‘Autochtonen die vrezen dat ze een minderheid worden: dat gevoel van vervreemding moet bespreekbaar zijn’

‘Mensen die klagen dat ze hun buurt niet meer herkennen, neem je best ernstig’, schrijft Dyab Abou Jahjah. ‘Je angst uiten over een negatief resultaat van diversiteit, is geen racisme.’

‘Gisteren maakte ik een wandelingetje hier in de buurt en ik moet zeggen: je herkent de stad met al die buitenlanders nauwelijks nog, het voelde alsof ik in een ander land rondliep’.

Ik herinner me dit gesprek nog alsof het gisteren was. De woorden zijn van mijn Libanese buurman in Sidon. Hij vertelde me dit in 2013. Ik woonde in Libanon en zat toen volledig in de antiracistische activistische mindset. Dus als reactie begon ik natuurlijk te prediken over tolerantie en hoe we allemaal mensen zijn. Omdat mijn buurman klaagde over Syrische vluchtelingen, voegde ik er ook aan toe dat we allemaal Arabieren zijn.

Als ik daar nu op terugkijk, realiseer ik me dat mijn reactie op mijn buurman een beetje arrogant was, en mogelijk haast brutaal. Natuurlijk zijn we allemaal mensen, mijn buurman was zich daar ook wel van bewust. En ik hoefde niet te suggereren dat hij de menselijkheid van de Syrische vluchtelingen niet erkende. En Syriërs en Libanezen staan uiteraard even dicht bij elkaar als Vlamingen en Nederlanders, cultureel, taalkundig en historisch, dat wist mijn buurman ook. Maar wat hij die dag deed, was het uiten van een oprecht sentiment dat leeft bij veel Libanezen. Het hangt samen met de massale toestroom van Syrische vluchtelingen in Libanon eind 2011 en de jaren daarna.

Iets vergelijkbaars zien we vandaag in Europa, in verschillende vormen. De reacties in Europa zijn echter vaak zo gepolariseerd dat wanneer dergelijke sentimenten worden geuit, mensen geneigd zijn die te verbergen, of ze enkel anoniem of in besloten kring te uiten. Mogelijke beschuldigingen van racisme en vreemdelingenhaat maken mensen terughoudend om ze openlijk te uiten. De uitzondering zijn hier de extreemrechtse partijen en groeperingen, die op dat vlak niet de minste terughoudendheid kennen. Deze situatie stelt extreemrechtse politici in staat om die discussie te monopoliseren en om te vormen tot een ideologisch instrument. En dat hoewel dit sentiment in wezen een malaise is die niet ideologisch is.

Je kunt die ongemakkelijkheid die veel autochtonen voelen wanneer ze met een vergelijkbare situatie worden geconfronteerd als mijn Libanese buurman destijds, op honderd verschillende manieren proberen te rationaliseren. Je kunt er een marxistisch perspectief op toepassen, een liberaal perspectief of een religieus perspectief. Je kunt het vanuit rechts, links of het centrum bekijken. Je kunt zoeken naar economische, ideologische of culturele verklaringen, en je zal er veel vinden. Maar hoe je het ook bekijkt, die malaise is echt, en is de uitdrukking van iets echts dat zich existentieel vertaalt in een overheersend gevoel van vervreemding.

Vervreemding manifesteert zich wanneer je bijvoorbeeld uit je thuisland wordt ontworteld door een oorlog of andere ontberingen die leiden tot ballingschap of immigratie. De Syrische vluchtelingen in Sidon voelden dat zeker. Ik kan me dat gevoel zelf ook goed herinneren van toen ik in 1991 als vluchteling in België aankwam.

