‘Zonder mirakel hebben we kernenergie nodig’

De op drie na rijkste mens ter wereld maakt zich zorgen omdat de wereld nog altijd geen plan heeft voor de strijd tegen de klimaatverandering. Dus maakte Bill Gates er zelf één: hij wil tegen 2050 een nuluitstoot van broeikasgassen. Zijn aanpak steunt sterk op technologische innovatie.

‘Fossiele brandstoffen zijn spotgoedkoop.

Olie kost minder dan frisdrank!’

‘De volgende veertig jaar zal de mens elke maand het equivalent van een stad als New York bijbouwen.’

‘De hoeveelheid airconditioning die de wereld nodig heeft om hitte te counteren, zal tegen 2050 verdriedubbelen.’

Het zijn losse zinnen uit het ontnuchterende boek How to Avoid a Climate Disaster van de Amerikaanse multimiljardair Bill Gates, een van de stichters van de softwaregigant Microsoft. Elk jaar wordt er 51 miljard ton CO2 (en andere broeikasgassen) de atmosfeer ingeblazen. Als we daar niet dringend iets aan doen, kan de aarde tegen het einde van de eeuw tussen de 4 en de 8 graden warmer zijn dan voor de industriële revolutie 150 jaar geleden. Om te illustreren wat dat betekent: in een ver geologisch verleden maakte een vergelijkbare globale temperatuurstijging het mogelijk dat er krokodillen en palmbomen voorkwamen in de arctische regio.

Ondanks de gigantische uitdaging heeft Bill Gates een duidelijk doel voor ogen: tegen 2050 moet de wereld naar een nuluitstoot van broeikasgassen – weliswaar netto, wat betekent dat er nog wat uitstoot mag zijn, maar die moet afgevangen of op een andere manier geneutraliseerd worden. Het lijkt een onhaalbare kaart. Gates is zich daarvan bewust: ‘De wereld heeft nooit eerder iets van deze omvang gedaan.’ Maar hij drijft de druk om eraan te beginnen op: ‘Tegen 2050 zal de klimaatopwarming even dodelijk zijn als de pandemie vandaag, en tegen 2100 zal ze vijf keer dodelijker zijn.’ Ook de economische schade zal enorm zijn. Steeds grotere delen van de planeet zullen virtueel onleefbaar worden voor mensen (en veel andere dieren en planten, inbegrepen landbouwgewassen).

Ziekelijk optimisme

De schaal van de uitdaging schrikt een succesondernemer als Gates niet af. ‘The solutions we have and the breakthroughs we need’, luidt de ondertitel van zijn boek. Het somt de al beschikbare oplossingen en de nodige doorbraken om een klimaatramp te vermijden op. Gates is een onverbeterlijke vooruitgangsoptimist met een bijna ziekelijk maar aanstekelijk geloof in het menselijke kunnen. ‘We hebben al een aantal instrumenten die nodig zijn om het doel van de nuluitstoot te bereiken’, stelt hij. ‘En ik ben optimistisch, door alles wat ik over klimaat en technologie geleerd heb, dat we kunnen uitvinden wat we nog niet hebben.’ De basisboodschap van zijn boek is: laten we niet wanhopen, maar we moeten wel dringend aan de slag.

Op 20 januari prijkte Bill Gates op plaats 4 van de ranglijst van rijkste mensen ter wereld, met een geschat vermogen van 122 miljard dollar. Desondanks trok hij een uur uit om vanuit zijn uitvalsbasis op de Amerikaanse Westkust met elf journalisten van Europese media, waaronder Knack, te praten over zijn boek. Het gesprek viel samen met de inauguratie van de nieuwe Amerikaanse president Joe Biden. ‘Ik zou veel liever koolstofvrije energie produceren dan zelf een president kiezen, maar misschien moet ik mijn mening daaromtrent herzien, gezien het feit dat de lat om president van de Verenigde Staten te kunnen worden recent wel heel laag is gelegd’, grapte hij. De voorbije vier Trumpjaren hebben hij en zijn medestanders moeten knokken om de Amerikaanse budgetten voor onderzoek en ontwikkeling stabiel te houden. Een stijging nastreven was bij voorbaat verloren moeite.

