15 organisaties, 10 spilfiguren: dit zijn de vele gezichten van extreemrechts

Extreemrechts is een hot topic deze dagen. Maar over wie praten we dan? Over een gevaarlijk terrorismenetwerk of enkele lone wolves? Een overzicht van de belangrijkste gezichten van extreemrechts in Vlaanderen.

Het land is al twee weken in de ban van de voortvluchtige Jürgen Conings, een extreemrechtse en zwaargewapende militair met plannen voor een aanval op viroloog Marc Van Ranst. Vlaams Belang wordt volgens peilingen de grootste partij. En vorige week zijn vier leden van de extreemrechtse actiegroep Voorpost veroordeeld voor het dragen van een spandoek met de leuze ‘Stop islamisering’.

Vooral de zaak-Conings zet het gevaar van extreemrechts op scherp. Jarenlang ging de aandacht van veiligheidsdiensten, media en publieke opinie vooral naar jihadisme. Sinds enige tijd wordt steeds luider gewaarschuwd voor zogenaamde spiegelradicalisering: een extreemrechtse reactie op moslimterrorisme. Extreemrechts geweld zit in de lift, wereldwijd. De Belgische staatsveiligheid waarschuwt dat ook in Belgische extreemrechtse milieus geweld geen taboe meer is. Dat lone wolves, figuren die niet zijn aangesloten bij een groepering en alleen en onverwacht handelen, een gevaar worden. Jürgen Conings is daar een overtuigend voorbeeld van, al is hij voorlopig niet tot geweld overgegaan.

Conings stond op de radar van de inlichtingendiensten, maar niet van watchers die extreemrechts in de gaten houden. Onderzoeksjournalist Hind Fraihi en persfotograaf Bas Bogaerts doken de afgelopen twee jaar onder in besloten extreemrechtse Facebookgroepen. Bogaerts plaatst meteen een bedenking bij dit en andere recente artikelen over het fenomeen: ‘De harde kern van rechtsextremisten mag je niet zien als een grote of goed georganiseerde groep. Als Right Wing Resistance of Vlaams Legioen met 10 of 15 man kunnen samenkomen, is dat al heel wat. De Mars op Brussel van Tomas Boutens, die wordt gezien als een van dé spilfiguren in die beweging, bracht hooguit 30 mensen op de been – vrouwen en kinderen inbegrepen.’

Fraihi en Bogaerts, extreemrechtswatchers die anoniem willen blijven en Vincent Scheltiens-Ortigosa, postdoctoraal onderzoeker geschiedenis aan de Universiteit Antwerpen, wijzen vooral naar het Vlaams Belang en aanverwante organisaties om het echte gevaar van extreemrechts te duiden. Scheltiens-Ortigosa publiceerde pas, samen met de Antwerpse ABVV-voorzitter Bruno Verlaeckt, Extreemrechts: de geschiedenis herhaalt zich niet (op dezelfde manier). ‘Lone wolves vormen vandaag het grootste gevaar op extreemrechts geweld. Maar het zijn Vlaams Belang, Schild & Vrienden, Voorpost… die de mobilisatiekracht hebben én een breed maatschappelijk draagvlak voor extreemrechts gedachtegoed creëren. Bijna 50.000 mensen betuigen openlijk hun sympathie voor een man die extreemrechtse terreurdaden wil plegen. Dat is het gevolg van een jarenlange normalisatie van de ideeën die hij koestert.’

Conings is een magneet, aldus Scheltiens-Ortigosa. ‘Hij heeft aantrekkingskracht op een heel heterogene groep van mensen, van kruisvaarders tegen vaccins over mensen die het toejuichen dat “eindelijk iemand Vlaanderen wil schoonvegen” tot mensen die willen dat er orde op zaken wordt gesteld in het leger. Dat zijn niet allemaal extreemrechtse figuren, wel zijn ze allemaal angstig, boos, ontredderd… En een extreemrechtse partij als Vlaams Belang pookt die gevoelens op.’

Vlaams Belang neemt openlijk afstand van geweld, maar dat maakt op de onderzoeker weinig indruk. ‘In die partij lopen veel mensen rond die geweld wél goedkeuren en zelfs toejuichen. Waarom reed iemand als Emmanuel M., de man met de pick-uptruck vol nazisymbolen, mee in een VB-demonstratie en niet in een 1 meimanifestatie van Vooruit of op een klimaatdag van Groen? Er is affiniteit, daar hoef je toch niet flauw over te doen? Alle mensen die u in dit stuk opvoert, hebben op de een of andere manier een link met Vlaams Belang, vaak zelfs een formele link.’

