Chaos in de gesloten centra tijdens de coronacrisis: ‘Alsjeblieft, sluit die tent!’

Wat gebeurt er in de gesloten Centra voor Illegalen nu de controle door het parlement en de ngo’s is weggevallen? Knack zocht het uit en stootte op schrijnende toestanden: van hongerstakingen en opstanden tot zelfmoordpogingen en de isoleercel.

Hoewel er tijdens de eerste week van de lockdown 297 mensen zonder papieren werden vrijgelaten, zitten ongeveer 200 bewoners nog steeds vast in de verschillende gesloten centra van ons land. Die overblijvers wil de Dienst Vreemdelingenzaken (DVZ) niet laten gaan, omdat ze met ‘allerhande openbare ordeproblemen’ zouden kampen. Het zijn mensen die in het verleden op de een of andere manier in aanraking zijn gekomen met politie of justitie.

De juridische basis voor die opsluiting is omstreden. Advocaat Jan Keulen, gespecialiseerd in vreemdelingenrecht en strafrecht, licht toe: ‘De wetgeving inzake vreemdelingen laat enkel toe om mensen in administratieve hechtenis te houden wanneer de effectieve repatriëring binnen een redelijke termijn mogelijk is. Door corona ligt het internationale vliegverkeer stil en zijn bij de buitenlandse ambassades de procedures voor de afgifte van doorgangstoelatingen ernstig vertraagd. Strikt juridisch zouden die mensen moeten worden vrijgelaten.’

Geert De Vulder van DVZ laat in een reactie op 17 april weten dat uitwijzing nog steeds mogelijk is. Zo werden sinds 13 maart 110 mensen het land uit gezet. Maar op 24 maart schreef De Vulder al in een e-mail: ‘Er werden meer dan 70 personen verwijderd in de loop van de vorige week.’ Dat doet vermoeden dat de uitwijzingen sindsdien toch op een lager pitje staan.

Geen parlementaire controle

Parlementslid Sarah Schlitz (Ecolo) staat op 25 maart met mondmasker, handschoenen en alcoholgel aan het gesloten Centrum voor Illegalen in Vottem. Ze mag er niet binnen. De reden? Volgens de Dienst Vreemdelingenzaken zou het voor de bewoners te moeilijk zijn om social distancing vol te houden tijdens haar bezoek.

Dat na de ngo’s nu ook de parlementsleden geen controlebezoeken meer kunnen uitvoeren, is opmerkelijk. Artikel 42 van het koninklijk besluit (kb) op de gesloten centra geeft namelijk federale parlementsleden ’tussen 8 uur ’s morgens en 7 uur ’s avonds steeds toegang tot het centrum’. Schlitz spreekt over ‘een flagrante schending van het kb’. Bevoegd minister Maggie De Block ziet dat anders: ‘De parlementsleden mogen het centrum bezoeken, zolang ze de bewonersvleugel niet betreden’, zo verdedigt ze zich in het parlement.

Nu externen niet meer tot in de bewonersvertrekken geraken, probeerden wij zelf te achterhalen hoe het er daar aan toegaat. Via via geraken we aan een lijst met gsm-nummers van een tiental gedetineerden uit de gesloten centra van Merksplas, Brugge en Vottem.

De opsluiting – die onze bronnen aanvoelen als een onterechte straf – in combinatie met de angst voor corona verhit de gemoederen. ‘Als ik hier die ziekte krijg, ga ik door het lint’, zegt Amir* uit het gesloten centrum van Brugge. Vooral het feit dat het personeel binnenkomt zonder handschoenen of mondmasker, terwijl de bewoners zelf geen bezoek mogen ontvangen, zet kwaad bloed. ‘De hygiëne is hier nul. Alsjeblieft, sluit die tent.’

Koude douche

Vanuit het centrum van Merksplas bereiken ons verborgencamerabeelden. We zien een bewoner die in de gang een emmer water over zijn hoofd giet. Een verklaring voor het bizarre tafereel volgt in een gesprek met Zakaria*: ‘Hier in blok 3 werkt de boiler al maanden niet naar behoren, waardoor er niet altijd warm water is in de douches.’