Het onlinegesprek verliep vlekkeloos via Teams, een product van Microsoft. Het gaf een vreemd gevoel om thuis van achter je bureau via een scherm te converseren met een van de belangrijkste mensen ter wereld. Converseren is wel een groot woord, want elke journalist mocht één vraag stellen. Samen met Gates’ inleiding leverde dat twaalf korte exposés op, waarvan sommige probleemloos te kwalificeren waren als gebalde TED Talks, de krachtige korte video’s waarin mensen originele ideeën uiteenzetten. Gates heeft de gave van het woord en de kracht van de overtuiging. Ook zijn boek, waaraan tientallen mensen meewerkten, inbegrepen vooraanstaande Amerikaanse klimaatwetenschappers en illustere figuren zoals de Chinese topondernemer Jack Ma, is glashelder.

Hij is pas vrij recent tot het inzicht gekomen dat de klimaatopwarming een probleem is. ‘Tussen mijn 15e en 45e was ik uitsluitend met software bezig’, legt hij uit. ‘Pas in de jaren 1990 begon ik ernstig naar andere zaken te kijken. Ik werd bezorgd over de gezondheidszorg, vooral in Afrika, met zijn hoge kindersterfte. Overheden investeerden nauwelijks in de strijd tegen malaria en diarree, dus begonnen wij dat te doen met de Gates Foundation, die in 2000 de grootste stichting ter wereld werd. Pas nadat ik vanaf 2008 niet meer fulltime met Microsoft bezig was, kwam de klimaatproblematiek op mijn agenda.’

Vaccinfabrieken in India

Gates vertelt hoe hij tijdens zijn reizen naar Afrika verwonderd vaststelde dat Afrikaanse steden ’s nachts pikdonker zijn, omdat er geen elektriciteit is. Collega’s van Microsoft brachten hem in contact met topklimaatwetenschappers, die hem in lange sessies uitlegden hoe ernstig de problematiek is. Hij investeerde snel in klimaattechnologieën, en begon ook te wegen op de publieke opinie: in 2010 gaf hij een veelbesproken TED Talk over de klimaatopwarming. De recente acties van de klimaatjongeren sterkten hem in zijn overtuiging dat de wereld stilaan mee is in de noodzaak om het roer om te gooien.

Hij schreef het boek in 2019 en wilde het in de lente van 2020 op de markt brengen, maar de pandemie doorkruiste het traject. Niet dat ze hem compleet verraste. In 2015 gaf Gates een TED Talk over de dreiging van een pandemie, die tien keer meer bekeken werd dan de uiteenzetting over het klimaat. Hij was een van de eersten die investeerde in de mRNA-technologie waarmee de eerste coronavaccins gemaakt zijn. Hij investeert mee in de bouw van vaccinfabrieken in India om de 77 armste landen ter wereld snel van vaccins te kunnen voorzien. Dat project loopt echter vertraging op. ‘Een enorme ontgoocheling’, aldus Gates.

‘Voor alles in acht genomen weinig geld hadden we een vorm van virusbewaking kunnen hebben en hadden we de pandemie sneller zien aankomen’, stelt hij tijdens de onlineontmoeting. ‘Er zouden dan tien keer minder mensen gestorven zijn, en de wereldeconomieën zouden tien keer minder hard geraakt zijn. Maar we moeten ons geen illusies maken. Het is onmogelijk om het risico van een pandemie tot nul te herleiden. We moeten ons ook bewust blijven van de dreiging van bioterrorisme. Maar ondanks de druk van de pandemie konden we niet langer wachten om het klimaatboek te lanceren. We kunnen de strijd tegen de klimaatopwarming niet blijven uitstellen.’

