‘Als je echt bekommerd bent over het aantal mensen dat zich zorgen maakt over het einde van de maand, zwijg je niet over de klimaatverandering’

In het debat over de toekomst van de sociale zekerheid lijken beschouwingen over klimaatverandering en planetaire grenzen nog vaak ver weg. Alsof het twee verschillende discussies zijn. Dat zou weleens een strategische vergissing kunnen zijn.

Zullen we in de toekomst een goede sociale bescherming kunnen garanderen aan alle burgers en zo een vorm van zekerheid houden in tijden van toenemende onzekerheid? Het zijn cruciale vragen. We staan voor ingewikkelde en ‘disruptieve’ tijden. Dingen die we vanzelfsprekend vonden, zouden dat weleens helemaal niet kunnen zijn. Ongemakkelijke waarheden houden we liever op afstand. Het is moeilijk de omvang van de klimaatcrisis werkelijk te vatten, net omdat die ons verplicht om dingen in vraag te stellen die we liever niet in vraag stellen.

Dat je in een begrensde wereld eindeloos zou kunnen groeien is een van die ideeën. Het is een erg aanlokkelijk idee. Het vormt de basis van ons sociaal contract. Als de koek altijd groter kan worden, kun je als het ware de armen rijker maken zonder de rijken armer te moeten maken. Het idee van ontwikkeling begrepen als groei geeft een perspectief. Het is het beeld van een soort snelweg waar sommigen al op zitten, en anderen nog niet.

Vroeger spraken we over ‘ontwikkelde’ en ‘onderontwikkelde’ landen. Dat idee geldt mondiaal tussen landen maar ook intern in landen. Het geloof dat groei mogelijk is, geeft ruimte voor verwachtingen. Wie minder heeft, kan geloven dat zij of hij straks meer zal hebben.

De klimaatcrisis bedreigt dat geloof dat we als een zekerheid zijn gaan beschouwen. Mensen voelen intuïtief aan dat er iets schort. Ze voelen – in het beeld van de snelweg – aan dat sommigen daar rustig een heel stukje hebben kunnen rijden terwijl anderen er nooit op zullen geraken. Wie zo uit de boot dreigt te vallen, heeft in wezen nog meer nood aan sociale bescherming. Als je je sociale zekerheid echter bouwt op het geloof in voortdurende economische groei die de planeet verder aantast, verzwak je net datgene wat je nog meer nodig zult hebben.

In het debat over de toekomst van de pensioenen merk je al dat we proberen om op basis van wat we in de toekomst verwachten betere keuzes in het nu te maken. Moeten we al of niet langer werken en hoe verdelen we op een eerlijke wijze de lasten zodat de fundamenten van het pensioenhuis in de toekomst niet in het gedrang komen? Veel academici proberen diepgaand na te denken over de uitdagingen van de sociale zekerheid van de toekomst, als tegengewicht tegen het soms wel erg kortzichtige debat in de politiek.

De FOD Sociale Zekerheid is ook bezig met een toekomstdebat. Sommige dimensies zouden in dat debat echter meer aandacht mogen krijgen. Alleszins in het publieke debat lijkt het vaak alsof beleidsdiscussies over enerzijds klimaat en anderzijds sociale zekerheid telkens in verschillende kamers worden gevoerd. Het zijn verschillende ministers, verschillende departementen. We zien milieuproblemen nog vaak als een beetje ‘vervelend’, als dingen die we moeten ‘oplossen’ zodat de economie verder kan groeien.

In onze toekomstberekeningen voor de sociale zekerheid zien we toenemende behoeften. We gaan ervan uit dat de economie zal blijven groeien en dat we zo meeropbrengsten realiseren die we kunnen investeren. Zodra de groei vertraagt, neemt de sociale spanning toe. Het sociaal contract komt onder druk. Het zogenaamd ‘realistische’ antwoord aan conservatieve of rechtse kant is om sociale rechten te verminderen, door grotere eigen verantwoordelijkheid of door het idee dat je ‘vreemden’ uit je systeem zult kunnen duwen, waardoor het voor de ‘eigen’ mensen overeind blijft. Als de financieringsbasis in het gedrang komt, nemen de potentiële sociale dilemma’s toe. Dus is het wel handiger om je maar niet af te vragen of economische groei zoals we die nu kennen wel mogelijk is in de reële wereld.

