In het vondelingenluik van de Antwerpse vzw Moeders voor Moeders werd in 2020 geen enkele baby achtergelaten. En dat is goed nieuws, vindt Diane De Keyzer, die met De vondelingen een lijvig naslagwerk over het fenomeen schreef.
Sinds de oprichting van het vondelingenluik in Antwerpen, twintig jaar geleden, werden er achttien baby’s achtergelaten. In januari wordt gewoonlijk het aantal gevonden boorlingen bekendgemaakt in de pers, maar dit jaar blijft het opvallend stil. Er blijkt in 2020 niet één kindje achtergelaten. Bij de vzw reageren ze neutraal: als niemand dit laatste redmiddel nodig heeft, is dat prima. Wat ze wél betreuren, is dat er in de rest van ons land nog altijd geen vondelingenluiken zijn. In Evere woedt al lang een strijd. Vzw Corvia wilde in 2017 zo’n luik installeren, maar botste op een verbod van de toenmalige burgemeester. Dat werd recent vernietigd door de Raad van State, maar voorlopig is onduidelijk waar en wanneer het luik zal openen. Nochtans zijn er internationaal talloze voorbeelden, zoals de ‘babyklappen’ in Duitsland en de ‘vondelingenkamers’ in Nederland. Maar ook onze contreien kende ze eerder al, zo blijkt uit het boek De vondelingen van Diane De Keyzer.
Napoleon maakte vondelingenluiken verplicht, om te voorkomen dat er baby’s op de openbare weg zouden worden achtergelaten.
Vondelingenluiken zijn geen nieuw fenomeen?
Diane De Keyzer: Zeker niet. Vondelingen zelf zijn natuurlijk van alle tijden: in het oude Rome of Griekenland was het doodnormaal dat kinderen te vondeling werden gelegd. De Romeinse keizer Constantijn probeerde daar paal en perk aan te stellen, vooral vanuit de christelijke bekommernis dat zulke vondelingen op een dag onbewust met hun zus of moeder zouden trouwen, zoals in de Oedipusmythe. Vanaf de twaalfde en dertiende eeuw begonnen er, vooral in Zuid-Europa, varianten van het vondelingenluik op te duiken. Zo had je in Italië de pila, een soort doopvont met zachte bekleding waarin vrouwen hun kind veilig konden neerleggen. Maar de mijlpaal kwam er in 1811, met een decreet van Napoleon. Elke arrondissementshoofdstad van zijn rijk was verplicht een vondelingenhuis te hebben, met bijbehorende tour: een soort houten cilinder waarin moeders hun baby’s konden achterlaten. Hij wilde voorkomen dat er baby’s op de openbare weg zouden worden achtergelaten. Al had Napoleon ook iets minder humanistische motieven: de vondelingen waren ideaal kanonnenvlees voor zijn vele veldslagen.
Nu is een vondeling voorpaginanieuws, maar in 1833 werden in ons land bijna 7000 kinderen te vondeling gelegd.
De Keyzer: Die grote aantallen vallen te verklaren door de vele verschrikkingen van de negentiende eeuw: extreme armoede, hongersnood, oorlogen, epidemieën… Alleenstaande vrouwen waren daar vaak de grootste slachtoffers van. Als zij dan ook nog ongehuwd zwanger raakten, zagen ze vaak geen andere uitweg dan hun kind te vondeling leggen. Al waren er geregeld vrouwen die het later opnieuw gingen opeisen, nadat ze alsnog getrouwd waren.
De baby’s die voor 2016 in het Antwerpse vondelingenluik werden aangetroffen, kregen de familienaam ‘De Kleine’. Ook dat past in een lange traditie?
De Keyzer: Wie de archieven doorpluist, vindt inderdaad de gekste namen. Ik denk dat de lokale ambtenaren zich daar nogal mee amuseerden. Soms waren het ‘logische’ namen, die verwezen naar de locatie of het moment waarop het kind werd gevonden: Van de Kerk, Middernacht of Carneval, bijvoorbeeld. Maar je vindt ook veel fantasienamen terug: vondelingen vernoemd naar hele reeksen groenten of wijnen, bijvoorbeeld. Het was trouwens alweer Napoleon die een eind wilde maken aan al te stigmatiserende namen voor vondelingen, à la Niemand of Vondeling. Dat in Antwerpen goedbedoeld werd gekozen voor De Kleine is dus een beetje vreemd. In 2016 zijn ze daar trouwens mee gestopt. Nu krijgen de vondelingen alleen nog een voorlopige voornaam.