Gates benadrukt voortdurend dat het een grote uitdaging is, die moed zal vergen – politieke en andere: ‘Mensen die denken dat het makkelijk zal zijn, onderschatten het probleem. Maar mensen die menen dat het onmogelijk is, onderschatten onze mogelijkheid om te innoveren. Innovatie mag niet beperkt worden tot technologie. Ze moet ook betrekking hebben op het functioneren van de markten en het bepalen van het beleid. Bovendien moeten er nieuwe financiële instrumenten komen om overheden en privé-investeerders toe te laten samen de schouders onder projecten te zetten.’

Kinderspel wordt het natuurlijk niet. Gates: ‘Mensen die denken dat het volstaat om niet langer te investeren in sectoren die draaien op fossiele brandstoffen: vergeet het. Mensen die denken dat er niet veel méér nodig is dan het bijsturen van subsidies of het ontmoedigen van vlees eten en vliegen: vergeet het. Veel mensen denken dat huizen isoleren en elektrisch rijden het probleem zullen oplossen, maar daarmee haal je een reductie in uitstoot van niet meer dan een derde van wat nodig is. Het geeft geen pas te focussen op het laaghangend fruit als je de zwaardere noten om te kraken nu al niet aanpakt. Een reductie van de uitstoot met 20 procent tegen 2030 betekent niet dat je op een goed traject zit om een nuluitstoot tegen 2050 te realiseren.’

Volautomatische kerncentrale

Op onze vraag legde Gates dat laatste wat verder uit, want het is relevant voor de Belgische aanpak van de klimaatopwarming, die zwaar leunt op een snelle uitstap uit kernenergie en op de bouw van nieuwe gascentrales om elektriciteit te genereren wanneer hernieuwbare energiebronnen, zoals zon en wind, tijdelijk te weinig opleveren. ‘Landen die nu nieuwe gascentrales bouwen, zitten niet noodzakelijk op het juiste pad om tegen 2050 een nulemissie te halen, want gascentrales zijn niet CO2-vrij’, zegt hij zonder aarzelen. ‘Onze simulaties hebben uitgewezen dat zonder nucleaire component elk traject richting nulemissie tegen 2050 een stuk moeilijker wordt. Kerncentrales zijn wel CO2-vrij.’

Gates vertelt over een nieuw concept voor een kerncentrale dat uitgetekend wordt in het bedrijf TerraPower, dat hij in 2008 mee oprichtte en waarin hij al ‘honderden miljoenen dollars’ pompte. ‘De huidige kerncentrales zijn voortvloeisels van kernreactoren voor duikboten. Er zitten kanten aan die ze nodeloos onveilig maken, zoals het feit dat ze door mensen bestuurd worden en dat ze hoge druk nodig hebben in het reactorhart. Wij hebben een volautomatische kerncentrale ontwikkeld die geen extra druk nodig heeft, en die kan draaien op oude kernbrandstof, die we zo verwerken. We kunnen er elektriciteit mee opwekken op het ogenblik dat ze nodig is. Het gaat om kleine centrales die relatief goedkoop zijn en makkelijk in gebruik.’

In het boek schrijft hij dat het concept voorlopig uitsluitend in supercomputermodellen bestaat. Als het echt zo’n doorbraak is, waarom wordt het dan nog niet gebouwd? ‘We waren in China een prototype aan het bouwen, ‘ antwoordt Gates, ‘maar onze overheid besliste twee jaar geleden dat we ermee moesten stoppen. We hebben dan deelgenomen aan een openbare aanbesteding voor de bouw van een prototype in de VS. Drie maanden geleden wonnen we het contract. We krijgen 4 miljard dollar om in drie jaar een demo van onze reactor te bouwen. Als alles goed gaat, zullen we hem dan onder licentie ter beschikking kunnen stellen van elektriciteitsproducenten.’