Er is echter wel degelijk een fundamenteel probleem. We beschouwen voortdurende economische groei als een vooronderstelling die stabiliteit zou moeten leveren aan ons toekomstig maatschappijmodel. De sociale herverdeling, via de sociale zekerheid, steunt op die manier op het geloof dat we steeds meer zullen kunnen produceren en consumeren. Dat geloof zorgt echter in de feiten voor een toenemende instabiliteit. We gaan ervan uit dat ‘groene groei‘ mogelijk zou zijn, voor de hele wereld en voor een lange periode. Die overtuiging gaat uit van het idee van een ‘absolute ontkoppeling’: het idee dat de impact op de planeet in absolute termen snel en voortdurend kan blijven dalen, waardoor je zou kunnen blijven groeien. In die redenering denkt men dat een grotere efficiëntie door technologie op zich de problemen oplost. In werkelijkheid zien we dat de voortdurende groei alle technologische winst opeet. We hebben zuinige wagens, maar we rijden er meer mee, daar komt het op neer. Opgeteld blijft de druk op de planeet stijgen, weliswaar op ‘efficiënte’ wijze… In het recente EU-rapport dat de voortgang naar de SDGs meet, lezen we: “For both energy and material use, only relative decoupling from economic growth is visible.” We zetten stappen achteruit, in plaats van vooruit.

Klimaatapartheid

Het zou goed zijn als we discussies over de toekomst van de sociale zekerheid niet langer in gescheiden kamers voeren. Het klinkt misschien goed als in verkiezingscampagnes zelfs linkse politici zeggen dat het klimaatbeleid de verworvenheden van de welvaartsstaat niet mag bedreigen. De werkelijkheid is dat de klimaatverandering zelf en het onzorgvuldig gebruik van grondstoffen dat nu al volop doen. De International Social Security Association publiceerde enkele jaren geleden een erg interessant rapport over deze kwestie. Klimaatverandering vergroot nu al de ongelijkheid tussen mensen en zal, onder meer door extreem weer, zorgen voor veel meer mensen die bescherming nodig zullen hebben. Dat zal mee zorgen voor toenemende migratie. Naarmate de natuurlijke basis waarop onze economie steunt verder aangetast wordt, neemt ook de economische schade toe. De maatschappelijke kost van het niet voeren van klimaatbeleid is erg groot, wat dus potentieel minder geld voor de sociale zekerheid betekent. Heel wat financiële middelen bedoeld voor sociale bescherming zijn belegd in niet-duurzame bronnen en dreigen verloren te gaan. Door de klimaatverandering zullen met name de armste en meest kwetsbare mensen nog meer geconfronteerd worden met gezondheidsproblemen. Als we in het volle besef van die uitdagingen blijven geloven dat we er wel zullen komen door te vertrouwen op een voortdurende (groene) groei, dan nemen we een te groot risico. Recente protesten en verkiezingsresultaten maken ondertussen duidelijk dat de bewust nagestreefde eenzijdige economische globalisering niet alleen winnaars heeft opgeleverd. Erg veel mensen beseffen dat ze onvoldoende beschermd zijn.

Het is gemakkelijk om in clichés over de klimaatverandering te praten, om zo het debat uit de weg te gaan. Als je echt bekommerd bent over het aantal mensen dat zich zorgen maakt over het einde van de maand, zwijg je niet over de klimaatverandering. Als niet meer mensen zich zorgen gaan maken over het einde van de wereld (en naast zich zorgen maken ook bereid zijn om hun privileges in vraag te stellen), zullen nog meer mensen zich zorgen moeten maken over het einde van de maand. De klimaatcrisis verscherpt het verdelingsvraagstuk. Als we het debat voor ons uitschuiven zal waarschijnlijk de steun groeien voor die krachten die sociale rechten willen afbouwen, en dat mag niet het perspectief zijn. Sociale rechten blijven garanderen in de toekomst wil dus zeggen dat we als een voorwaarde daartoe moeten nadenken over een economisch systeem met een veel kleinere ecologische voetafdruk en met een structurele aanpak van de ongelijkheid. Een erg ambitieus rechtvaardig klimaatbeleid voeren is dus in wezen al een vorm van proactief sociaal beleid.

Een recent rapport van de UN Special Rapporteur on extreme poverty and human rights waarschuwde onlangs al voor een vorm van ‘klimaatapartheid’ in de toekomst. Wie rijk genoeg is zal zich kunnen beschermen tegen de gevolgen van klimaatverandering. Zijn boodschap voor een toekomstige sociale zekerheid is helder: “Climate change threatens to undo the last fifty years of progress in development, global health and poverty reduction.”

Het is hoog tijd dat we in het debat over de toekomst van de sociale zekerheid volwaardig de realiteit van de planetaire grenzen betrekken. Dat zal niet eenvoudig zijn, maar we mogen het niet uit de weg gaan. Daarbij moet er ook structurele aandacht zijn voor het nadenken over een economisch model dat geen voortdurende groei nodig heeft. Dat reflectieren over een stabiel model van ‘post-groei’ mogelijk is, zie je onder meer in Duitsland, waar er daarover een studie verscheen. Het zou goed zijn als we in ons land zorgen voor veilige dialoogplekken waar academici, sociale partners en andere middenveldorganisaties en politici kunnen nadenken over de contouren van zo’n model, en dat met als bedoeling de sociale zekerheid overeind te houden, ook in tijden van klimaatverandering en post-groei.