politici als Donald Trump, Thierry Baudet en Viktor Orban ‘populisten’ te noemen?

Riemen: Ik wil niet al te lelijk doen over academici, de meesten proberen ook maar hun hypotheek af te lossen, maar het is zo dom om fascisme almaar populisme te blijven noemen. Weet u wie daar nog het gelukkigste van al mee zijn? De fascisten zelf. Steve Bannon, de ex-adviseur van Trump, zei het eerst, daarna die joodse fascist die het van hem overnam in het Witte Huis, Stephen Miller, en Thierry Baudet zal het hier ook wel allicht gaan zeggen: ‘Wij zijn trotse rechtse populisten. En wat dan nog? Sanders, Warren en Obama zijn linkse populisten.’ Maar we kennen toch de geschiedenis? Natúúrlijk gaat niemand op een stoel staan en schreeuwen: ‘Ik ben een trotse fascist!’ Zoals niemand zal zeggen dat hij een trotse maoïst of stalinist is. Zo dom zijn ze niet. En domme academici en opiniemakers reiken hun het schaamlapje op een dienblaadje aan: ‘Noem jezelf maar populist, dan houden we het voor iedereen veilig, dat is een stuk prettiger.’

Je zou kunnen zeggen: dit is een semantische discussie.

Riemen: (slaat ritmisch op tafel) Taal. Is er. Om dingen. Te. Benoemen. Wat zegt Thomas Mann? ‘Het is de eerste opdracht voor de schrijver om woorden te beschermen.’ Wanneer woorden geen betekenis meer hebben, wat betekent dan nog ‘ik hou van jou’, wat betekent dan nog ‘rechtvaardigheid’? Leugens zijn verschrikkelijk, want erna rest enkel nog het ultieme nihilisme. Dus zeg ik: wat we rondom ons zien – Matteo Salvini, Donald Trump, Narendra Modi, Jair Bolsonaro – ís de terugkeer van het fascisme. De fascistische geest waart onmiskenbaar rond. Het wordt steeds meer herkenbaar. Mag ik nog eens met Thomas Mann spreken?

Wij hebben niet de indruk u tegen te kunnen houden.

Riemen: In 1938 begint hij aan zijn Amerikaanse lezingentournee onder de titel The Coming Victory of Democracy. Hij was bescheiden, als oude Europeaan uit Hitler-Duitsland had hij het land van Abraham Lincoln weinig lessen te spellen. Maar, zei hij tegen zijn toehoorders, hij had wel een ervaring die zij niet hadden gehad. Omdat hij uit dezelfde stad kwam als Hitler had hij gezien hoe een fascistische beweging heel Europa kon veroveren. Zijn les was: het wezen van de democratie zijn niet de instellingen of vrije verkiezingen. Nee, het wezen van de democratie is de geest van de democratie: de mentaliteit die erop is gericht mensen te verheffen en in waardigheid te laten leven. Dat vraagt véél van de mensen, veel meer dan het vulgaire verhaaltje van de fascisten. Democratie is het meest elitaire wat er bestaat, want het verwacht van iedereen het beste. Daarom heeft het zo’n behoefte aan goed onderwijs. Wanneer je die democratische geest niet langer cultiveert, dan zullen de democratische instellingen die erop zijn gestut het ook niet blijven houden. Zij zullen omvallen en de fascistische geest zal, zoals het ging met Hitler, op een democratische manier alle macht verwerven. Dat gebeurt in Amerika, maar ook in Europa. Wij hadden Hongarije toch al lang uit de EU moeten flikkeren? Ik dacht dat Europa een gemeenschap van waarden is? (zucht) Laten we nou maar gewoon hopen dat er geen rampen gebeuren. Ik zit er niet op te wachten hoor, op de rampen die mijn gelijk bevestigen. Want dan is het te laat.

Een lichtpuntje, meneer Riemen? Uw interview met Knack uit 2015, waarin u zegt dat denkers plaats hebben moeten ruimen voor opiniemakers, werd bijna 15.000 keer gedeeld op sociale media en bijna 100.000 keer gelezen. Dat is heel veel voor wat dan heet ‘een elitair pleidooi’.

Riemen: (glimlachend) Laat me dit toevoegen, om het voor jullie nog pijnlijker te maken: er gaat veel meer mis aan de aanbodzijde dan aan de vraagzijde. ‘Het publiek’ hóngert naar kwaliteit. Niet allemaal, niet iedereen, maar een hele grote groep, waaronder veel jongeren, snakt naar kwaliteit. Maar waar moeten ze heen? De aanbodzijde is, om geen andere uitdrukking te gebruiken, klote. De universiteiten zijn disfunctioneel, de meeste boekenhandels zijn omgevallen door Amazon, en waar zijn de uitgeverijen gebleven die mooie reeksen uitbrachten waarin ze geloofden? En dan dat vreselijke internet!

De Toverberg van Thomas Mann is verkrijgbaar op Amazon, hoor.

Riemen: Dat geen enkel boek nog onvindbaar is, is een van de zegeningen. Maar je moet eerst wéten dat het er is! En nog los daarvan: door de bliepjes en de lichtjes en dat we allemaal permanent connected moeten zijn, is ons concentratievermogen dramatisch ingestort. Wanneer je elke twee minuten een impuls nodig hebt, kun je geen boeken meer lezen. (werpt de handen in de lucht) De rúst! De rúst om te lezen, de rúst om iets in je op te nemen, de rúst om na te denken. Tegenwoordig moet je betalen voor een plek zonder herrie of wifi. Dat is toch de wereld op zijn kop? Héél veel mensen willen daarvan af. De reden dat Nexus al 25 jaar bestaat, een godswonder, is omdat wij een intellectuele oase zijn waar die rust heerst. Het is allemaal niet zo heel moeilijk, hoor. Nou ga ik klinken als mijn vader, God hebbe zijn ziel, maar iedereen moet weer zijn verantwoordelijkheid nemen. Universiteiten moeten weer de humaniora centraal stellen, sociaaldemocraten de volksverheffing, liberalen de vrijheid, christendemocraten de barmhartigheid. En dat media die godverdomse kijkcijfers eens negeren en gewoon weer hele goeie programma’s gaan maken. Je zou verbaasd zijn over het succes ervan. Niet álles hoeft dom en achterlijk te zijn.

Volg uw passie, geeft u jonge mensen mee in uw lezingen. Hoe moeten ze dat doen?

Riemen: Het gaat om wat je levensvervulling is. Voor mij is dat de abstracte wereld van de ideeën en de literatuur geworden. Maar dat is niet zaligmakend. Onze buur was een klein boertje, hij had een weide met vier koeien erin. Die man was de koning te rijk. Kwaliteit, daar draait het om. Wat dat precies is, dat kun je moeilijk onder woorden brengen. Maar iedereen weet wel wie een echte vriend is, wat echte liefde is. Het zou goed zijn mocht iedereen ook weten dat er geen groter geluk is dan slagen in iets wat je eerst niet kon. Spinoza had verschrikkelijk gelijk toen hij schreef: al wat excellent is, is even moeilijk als zeldzaam. Laat je niet gek maken wanneer het moeilijk wordt. Doe waarin je gelooft. Je leven zal moeilijk zijn, ja. Maar wél betekenisvol.