Gates benadrukt dat de enige reden waarom hij in het nucleaire concept investeert, de noodzaak is om tegen 2050 naar een nulemissie van broeikasgassen te gaan. ‘Tenzij we er op miraculeuze wijze in zouden slagen een haalbare oplossing te vinden voor de langetermijnopslag van energie, zodat we sterker kunnen rekenen op zon en wind, zullen we kernenergie nodig hebben. Dat kernenergie momenteel niet populair is, heeft meer met economische redenen te maken dan andere – ze wordt als duur beschouwd. Maar ik hoop dat België en andere landen ons ontwerp met een open geest zullen benaderen en gaan beseffen dat onze modulaire reactoren een haalbare wissel op de toekomst zijn. Het zal de weg richting nulemissie tegen 2050 een stuk makkelijker maken.’

Koele minnaar

Uit wat Gates schrijft en vertelt, blijkt dat hij een koele minnaar is van het terugdringen van energieverbruik als belangrijk deel van de oplossing, al beschouwt hij het wel als een signaal dat steeds meer mensen bezorgd zijn om de toekomst. Hij herhaalt geregeld dat miljarden mensen in de nabije toekomst meer energie nodig zullen hebben. ‘Er is niets mis met het verbruiken van energie, zolang ze koolstofvrij is’, schrijft hij. ‘We kunnen toch moeilijk stoppen met bouwen, eten en ons verplaatsen tot we een oplossing gevonden hebben?’

Gates omschrijft zichzelf als een ‘systeemdenker’: het systeem moet worden omgegooid, maar het moet tijdens de transitie wel blijven functioneren. Langs zijn neus weg zegt hij ergens tijdens het gesprek dat hij zelf al 2 miljard dollar in de strijd tegen de klimaatopwarming geïnvesteerd heeft, en dat het de bedoeling is dat hij er de volgende vijf jaar nog eens 2 miljard bij doet. Het zijn duizelingwekkende bedragen voor gewone stervelingen.

Maar zijn het bedragen die het verschil kunnen maken? ‘We zullen de innovatieve kracht van de hele wereld nodig hebben om er te komen’, stelt Gates. ‘We gaan nergens komen als we China niet meekrijgen, al was het maar omdat China de helft van het staal en cement in de wereld produceert. Zonder het klimaatvriendelijk maken van de staal- en cementproductie zullen we het doel nooit halen. Ik heb al gepraat met John Kerry, de klimaatambassadeur van Joe Biden. Hij zal contact opnemen met China, en hij heeft de Europese Unie al benaderd. We moeten zo snel mogelijk wereldwijd de krachten bundelen.’

Ook de publieke opinie moet beter geïnformeerd worden – vandaar het boek. ‘Veel mensen hebben geen goed inzicht in industriële economie’, zegt Gates. ‘Ze weten niet hoe goedkoop staal is, en hoe sterk dieselmotoren onze economie aandrijven. Maar het is niet omdat je beseft dat staal een probleem is voor het klimaat, dat er ineens minder nodig zal zijn.’ Wetenschappers moeten dus koortsachtig op zoek naar een klimaatvriendelijke productie van staal en cement, naar een klimaatvriendelijke vliegtuigbrandstof, naar nieuwe manieren om zuivere (lees: koolstofvrije) elektriciteit te produceren en om groene waterstof even goedkoop te maken als ‘vuile’. Enzovoort.

‘Drie zaken zijn tot dusver goed gelopen’, legt Gates uit. ‘Windenergie, zonne-energie en lithiumbatterijen. Maar andere ontwikkelingen gaan minder vlot. Ik investeerde 50 miljoen in een bedrijf dat een nieuwe batterij wilde bouwen, maar het mislukte jammerlijk, dus dat geld ben ik kwijt. Behoudens een mirakel heb ik niet het gevoel dat we moeten rekenen op compleet nieuwe batterijtechnologie. Batterijen voor energieopslag in een elektriciteitsnetwerk kunnen niet dezelfde zijn als batterijen voor elektrische auto’s. Vrachtwagens voor de lange afstand en schepen kun je evenmin uitrusten met batterijen voor elektrische auto’s. Daarvoor moet je nieuwe technologieën ontwikkelen, zoals milieuvriendelijke biobrandstoffen. En waarom zou men niet overwegen om grote schepen aan te drijven met kleine kernreactoren, zoals duikboten?’

