‘Als de middenklasse tuimelt, valt de democratie’

‘De maatregelen van de overheid mogen in deze energiecrisis niet beperkt blijven tot de laagste inkomens van onze samenleving maar moeten ook de grote meerderheid van de bevolking helpen, het middensegment’, schrijft Mark Van de Voorde aan de vooravond van de Dag van de Democratie. ‘De   middenklasse is immers de dragende zuil van de democratie.’

Ieder jaar wordt op 15 september de Internationale Dag van de Democratie gehouden. Dat de democratie geen vanzelfsprekende verworvenheid is, weten we. In het licht van de huidige energiecrisis die een groot deel van de samenleving financieel treft, is het daarom nuttig om dit jaar stil te staan bij de betekenis van een gezonde middenklasse voor de democratie. Als het middensegment van de bevolking tuimelt, valt (de dragende zuil van) de democratie.

Uiteraard moet de aandacht van de overheid allereerst gaan naar de impact van de energiekost op de laagste inkomens van de bevolking. De torenhoge energieprijzen zijn letterlijk levenbedreigend voor onze armste medeburgers. Die aandacht is ons aller plicht; niet alleen van de staat maar ook van de samenleving. Daarom is het een schande en een schandaal dat verhuurders de bevriezing van de huurprijzen weigeren. De indexering van de huur dreigt van armen ook nog eens daklozen te maken.

Sinds de Tweede Wereldoorlog heeft West-Europa de democratie kunnen verzekeren door een stabiel evenwicht tussen persoonlijke vrijheid en algemeen welzijn. Dit evenwicht is nodig voor de sociale vrede zonder dewelke de democratie zelf uit balans gaat (dat leert ons alvast de huidige toestand van de Verenigde Staten).

De energiecrisis tast dat evenwicht zo ernstig aan, dat ook het middensegment, het grootste deel van de bevolking, dreigt in (relatieve) armoede terecht te komen. Dat betekent dat overheidsmaatregelen niet beperkt mogen blijven voor de onderste lagen van de bevolking.

Als de koopkracht van de middenklasse wordt aangetast, dreigt ook de binnenlandse economie te stokken, met werkloosheid en dus nog meer armoede tot gevolg. Omdat de middenklasse de draagzuil is van de democratie, zoals Aristoteles al wist, erodeert een verarming van het middensegment de democratie.

In de jaren dertig van vorige eeuw slaagde Hitler erin om aan de macht te komen, omdat de economische crisis de middenklasse meesleurde in de armoede. Hun woede maakte van de middenklassers de belangrijkste medestanders van de nazi’s. Hitler kon rekenen op de steun van de bevolking, omdat het geloof in de democratie was weggesmolten bij de middenklasse die dragende massa van de democratie was geweest.

De huidige polarisatie die vandaag de grootste bedreiging is voor de democratie, is niet ontstaan door het gesakker van onze meest behoeftige medeburgers, die trouwens bij de politiek en helaas ook bij het middenveld nauwelijks beluisterd werd tenzij bij de armoedebewegingen.

De huidige polarisatie is er gekomen doordat populistische partijen en groeperingen misbruik konden maken van het gejammer van het middensegment van onze samenleving dat zijn welvaart bedreigd wist en door handige rechts-radicale mooipraters werd wijsgemaakt dat de politiek niet deugt.

De polarisatie is eigenlijk mogelijk gemaakt en voorbereid de geleidelijke aanslag op de democratie die begon ten tijde van de Britse premier Thatcher en de Amerikaanse president Reagan. Zij meenden dat democratie geen rechtvaardigheid behoeft en niet tot doel heeft het algemeen welzijn te bevorderen, maar enkel de vrijheid van initiatief (van de rijken) te verzekeren.

Dat gedachtegoed van een kleine staat en een markt zonder grenzen kreeg, onder applaus van de neoliberale Management Schools en het internationale bedrijfsleven, wereldwijd navolging. Het vrat als een bijtend zuur het ideologische denken aan bij de tenoren van de meeste partijen: Blair in de UK met zijn ‘Derde Weg’, Schröder in Duitsland met zijn ‘Niedriglohnsektor’, Verhofstadt bij ons met zijn ‘Burgermanifest’, Kok in Nederland met zijn ‘… En iedereen volgde.

Lange tijd wisten de middengroepen hun positie te behouden… door nog harder te werken. Het geloof in de solidariteit kalfde af, want ‘ik moet vechten voor mezelf’. De sociale zekerheid was toch geen grote toekomst meer verzekerd want onbetaalbaar, werd verteld. Zelfs werken zal misschien niet zomaar lonen. De sociale ladder leek ook weggenomen. De millennials voelen het. Behoorde 70 procent van de babyboomers tot het middensegment, dan is dat bij de millennials slechts 60 procent.

Zo kwam een einde aan het vooruitgangsoptimisme. Vooruitgaan was niet langer het parool, enkel nog standhouden. Als het kan. Maar kan het nog? Want toen brak de oorlog uit en de energieprijzen schoten de hoogte in. De angst voor sociale achteruitgang en economische verarming is een feit geworden.

Een gezonde middenklasse voorkomt polarisatie en is de draagzuil van de democratie (want die is gebaat met overleg en compromis). Een verarmde middenklasse garandeert polarisatie en legt de bijl aan de wortel van de democratie.

We kunnen alleen maar hopen dat de politiek zich bezint en de rol van de staat weer belangrijk vindt. Helaas, de staat staat met lege handen, sinds ze in de euforie van het neoliberalisme zichzelf machteloos heeft gemaakt door deregulering en privatisering.

Er zijn hoopvolle tekens. De bankencrisis (2008) en de pandemie hebben geleerd dat een zich terugtrekkende staat geen heil brengt in geopolitiek, economisch en maatschappelijk moeilijke tijden.

De staat redde de banken van bankroet (maar die lijken dat alweer vergeten) en de bevolking van covid.

Ook weten we inmiddels dat de klimaatcrisis enkel door politiek optreden bedwongen kan worden. En de Russische inval in Oekraïene heeft misschien ook twijfelaars aan de democratie doen begrijpen dat er geen ‘illiberaal’ alternatief is voor vrijheid en welzijn.

Hopelijk geneest de politiek van de neoliberale kanker die de botten van de staat heeft aangetast en de geesten van de samenleving heeft verward. De tijd dringt. De samenleving, inclusief het middensegment, vraagt aan de politiek en de staat: help ons!

Mark Van de Voorde is onafhankelijk publicist en gewezen speechschrijver van Herman Van Rompuy.