‘Neem nu uitspraken als die van Vlaams Parlementslid Sam Van Rooy, die zegt dat zijn Iraanse vriendin meer Vlaming is dan Groenpolitici Kristof Calvo of Meyrem Almaci. Die laatsten moeten opkrassen, zei hij op een nieuwjaarsreceptie. Als je zoiets zegt tegenover een VB-publiek, en dat vindt zijn weg naar nog extremere groepen, dan zet je veel sluizen tegelijk open. Je hoeft maar een beetje te krabben aan de oppervlakte van het VB-discours om te zien dat er een fundamenteel probleem is. De dubbelzinnige houding van Vlaams Belang maakt hen mee verantwoordelijk voor het huidige klimaat.’ Scheltiens-Ortigosa spaart ook traditionele partijen niet. ‘Als VB-voorzitter Tom Van Grieken in De Tijd zegt dat zelfs “de brave Walter De Donder”, een CD&V’er, waarschuwt voor “omvolking”, toont dat hoe diep het probleem zit. Inderdaad, zelfs CD&V’ers propageren complottheorieën die uit het nazisme stammen. De Donder is een goed voorbeeld van de normalisering van het extreemrechtse discours.’

Eddy Hermy, gestart bij het extreemlinkse Amada, de voorloper van de PVDA, staat in 1978 mee aan de wieg van het Vlaams Blok en zit bij de Vlaamse Militanten Orde (VMO), maar wordt later uit het VB gezet. In 2008 richt hij het Nieuw-Solidaristisch Alternatief (N-SA) op, dat hij in Knack als ‘nieuw-fascistisch’ omschrijft. Zelf noemt hij zich een ‘democratisch racist’: in 2011 verliest hij voor vijf jaar zijn burgerrechten na een veroordeling wegens racistische uitspraken. Hij is weinig onder de indruk van nieuwe organisaties zoals Schild & Vrienden, zeker nu oprichter Dries Van Langenhove in de Kamer zit voor het VB. Hermy ziet niet veel heil in de parlementaire weg, en ook niet langer in het Vlaams-nationalisme. In 2019 doopt hij het N-SA om tot de Nationale Beweging, die optrekt met de Franstalige ‘broederbeweging’ Nation. Het draait niet langer om de strijd tussen Vlamingen en Walen, vindt Hermy, wel om een klassenstrijd. Die wordt volgens hem geherdefinieerd op basis van afkomst en ‘ras’. Bij de Nationale Beweging vindt ook Carrera Neefs onderdak.

Carrera Neefs begint haar politieke carrière als N-VA-gemeenteraadslid in Wuustwezel. Maar de wegen van Neefs en de N-VA scheiden al na de installatievergadering van de gemeenteraad, omdat ze voor een Vlaams Belanger kiest voor de politieraad in plaats van voor de N-VA-kandidaat. Ze wordt zelf lid van het VB, staat in 2019 op de Kamerlijst en is erg actief op het terrein en online. Neefs is een van de zeldzame prominente vrouwelijke leden van Schild & Vrienden, tot haar ‘wangedrag’, dixit oprichter Dries Van Langenhove, daar een einde aan maakt.

In 2020 wordt Neefs zowel uit S&V als uit het VB gezet, nadat ze bloemen op het graf van een Nederlandse oorlogscollaborateur heeft gelegd. VB-voorzitter Tom Van Grieken lijkt vooral moeite te hebben met Neefs’ kledij tijdens de bloemlegging. Hij noemt haar dirndl een ‘carnavalsoutfit’, maar voor de daad heeft hij begrip. Neefs weigert een zogenaamd mediacharter te tekenen (ze spreekt over ‘een schuldbekentenis’), en dat is een reden om haar uit de partij te zetten. Al snel komt Neefs bij de Nationale Beweging terecht. Ze loopt mee in steunbetogingen voor Jürgen Conings, met een bord waarop staat ‘Jürgens Life Matters’.

Neefs is volgens onderzoeksjournaliste Hind Fraihi, coauteur van Achter het schild van extreemrechts, een grote ‘aanjager’ van extreemrechts. Als vrouw speelt ze een aparte rol in de beweging. ‘Ze is lid van She-wolves, een groep van vrouwelijke extreemrechtse activisten en sympathisanten. Ze delen nazistische en racistische berichten, en mobiliseren ook voor VB-activiteiten. Neefs post op Instagram regelmatig onder hashtags als “jong en rechts” of “vrouw en rechts”.’

