Crisiscommunicatie voor politici: ‘Ze moeten campagne voeren tegen het virus’

‘Politici moeten nu alle trucs gebruiken die ze gewend zijn te gebruiken in verkiezingscampagnes’, zegt de Deense politoloog Michael Bang Petersen, die de psychologie achter de politiek onderzoekt. ‘Ze weten hoe dat moet.’

Hoe hebben politici in Europa de coronacrisis tot nu toe aangepakt?

Michael Bang Petersen: In Denemarken werd ons eerst verteld wat we moesten doen – handen wassen, afstand houden van elkaar – zonder goed duidelijk te maken waarvoor dat nodig was. Dat is nochtans essentieel, want mensen zijn sociale wezens die maar heel moeilijk hun gedrag en hun gewoonten aanpassen. Daarvoor moeten mensen ongerust worden gemaakt, dat is de enige manier waarop ze onmiddellijk tot actie overgaan. Helaas waren veel overheden bang dat mensen in paniek zouden raken. Onderzoek wijst nochtans uit dat in westerse democratieën, waar het vertrouwen hoog ligt, mensen sneller solidariteit tonen in tijdens van crisis dan te panikeren. Als politici ons eerder duidelijk hadden gemaakt wat ons te wachten stond, hadden we er nu beter voorgestaan. Gelukkig gebeurt dat sinds een week wel.

Wat moeten politici nu dan nog doen?

Bang Petersen: Ze moeten campagne voeren tegen het virus, en alle trucs gebruiken die ze gewend zijn te gebruiken in verkiezingscampagnes. Ze weten hoe dat moet. Wat zijn de manieren om mensen te overtuigen van de ernst van deze crisis? In Denemarken heeft men nu influencers op sociale media ingezet, dat helpt om jongeren te bereiken.

Politici vertellen tijdens campagnes zelden de hele waarheid. Is het wel zo’n goed idee om alle informatie – met alle onzekerheden en twijfels die erover heersen – vrij te geven?

Bang Petersen: In deze crisis moet de overheid volledig transparant zijn, en ons als volwassenen behandelen. Burgers hebben het recht alles te weten, en kunnen daar ook mee om. Zet de verschillende scenario’s op een rij, en geef aan met welke onzekerheden we bij die inschattingen rekening moeten houden. Dat is in ieder geval beter dan burgers te verzekeren dat we alles onder controle hebben, want dat hebben we niet. Over twee of drie weken komt de echte crisis eraan. Alles wat we vandaag doen, bepaalt hoe erg die zal zijn, en of onze gezondheidszorg zal instorten of niet.

In België probeerden organisatoren eerst nog uit te komen onder de maatregel dat evenementen van meer dan 1000 deelnemers niet meer mochten doorgaan, en nogal wat mensen trokken vrijdagavond nog een laatste keer naar de cafés, vooraleer die voor weken dichtgingen. Bewijst zoiets dat zij de ernst nog altijd niet doorhebben?

Bang Petersen: Inderdaad. Zo’n gedrag kan er misschien toe leiden dat mensen straks sterven. Dat kan niet genoeg worden herhaald.

Zal de solidariteit in een samenleving aanhouden als deze crisis weken en misschien maanden blijft voortduren?

Bang Petersen: Ik denk het wel, want we vechten allemaal tegen een gemeenschappelijke vijand. De isolatie zal voor veel mensen mentaal wel zwaar gaan wegen. In de volgende fase moeten we onszelf nieuwe gewoonten aanleren, en politici moeten daar in hun communicatie straks op focussen. Ook al moeten we bij elkaar uit de buurt blijven, we moeten ervoor zorgen dat we ons meer verbonden voelen dan ooit.

Mensen hamsteren voedsel en toiletpapier. Is dat geen teken dat ze echt in paniek zijn?