Aan de andere kant is vervreemding ook voelbaar als je je thuisland, je samenleving, of de wereld ziet veranderen met een tempo dat je niet kunt bijhouden. Dit kan te wijten zijn aan grootschalige politieke of sociale verschuivingen, macro-gebeurtenissen, zoals de globalisering of de Europese eenwording, die sociale, culturele en economische onrust en mutaties veroorzaken, of aan massa-immigratie. Of het kan te wijten zijn aan een combinatie van al deze factoren samen. Ironisch genoeg is het gevoel van vervreemding de gemene deler tussen de twee partijen die aan beide kanten van de immigratie-breuklijn staan. Zowel autochtonen als immigranten voelen het.

Voor ik verder ga, wil ik eerst even stilstaan bij de notie van ‘de autochtoon’. Wie kan beweren inheems of native te zijn, en wat betekent dat eigenlijk? Wanneer begint dat en wanneer eindigt het?

Het is bon ton om de “native claim” als onzin te kwalificeren, aangezien we allemaal mensen zijn (ja die platitude weer) en omdat als je lang genoeg teruggaat, we allemaal ergens vandaan kwamen, dus we zijn allemaal immigranten, vandaar ook dat je niemand autochtoon kan noemen. Toch is dit volgens mij al te gemakkelijk.

Laat ik beginnen met een aantal voor de hand liggende zaken te benoemen. Er zijn verschillende etnische groepen, en de meeste van hen zijn gelieerd aan een voorouderlijk land. Op dat land is die etnische groep inheems, autochtoon, native. Alle andere etnische groepen die vanuit andere voorouderlijke landen naar dat land verhuizen, zijn dat niet. Ik heb het hier uitdrukkelijk over groepen, omdat dat is wat hier relevant is. Het gaat om de notie van autochtoon zijn in de zin van een groepsidentiteit. Autochtoon zijn in individuele zin betekent ergens geboren worden, en is niet relevant voor deze discussie. Als ergens geboren worden je een “native” maakt, dan is er geen verschil tussen koloniale settlers en de “natives” die ze koloniseren. De native Americans (de ‘indianen’) en de rest van de Amerikanen zijn volgens die geboorterechtlogica even autochtoon. Individueel is dat waar, maar collectief niet.

Als we de geschiedenissen in Europa onder de loep nemen, merken we dat het liberalisme, terwijl het volhoudt dat de belangrijkste relatie tussen een individu en de staat het juridische kader van burgerschap is, het concept van etniciteit heeft geassimileerd in dat van nationaliteit. Vandaar dat de etnische gemeenschap de nationale gemeenschap werd. Het legalistische kader van burgerschap was slechts een politieke modus operandi, maar de culturele inhoud van nationaliteit bleef overwegend etnisch. Met de immigratiegolven van de jaren zestig in Europa deed zich een nieuwe situatie voor, toen mensen die niet etnisch Frans of Duits waren, bijvoorbeeld, de Franse of Duitse nationaliteit verwierven. Ze werden burgers, maar ze hadden en behielden een andere etniciteit. Het waren Algerijnen of Turken of Marokkanen.

Etniciteit en nationaliteit waren geen synoniemen meer, en dit veroorzaakte onmiddellijk verwarring en spanning binnen de notie van burgerschap. Vanwege de grote culturele afstand tussen deze etniciteiten en de Europese etniciteiten, was er geen assimilatie na één of twee generaties. Hooguit manifesteerde zich vanaf de tweede generatie en verder een zekere hybriditeit, maar het etnische onderscheid bleef bestaan. Dit creëerde spanning en revitaliseerde de “native claim“.

Eigen volk?

Die “native claim“, die voornamelijk door rechts wordt aangevoerd, houdt in dat dit land waarden en normen en een cultuur heeft, en dat immigranten en hun kinderen daar rekening mee moesten houden. De extreemrechtse versie van deze “native claim” is dat de autochtone bevolking de baas in eigen land is, en dat ze altijd een voorkeursbehandeling moet hebben. “Eigen Volk eerst”, dus.