Fraihi noemt vrouwelijke kopstukken van extreemrechts ‘binnenwippers’: ‘Vrouwen verzachten het doorgaans hypermasculiene extreemrechts. Ze zijn heel bedreven in het rekruteren van mensen in een precaire situatie, zoals alleenstaande moeders en mensen met financiële problemen. Het zijn vaak echte angstmachines. Zo beweren ze dat jihad rape, een vorm van jihad via verkrachting, de toekomst wordt. Dat past allemaal in een breder discours van angst verspreiden. Ze kweken een cultuur van paranoïde individuen, die niets of niemand nog geloven.’

Enige paranoia alsook hypermasculiniteit zijn de voortvluchtige beroepsmilitair Jürgen Conings wellicht niet vreemd. Conings, volgens het orgaan voor dreigingsanalyse OCAD en het federale parket een potentieel gewelddadige terrorist, wordt sinds 19 mei met man en macht gezocht. Hij heeft zwaar wapentuig gestolen uit de legerkazerne van Leopoldsburg en met een aanslag gedreigd op ‘het regime’ en een moskee.

Conings staat bij de staatsveiligheid en de militaire inlichtingendienst van het leger al enige jaren bekend als gevaarlijk en radicaliserend, en als een regelmatige amfetaminegebruiker. Toch is hij totaal onbekend bij extreemrechtswatchers. Hind Fraihi en Bas Bogaerts zagen hem de afgelopen twee jaar nergens opduiken, en ook een andere goed ingelichte waarnemer zegt dat hij Conings niet kent van manifestaties of andere publieke verschijningen. Dat hij zich ophield in de kring van ex-militair Tomas Boutens – de twee mannen zaten in hetzelfde bataljon in Afghanistan – wisten ze evenmin. Een mogelijke verklaring is dat Conings op sociale media vaak onder pseudoniemen koketteert met neonazistische symboliek.

‘Jürgen Conings is een typische lone wolf, bij wie de stoppen zijn doorgeslagen’, zegt extreemrechtskenner Bas Bogaerts. ‘Dat hij zou steunen op een goed georganiseerd extreemrechts netwerk, zoals wordt gesuggereerd, klopt van geen kanten. Ik heb hem nooit op enige extreemrechtse bijeenkomst gezien. Ik betwijfel zelfs of hij Boutens echt kent. En dan dat Vlaams Legioen, opgericht door neonazi Emmanuel M., waarmee hij banden zou hebben? Dat is hooguit tien man sterk en hun hoofdactiviteit bestaat uit pinten drinken. De extreemrechtse splintergroepjes die worden genoemd in de zaak-Conings zijn in wezen supermarginaal. Door alle media-aandacht krijgen ze nu helaas meer gewicht.’

Gisteren bracht De Morgen uit dat Conings in 2020 lid was van het VB.

Beroepsmilitair, plannen voor aanslagen, gesjoemel met wapens, amfetamines… Het komt allemaal ook voor in Tomas Boutens’ biografie. Hij heeft een mythische status in extreemrechtse kringen sinds zijn veroordeling in het Bloed, Bodem, Eer en Trouw (BBET)-proces. Begin jaren 2000 is Boutens de spilfiguur van een Blood & Honour Vlaanderen-groep. Maar hij wordt niet erkend door de internationale leiding van die neonazistische organisatie en BBET wordt een tijdschrift en website vol racisme, antisemitisme en verheerlijking van het nazisme. Aan al hun activiteiten komt een einde in september 2006, met huiszoekingen in vijf legerkazernes en achttien woningen. De veiligheidsdiensten vinden het tijd om in te grijpen, want ze zijn verontrust door de grote hoeveelheden wapens die in BBET-kringen worden verhandeld. Boutens wordt in 2014 veroordeeld tot vijf jaar cel waarvan één met uitstel voor lidmaatschap van een terreurgroep. Tijdens het proces wordt duidelijk dat Boutens de auteur is van White Freedom Fighter, een handleiding voor de ‘witte vrijheidsstrijder’. Geruchtmakend zijn ook zijn plannen om VB-politicus Filip Dewinter en activist Dyab Abou Jahjah te vermoorden, plannen die hij overigens ontkent.