Vondelingenluiken botsten door de eeuwen heen op veel tegenstand.
De Keyzer: Een argument dat vaak werd aangehaald, en dat je vandaag nog hoort, is dat zo’n luik een aanzuigeffect zou hebben. Het zou ‘ontaarde moeders’ op ideeën brengen. Maar als je ziet dat in Antwerpen ‘slechts’ achttien baby’s in het luik werden gelegd in twintig jaar tijd, dan houdt dat argument niet bepaald steek. Historisch gezien zag je dat het aantal vondelingen in bepaalde steden wel steeg nadat er een luik werd geïnstalleerd, soms zelfs spectaculair. Maar toen in Brussel in 1809 een luik kwam, daalde het aantal vondelingen net.
Moeders die hun baby achterlaten in het Antwerpse vondelingenluik vinden er een halve postkaart, om zich later eventueel te identificeren als moeder van het kind. Ook dat is een oude traditie?
De Keyzer: Er werden door de eeuwen heen heel vaak vondelingen teruggevonden met dwars doorgesneden speelkaarten, heiligenprentjes of andere herkenningstekens zoals paternosters, juweeltjes of zelfs een blikken trompetje – je kunt er gif op innemen dat die vondeling de familienaam Trompet zou krijgen. Veel moeders hadden de intentie om hun kind vroeg of laat te komen ophalen, en zo konden ze zich identificeren. In de archieven zie je soms dat de twee delen van zo’n kaart weer verenigd zijn. Het was trouwens ook weer Napoleon die eiste dat alles wat er bij een vondeling lag, tot in het detail werd omschreven. Daardoor kunnen historici veel mythes doorprikken. In heel wat families die afstammen van een vondeling leeft het verhaal dat ze afstammen van een of andere graaf of baron, omdat er bij de vondeling goudstukken of een juweel gevonden zouden zijn. In werkelijkheid blijkt dat heel zelden het geval.
Dit jaar werd in Antwerpen geen enkele baby in het vondelingenluik achtergelaten. Zijn vondelingen een verdwijnend fenomeen?
De Keyzer: Uiteraard is het heel goed nieuws dat er dit jaar geen vondelingen waren. Tenminste: niet in het luik. In ons land worden geen officiële cijfers bijgehouden over vondelingen, dus we hebben er het gissen naar. Gelukkig zijn er tegenwoordig goede alternatieven: vrouwen kunnen bijvoorbeeld kiezen voor abortus of adoptie. Maar ik vrees dat er altijd uitzonderingen zullen zijn die de weg naar andere hulp niet vinden. Meer vondelingenluiken installeren kan een oplossing zijn, maar ik wil pleiten voor het recht op discreet bevallen – wat in ons land onmogelijk is. Daarbij laten prille mama’s in het ziekenhuisregister alleen hun naam achter, plus een kort tekstje voor hun baby, die wordt opgegeven voor adoptie. In tegenstelling tot de ‘anonieme bevallingen’ die in Frankrijk mogelijk zijn, hebben geadopteerde kinderen die later op zoek willen naar hun biologische moeder dan toch een aanknopingspunt. En de moeders in kwestie krijgen de kans om veilig hun kind achter te laten in het ziekenhuis, en hoeven dus niet thuis in hun eentje te bevallen, om zich dan – in het beste geval – tot een vondelingenluik te wenden.
Diane De Keyzer
– 1958: geboren in Lubbeek
– Studie: lerarenopleiding Nederlands, Engels en geschiedenis
– Geeft Nederlands aan anderstaligen (Centrum voor Basiseducatie – Open School, Antwerpen)
– 1995: debuteert met Madame est Servie, over een leven in dienst van adel en burgerij
– Boeken schrijft non-fictie rond sociaal-historische geschiedenis, zoals De engeltjesmaaksters (2010) en Nieuwe meesters, magere tijden (2013)
– 2021: publiceert De vondelingen
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