Bang Petersen: Dat zagen we in Denemarken ook, maar dat is snel afgenomen. Hoelang zoiets duurt, hangt ervan af hoeveel vertrouwen mensen hebben in de overheid en in elkaar. De overheid kan zeggen dat de bevoorrading gegarandeerd is als iedereen voedsel blijft kopen als voorheen, maar dan moeten burgers er nog op vertrouwen dat anderen zich ook normaal zullen blijven gedragen. In die zin is hamsteren ook geen paniekreactie. Het is een rationele maar wel egoïstische reactie op een inschatting die je over andere mensen maakt. Als mensen beelden zien van supermarkten die niet leeggekocht zijn, herstelt het vertrouwen zich.

In de Europese Unie nemen verschillende landen andere maatregelen, en tot vorige week namen in België verschillende regio’s zelfs andere beslissingen. Zorgt dat voor veel wantrouwen?

Bang Petersen: Ja, maar we bevinden ons ook allemaal op onbekend terrein. Geen enkel Europees land heeft hier al voor gestaan. Achteraf zullen we een evaluatie moeten maken van welke maatregelen het beste hebben gewerkt, en ik denk eerlijk gezegd dat het de strengste zullen zijn. De volgende keer kan er maar beter een Europese aanpak komen, want een epidemie beperkt zich nooit tot één land. Een epidemie is wel iets helemaal anders dan de meeste problemen waar de EU mee bezig is. De noodzaak om grenzen te sluiten en mensen te isoleren gaat zelfs in tegen de fundamentele principes van de EU, dus ik begrijp dat het niet eenvoudig is om daarop een Europees antwoord te formuleren.

Mensen kijken met jaloezie naar de efficiëntere aanpak in autoritaire regimes in Azië. Hebben ze gelijk?

Bang Petersen: Er zit wel iets in: overheden die zich niet bekommeren om democratische waarden kunnen natuurlijk veel sneller handelen. Het surveillancesysteem dat de Chinese staat gebruikt, kon nu dienen om mensen en besmettingen snel te monitoren. Een belangrijke reden waarom Aziatische landen veel sneller en agressiever reageerden dan Europese is dat zij met de uitbraak van SARS al een goede oefening hebben gehad. Mensen begrepen daar veel sneller de ernst van de situatie. We zien in China trouwens ook veel solidariteit onder de burgers. Het is niet zo dat de Chinezen hun gedrag aanpassen enkel en alleen omdat ze bang zijn van de overheid.

Valt deze crisis te vergelijken met de klimaatcrisis?

Bang Petersen: De klimaatcrisis speelt zich over decennia af, deze crisis gaat over weken. Er is wel een duidelijke gelijkenis: mensen moeten ervan overtuigd worden hun gedrag aan te passen om problemen te vermijden die ze nu nog niet kunnen zien. Dat is heel erg lastig. De persoonlijke getuigenissen uit Italië waren emotioneel heel sterk. We hadden ook zulke verhalen uit Wuhan in China kunnen gebruiken, maar dat is niet vaak gebeurd.

Hebt u ook de indruk dat mensen pas echt in actie schoten toen ze die verhalen uit Italië hoorden?

Bang Petersen: In Denemarken eigenlijk niet. Eerst werd er meewarig naar China gekeken, en vervolgens speelden de stereotypen over Italië op. ‘Zo’n corrupt en inefficiënt land kan een crisis uiteraard niet aan, maar dat zegt niets over ons’, was lang de teneur. Helaas.

Het internet is dezer dagen een bron van complottheorieën over het coronavirus. Bestaat daar een wetenschappelijke verklaring voor?

Bang Petersen:Mensen geloven nog liever een bizarre verklaring dan dat ze helemaal geen verklaring hebben. Ze houden niet van onzekerheid. Onbewust zoeken mensen ook altijd mogelijkheden om hun politieke ideeën te promoten, en daardoor ontstaan er politiek gemotiveerde theorieën. Zeker als er een crisis heerst waar iedereen over praat, zullen mensen proberen om die in hun politieke kraam te laten passen.

Op Twitter leek het virus soms wel een veldslag in de cultuuroorlog.

Bang Petersen: Mensen zoeken altijd kansen om hun eigen politieke agenda erdoor te duwen. Het grote probleem is dat zulke spinsels in de weg zitten van de informatie die er echt toe doet: hou afstand van elkaar.