In juli 2019 meldt de nieuwswebsite Apache dat Boutens opnieuw politiek actief is, nadat hij ‘verrassing van de dag’ is geweest op een bijeenkomst van Right Wing Resistance Vlaanderen, Autonome Nationalisten Vlaanderen en de Nederlandse Volks-Unie. Daarvoor wordt hij ook al opgemerkt op de Mars tegen Marrakesh in Brussel op 16 december 2018 en de Mars voor Democratie in Ninove op 3 januari 2019, en is hij in 2019 een van de organisatoren van de verboden extreemrechtse Mars op Brussel. Daar duiken enkele tientallen manifestanten op.

Extreemrechtswatchers noemen Boutens nog altijd gevaarlijk. Tussen zijn veroordeling en het opnieuw opduiken bij manifestaties is Boutens nog eens veroordeeld, nu omdat hij werd opgepakt met mensen van een splintergroep van Blood & Honour en een zak wapens. Hij geldt als een ideoloog bij extreemrechts, via zijn boeken en beschouwingen op Facebook. In 2019 komt hij met Project Thule ‘om het Volk, weer Volk te leren en laten zijn’. Zijn vlag: een gele vlag met een ‘Zwarte Zon’ en een ‘Vlaamse Leeuw’ in het midden. De ‘Zwarte Zon’ is een Indo-Germaans symbool van de SS, dat vaak wordt gebruikt door neonazi’s. ‘Nogal wat rechts-extremisten’, zegt een kenner die anoniem wil blijven, ‘hebben intussen zo’n Zwarte Zon met Vlaamse Leeuw op hun kledij genaaid. Niet dat ze lid zijn van Project Thule, maar ze sympathiseren wel met Boutens.’

Rob Verreycken is de zoon van Wim. Die laatste is politicus voor de Volksunie, de Vlaams Nationale Partij en uiteindelijk Vlaams Blok/Belang, en lid van VMO en het Taal Aktie Komitee (TAK). Rob Verrecyken is een tijdlang jurist voor het Vlaams Belang, en zit in het Vlaams Parlement tot een incident waarbij hij een N-VA-vlag neerhaalt hem tot ontslag dwingt. Hij gaat een tijd door het leven als ‘Rob Klop’, onder meer na geweld tegen Kris Merckx (PVDA).

Robs zoon Gunnar staat in januari terecht voor een Hitlergroet in het fort van Breendonk, dat hij bezocht met acht leden en sympathisanten van Right Wing Resistance Vlaanderen. Op de website van het Anti-Fascistisch Front staat een screenshot van Gunnars commentaar bij de brand in wat een asielcentrum moest worden in Bilzen: ‘Die had beter gewacht tot ze erin zaten.’

Vooral Rob Verreycken speelt een actieve rol in extreemrechtse middens. Enerzijds als een drijvende kracht achter de extreemrechtse site ReactNieuws, anderzijds als bezieler van Project Yggdrasil Waasland. Online bundelt Project Yggdrasil de krachten met Boutens’ Project Thule, Vlaamse Klauwaards en Vlaams Legioen voor de gezamenlijke uitbating van een webshop. Projecten Yggdrasl en Thule betogen ook samen. Op 31 januari deelt Boutens een foto van een actie aan het Atomium. 13 mensen houden papiertjes in de lucht met slogans als ‘Regering buiten’.

De man met de pick-uptruck. Hij zit aanvankelijk bij de Limburgse afdeling van Voorpost, maar vindt die niet radicaal genoeg. Dus richt hij Facebookgroep het Vlaams Legioen op, de naam van de Vlaamse oostfronters die meevochten met de Duitse SS in Oost-Europa en Rusland. Ook het logo is recyclage: het Odal-runeteken werd gebruikt door de Vlaamse Militanten Orde (VMO) toen die onder Bert Eriksson een uitgesproken extreemrechtse koers ging varen. In de tuin van M. worden schiet- en gevechtsoefeningen gehouden, volgens bronnen bij de veiligheidsdiensten ook door Jürgen Conings.

M. komt in de belangstelling te staan als hij in september 2020 opduikt op de Vlaams Belangmanifestatie op de Heizel met zijn pick-uptruck die versierd is met nazisymbolen. Hij wordt even aangehouden in de zaak over de brandstichting in Bilzen. Hoewel hij intussen naar Hongarije verhuisd is, wordt ook in de zaak-Conings bij hem thuis in Limburg een huiszoeking uitgevoerd.