Andere filmpjes moeten aantonen dat er geen sprake is van social distancing. We zien mensen dicht bij elkaar staan, ook het personeel. Bewoner Ali* vertelt: ‘Er was zelfs een bewaker die op 26 maart neus aan neus met mij kwam staan.’ Omdat er een camera hangt, heeft Ali’s advocaat nadien de videobeelden opgevraagd. Tevergeefs, want volgens de directie worden die beelden niet bewaard.

Isoleercel

En dan volgen er beelden van de isoleercel. Bewoner Jamal*: ‘Weet je wat er gebeurt als je hier ziek bent? Dan kom je in het cachot terecht. Het is daar koud, want er is geen verwarming en je hebt alleen een dun dekentje. Je slaapt er op een betonnen bed. Drie dagen moest ik er blijven. En ik had helemaal niks misdaan. Ik was gewoon ziek.’

Het valt op hoe vaak ‘het cachot’ aan bod komt in de interviews met de gedetineerden. Volgens de toelichting bij het kb op de gesloten centra is ‘de plaatsing in de afzonderingsruimte de meest verregaande ordemaatregel’. Toch zeggen bijna al onze contactpersonen, uit verschillende centra, dat ze er al een keer in verbleven, velen zelfs meermaals. Vooral door de toegenomen spanningen sinds de coronacrisis zou het langdurig isoleren schering en inslag zijn. ‘Er wordt hier voortdurend gedreigd met het cachot. Als je je mond te veel opentrekt, vlieg je meteen in afzondering’, klinkt het stellig bij Zakaria.

Om te onderzoeken of het gebruik van de ‘afzonderingsruimte’ wel degelijk is doorgeslagen, zetten we zelf een rapporteringssysteem op. We vragen de gedetineerden om voor elke keer dat iemand in afzondering geplaatst wordt, een sms te versturen met een aantal details over het incident.

Uiteindelijk lukt het ons om voor één leefgroep met achttien gedetineerden in Brugge een spreadsheet met ondubbelzinnige data aan te leggen. In een tijdsspanne van minder dan drie weken (16 maart tot 4 april) noteren we maar liefst vijftien opsluitingen. Twaalf ervan duurden 36 uur.

Er blijken twee zelfmoordpogingen te zijn gebeurd. De betrokkenen belandden daarna voor respectievelijk 36 en 48 uur in afzondering. In de andere gevallen gaat het om een hongerstaking in combinatie met het weigeren van deelname aan de activiteiten. Zo was er op 16 maart een collectieve hongerstaking en opstand. Na een politie-interventie belandden tien bewoners voor anderhalve dag in afzondering.

Abbas*, die al meerdere keren in het cachot zat, getuigt: ‘Het is een vreselijke ervaring. Slapen lukt niet, je kunt alleen maar piekeren, zeker als het licht heel de nacht aan moet. Je eet op de grond. Voortdurend vroeg ik me af: waarom zit ik hier? Waarom behandelen ze mij als een zware crimineel?’

Er bestaan twee regimes om mensen in afzondering op te sluiten. Er is de ‘afzondering als ordemaatregel’, die strikt geregeld is door het kb en in het jaarverslag moet worden opgenomen. En er is de ‘uitzondering op het regime’. Dat is in principe geen ordemaatregel en rapportering is dan niet nodig. Onder welk regime de opsluitingen precies plaatsvonden, wordt niet duidelijk.

Abbas ziet weinig verschil tussen ‘afzondering als ordemaatregel’ en ‘uitzondering op het regime’: ‘In een cel voor medische isolering heb je een wasbakje en word je op de wc niet gefilmd door een camera, maar je voelt je evengoed gestraft.’

(*)om privacyredenen werden schuilnamen gebruikt, de echte namen zijn bekend bij de redactie

Digitale reconstructie op basis van verborgencamerabeelden van de medische afzonderingscel in het gesloten centrum van Merksplas.