Zo’n claim wordt niet eens betwist in Libanon, Marokko of Turkije, maar wordt er als vanzelfsprekend beschouwd. Dit is de reden waarom de meeste immigranten van de eerste generatie het eens zouden zijn met de zachte versie ervan, en soms zelfs met de extreemrechtse versie. “Het is hun land”, is de bekende reactie van een Marokkaanse vader of moeder van de eerste generatie op hun kinderen van de tweede generatie die klagen over discriminatie. “Het is ook mijn land, ik ben ook burger”, is het antwoord van de jongere generaties.

Hoe zit het dus met de tweede, derde of vierde generatie Marokkanen en Turken, zijn zij niet autochtoon of native op grond van hun geboorterecht?

Wil een individu autochtoon worden, dan moet dat individu zich niet langer associëren met niet-autochtone gemeenschappen en zich alleen gaan identificeren met de autochtone etnische gemeenschap. Dit heet assimilatie. Dit kan gebeuren. Veel Fransen en Belgen en Britse burgers hebben niet-inheemse etnische wortels, en toch worden ze als autochtoon gezien omdat ze zichzelf als zodanig definieerden en er hardnekkig naar handelden. Natuurlijk kan racisme dit proces voorkomen en blokkeren. De Dreyfus-affaire is een bekend geval van racisme waardoor iemand die volledig geassimileerd was, niet als autochtoon kon worden behandeld. Maar sindsdien is Europa in de goede richting geëvolueerd. Assimilatie wordt tegenwoordig zelden afgewezen, het wordt meestal aangemoedigd en toegejuicht.

Tegelijk zien we een vaak schizofrene reactie van de allochtone tweede of derde generatie die zich beledigd voelt wanneer hij door de autochtoon Marokkaan of Turk wordt genoemd, in plaats van Belg of Vlaming. Terwijl hij of zij er in andere contexten net op kan staan om Marokkaan of Turk te worden genoemd, zelfs beledigd kan zijn wanneer dan ‘Belg’ of ‘Vlaams’ wordt gebruikt. Dit kan veelverwarring veroorzaken en laat een gebrek aan begrip zien voor de complexe relatie tussen etniciteit, nationaliteit en burgerschap.

Zolang een persoon zich blijft identificeren met een niet-inheemse etniciteit of gemeenschap, is die persoon geen autochtoon. Als hij een burger is, heeft hij volledige rechten en is hij als individu gelijk aan alle andere burgers, maar hij is niet autochtoon. Als zodanig is er geen probleem om geen autochtoon te zijn. Het is gewoon een realiteit die je moet omarmen als je denkt dat het belangrijk is om een andere etniciteit / identiteit te behouden. Je mag niet worden gedwongen om je etniciteit op te geven, en je mag niet worden gestraft omdat je deze behoudt. Ikzelf weiger bijvoorbeeld te assimileren. Ik ben een gezagsgetrouwe burger, maar ik wil mijn etniciteit niet opgeven. Dat is mijn goed recht en dat hoeft niet per se een oorzaak van spanning te zijn.

En toch vormt deze etnische diversiteit vaak de kern van spanningen en conflictdynamiek. Als we rekening houden met het historisch conflict tussen het westen en de moslimwereld, en de heropleving van dat conflict sinds 1991 en volledige escalatie sinds 2001, en de daarop volgende oorlogen en terroristische aanvallen, dan begrijpen we het verschil tussen de Marokkaanse gemeenschap in België en bijvoorbeeld de Chinese gemeenschap. Die laatste is minder zichtbaar, en wordt veel minder als een bedreiging wordt gezien.

Het is tegen deze achtergrond dat een belangrijk deel van de Belgen zich zorgen maakt om de groeiende diversiteit in de grote steden, omdat ze bang zijn dat ze in die steden en zelfs in het land, ooit een minderheid zullen worden. Als ik begrijp dat een Libanees zich zorgen maakt over het karakter van zijn land op basis van de aanwezigheid van een gemeenschap uit een buurland met een bijna identieke cultuur, hoe kan ik dan verbaasd zijn of zelfs verontwaardigd wanneer autochtonen in het westen zich zorgen maken over de toenemende aanwezigheid van niet-westerse bevolkingsgroepen?