Koen J. wordt aangehouden in de zaak-Conings. Hij is wat Nikki Sterkenburg, de Nederlandse experte jihadisme en extreemrechts, een ‘freelance rechtse’ zou noemen: nergens lid van, wel altijd paraat. Volgens kenners zijn die types bewust uit op confrontatie met de politie. Van Koen J. bestaan screenshots waarin hij met gelijkgestemden overweegt om ‘op makakkenjacht’ te gaan, een term die wel vaker opduikt in besloten Facebookgroepen en die doorgaans neerkomt op provoceren en keet schoppen in het nachtleven.

J. lijkt een copycat van Conings. Ook hij uit dreigingen aan Marc Van Ranst én hij wordt opgepakt bij het graf van zijn moeder (Conings legde op de dag van zijn verdwijning zijn militaire medailles bij het graf van zijn ouders). Beide mannen hebben nog geen geweld gepleegd, maar Fraihi denkt wel dat types als zij daar best toe in staat zijn. ‘Het gevoel van verzet, en het gevoel dat ze niet meer met zich laten sollen, heerst in die kringen heel sterk.’ Veel extreemrechtse lui vallen in de freelancecategorie, zegt Fraih. ‘Veel groepen hebben een “los-vaste vorm”. Ze zijn wel bezig met zich te organiseren, maar wat hen tegenhoudt is een gebrek aan concentratie. In Molenbeek kon gemakkelijk een jihadistisch ondergronds ecosysteem ontstaan, door een heel geconcentreerde moslimgemeenschap. Extreemrechts is versnipperd, omdat zijn aanhangers versnipperd wonen. Daarnaast zijn er ook de persoonlijke conflicten, waardoor groepen constant komen en gaan. Maar die mensen blijven elkaar wel tegenkomen, op Vlaams Belangevenementen of de IJzerwake.’

Wie Vlaams Belangmanifestatie zegt, zegt Voorpost. En wie Voorpost zegt, zegt Luc Vermeulen. Niet alleen Fraihi noemt Voorpost veruit de best georganiseerde groep van allemaal. Zonder hen kan aan de radicale Vlaamsnationalistische zijde niets worden georganiseerd. De IJzerwake, de Oostfrontersherdenking in Stekene… Voorpost levert mankracht. Fraihi noemt Vermeulen ‘de godfather’ van extreemrechts: ‘Hij is een sterke mobilisator en hij kan de boel heel goed beheersen en orde handhaven op manifestaties.’

Voorpost, opgericht in 1976, is nauw verweven met het VB, waarvan Vermeulen lang medewerker was. In 2013 droeg hij de fakkel als Voorpost-‘actieleider’ over aan Nick Van Mieghem. Vermeulen en Van Mieghem zijn twee van de vier leden van Voorpost die recent werden veroordeeld wegens het spandoek ‘Stop islamisering’.

Ook Dries Van Langenhove weet te mobiliseren. Zijn Schild & Vrienden ontstaat in 2016 op Facebook. De eerste fysieke manifestatie volgt in 2017: de ‘beveiliging’ van een lezing van Theo Francken (N-VA). Na een Pano-reportage in september 2018, waaruit blijkt dat S&V’ers in besloten chatgroepen zich racistisch, antisemitisch en vrouwonvriendelijk uitlaten, krijgt Van Langenhove landelijke bekendheid. In januari 2019 wordt hij voorgesteld als lijsttrekker voor het VB bij de federale verkiezingen dat jaar. Sindsdien is S&V een bijhuis van het VB: Van Langenhove is een kopstuk en verschillende S&V’ers werken voor de partij. S&V is een jonge speler binnen extreemrechts in Vlaanderen, maar wel een vocale met mobilisatiekracht, al of niet in samenwerking met het VB. ‘Ze zijn’, aldus Fraihi, ‘in hun nette pakken de wissel op de toekomst.’

Al onze gesprekspartners wijzen op de cruciale rol van het VB. Die wordt bijvoorbeeld heel duidelijk als we kijken naar het verschil in opkomst tussen Boutens’ Mars op Brussel, waarvan het VB zich distantieerde, en de door de partij gesteunde Mars tegen Marrakesh. ‘Pas wanneer het Vlaams Belang zich uitspreekt, samen met Schild & Vrienden en studentenverenigingen als KVHV en NSV, krijg je duizenden mensen samen.’