Als ik accepteer dat zelfs Libanese moslims zich zorgen maken over het feit dat Syriërs een striktere en meer traditionele kijk op religie hebben en de implicaties daarvan voor de openbare ruimte in Libanon, hoe kan ik dan verbaasd zijn te zien dat Europeanen zulke zorgen hebben wanneer ze worden geconfronteerd met de opkomst van moslimfundamentalisme?

Moeten we in Europa dan niet vasthouden aan hogere normen? Ja, en natuurlijk doen we dat ook. We herinneren Europa aan zijn eigen normen en waarden. We verwachten dat Europa toleranter en toegeeflijker zal zijn als het gaat om immigratie. En Europa is dat in grote lijnen ook. Niet alleen is de staat hier doorgaans liberaal en worden de mensenrechten gehandhaaft, ook de inheemse gemeenschap, althans in Noord-Europa, is erg terughoudend in het doen gelden van haar eigen “native claim” op haar voorouderlijk land. Er wordt doorgaans goed opgelet om niet ‘niet-verwelkomend’ over te komen. Met uitzondering van de extreemrechtse politieke partijen doet bijna niemand dat openlijk.

https://twitter.com/Aboujahjah/status/1349300414798319616Dyab Abou Jahjahhttps://twitter.com/Aboujahjah

Ik heb begrip voor autochtonen die zich zorgen maken dat ze als natives ooit een minderheid zouden kunnen worden. Dit gevoel van vervreemding moet bespreekbaar zijn. Als het een taboo wordt zal de extreemrechtse retoriek à la #Omvolking sterker worden.https://t.co/Gbmk4nKHme

— Dyab Abou Jahjah (@Aboujahjah) January 13, 2021

En toch is deze discussie aanwezig in bijna elk huishouden en in elk café. Onlangs nog werd ze zichtbaar op sociale media na de publicatie van recente cijfers van Statbel, het statistische agentschap van de federale overheid, die voor het eerst de herkomst van de Belgische bevolking in kaart bracht. De native claim van de meerderheid van autochtonen is gematigd: ‘Ik ben tolerant en respecteer diversiteit, maar pas je je een beetje ook aan en respecteer alstublieft mijn manier van leven en mijn cultuur’. Maar een steeds groeiend deel van de autochtone gemeenschap radicaliseert en zegt: ‘Het is te laat, ze moeten assimileren of vertrekken’.

Extreemrechts speelt daar handig op in, en voedt die sentimenten. Het beoogt niet alleen het kanaliseren ervan tot politieke vertegenwoordiging, wat een goede zaak zou zijn, maar vervormt het hele verhaal tot een complottheorie, waarbij oude nazi-verhalen over een Umvolkung zo weer tot leven worden gewekt.

Je zorgen maken over het verlies van culturele authenticiteit, is een terecht sentiment. Het is gevaarlijk om dit legitieme gevoel in een conflictverhaal als wapen te gaan gebruiken. Extreemrechts wordt geholpen door een linkerzijde die vastbesloten is om keer op keer de mantra van ‘verrijkende’ diversiteit te zingen. Ja, diversiteit kan verrijkend zijn, maar het kan ook tot armoede leiden. Het kan leiden tot uitbreiding van mogelijkheden, maar het kan ook verval en chaos betekenen. Diversiteit is gewoon diversiteit, en is niet goed of slecht, ze is altijd een uitdaging en alles hangt af van hoe een situatie wordt beheerd en zich verder ontvouwt. Angst uiten over een negatief resultaat van diversiteit is geen racisme.

In een liberale democratie zijn we allemaal gelijk als burgers, en daar mogen we geen compromissen over sluiten. Dit is de essentie van de Europese beschaving sinds de tweede helft van de 20e eeuw. Dit is ook de reden waarom mensen het risico liepen te worden doodgeschoten om de Berlijnse muur naar het westen over te steken en niet in de andere richting.

Dat is de reden waarom we naar Europa emigreren. Gelijkheid in de ogen van de wet, de liberale democratie, mensenrechten en het recht om geluk na te streven. We moeten de historische wrok overstijgen en erkennen dat nergens ter wereld een individu vrijer is dan hier en dat dit verband houdt met de identiteit van dit continent en met hoe het zich ontwikkelde.

Ik ben niet naar Europa gekomen om er een ander Midden-Oosten van te maken. Integendeel, ik hoop dat het Midden-Oosten op een dag een ander Europa wordt (met lekkerder eten en mooier weer dan nog). Elke Arabier die je iets anders vertelt, liegt tegen je, of is een fundamentalist van een religie of een fanatieke ideologie. De hele Arabische lente werd ingegeven door de droom om liberale democratie, sociale rechtvaardigheid en de rechtsstaat te vestigen. Mensen gaven hun leven voor deze droom. De conflictdynamiek en de wrok zorgden ervoor dat we in het verleden anders gingen praten.

Ik heb de “native claim” van de inheemse bevolking in Europa altijd gezien als een arrogante racistische houding en een aanval op mijn gelijke rechten als burger. Daarom heb ik er heftig op gereageerd en veel mensen reageren er ook vandaag nog heftig op.

Dat is begrijpelijk omdat die enkel vanuit extreemrechtse hoek kwam en in een extremistische versie werd gecommuniceerd. Vandaag moet het mogelijk zijn om te accepteren dat niet alle gemeenschappen in dit land gelijk zijn, maar alle individuele burgers wel. Dat de inheemse etnische gemeenschappen en hun culturen moeten worden gerespecteerd en behouden, terwijl we geen concessies doen aan absolute gelijkheid tussen individuen.

We moeten de autochtone Europeanen vertellen wat we elkaar vaak in het geheim vertellen. En nee, dat is niet dat we samenzweren om de boel hier over te nemen, of dat we de autochtone Europeanen willen vervangen. Het is het tegenovergestelde. We vertellen elkaar dat we hopen dat Europa Europa blijft. Dat het niet zal vergaan door slecht management van zijn politici. Dat het zijn karakter niet zal verliezen. Dat het geen toegevingen zal doen aan zijn waarden.

Onze medeburgers die tot de autochtone gemeenschap behoren, moeten weten dat, wanneer het gaat om het verdedigen van hun identiteit, cultuur en erfgoed, ze ons altijd aan hun kant zullen vinden. Natuurlijk zullen we discriminatie of racisme nooit accepteren, en we zullen altijd opkomen voor onze rechten als gelijkwaardige burgers en als mensen. Maar telkens wanneer extremisten uit ons midden zich vanwege een religieuze ideologie of een andere ideologie tegen Europa en zijn autochtone bevolking keren, zullen ze ook ons op hun weg vinden, en zullen we Europa en zijn cultuur en identiteit verdedigen.

Dit is het moment voor een nieuwe historische deal, waarmee we een hechtere gemeenschap van burgers kunnen creëren. Binnen die deal zullen we de “native claim” horen, en we zullen deze als gerechtvaardigd en legitiem erkennen. En ook al geloof ik niet dat etnische Europeanen ooit een minderheid in Europa zullen zijn, onze belofte zou moeten zijn om het Europese erfgoed, de identiteit en de talen onder alle omstandigheden te behouden. Maar ook, en samen met de autochtone Europeanen, moeten we de rechtsstaat, democratie en mensenrechten verdedigen. Er is geen tegenstelling tussen deze twee lijnen, ze vullen elkaar aan. Ze tegen elkaar opzetten zoals de extremisten aan beide kanten tegenwoordig doen, is destructief voor alles wat Europa vertegenwoordigt. De Europese identiteit en cultuur en haar democratie, open samenleving en mensenrechten zijn zo met elkaar vervlochten dat ze samen zullen vallen of zegevieren. Laten we ervoor zorgen dat ze samen zegevieren in het belang van iedereen.