Pro koolstofheffing

Gates omschrijft zichzelf als ‘de grootste investeerder wereldwijd’ in zogenaamde direct air capture: het actief uit de lucht plukken van CO2, wat iets anders is dan het afvangen van CO2 op het einde van een productieproces. ‘Het is vreselijk duur’, geeft hij toe. ‘De concentratie van koolstofmoleculen in de lucht is zo laag dat er veel energie nodig is om ze eruit te halen. Vervolgens moet je ze zo stockeren dat ze duizenden jaren vast blijven zitten. Het is niet duidelijk of we het ooit voor minder dan 100 dollar per ton zullen kunnen doen. Dat is veel te duur voor toepassingen op grote schaal. Maar het kan eventueel wel de oplossing zijn om de laatste 3 procent in de richting van een nuluitstoot te realiseren.’

Het spreekt vanzelf dat het beleid mee moet om Gates’ roadmap een kans van slagen te geven. Hij schroomt er zich niet voor om zich uit te spreken voor massale overheidsinvesteringen en -interventies. Hij pleit voor een koolstofheffing – ‘de grootste vervuilers moeten de hoogste prijs betalen’. En hij vindt dat overheden hun budgetten voor onderzoek en ontwikkeling gerichter naar sectoren als staal en cement moeten duwen. ‘Het is toch te gek voor woorden dat ik de grootste investeerder ben in belangrijke innovatieve technologieën en niet een overheid. Het is de wereld op zijn kop.’

Genoeg gepraat

Volgens Gates neemt de politieke wereld de strijd tegen de klimaatopwarming nog niet ernstig genoeg: ‘Er is geen plan. Politici haasten zich wel om te zeggen dat ze tegen 2050 een klimaatneutrale wereld willen, maar ze doen dat vooral omdat ze beseffen dat ze anders uitgejouwd worden. Er is genoeg gepraat! We moeten nu een plan maken en het geld zoeken om het uit te voeren. In mijn roadmap trek ik tien jaar uit om het beleid zo bij te sturen dat nulemissie tegen 2050 een realistisch uitgangspunt is. Vervolgens hebben we nog twintig jaar om het te doen.’

Gates maakt zich sterk dat het mogelijk is om objectief te meten hoe groot de vooruitgang is die in de strijd tegen de klimaatopwarming wordt geboekt. Zijn boek zit vol berekeningen van zogenaamde ‘ green premiums‘ – een vrij nieuwe term die in de Nederlandse vertaling van het boek ‘groene meerprijzen’ wordt. Een green premium geeft het verschil tussen de kostprijs om iets te maken of te gebruiken met technologie die koolstof uitstoot, en de kostprijs van hetzelfde product zonder koolstofemissie.

Meestal wordt het verschil als een procent uitgedrukt: hoe hoger, hoe duurder de nieuwe technologie. Zo is de green premium voor klimaatvriendelijke vliegtuigbrandstof momenteel 140 procent, wat betekent dat ze veel te duur is om concurrentieel te zijn. Ook de productie van klimaatvriendelijk cement heeft een hoge green premium. Maar in landen waar de brandstofprijs vrij hoog is, heeft een elektrische auto een green premium van bijna 0 procent, wat dus geen hogere kostprijs impliceert in vergelijking met diesel- of benzine-auto’s. Het verhogen van de brandstofprijs is een ingreep waarmee een overheid een energietransitie in de hand kan werken.

‘Af en toe raak ik wat gefrustreerd, als ik zie hoe moeizaam het gaat, hoe weinig concrete plannen er zijn, hoe sommigen zichzelf en vooral anderen wijsmaken dat ze goed bezig zijn terwijl ze maar wat aanmodderen’, zo rondt Gates af. ‘Ik was boos toen er in een internationale klimaatvergadering zomaar aangekondigd werd dat er 100 miljard dollar zou worden vrijgemaakt om de 77 armste landen in de wereld te helpen met een energietransitie, terwijl je weet dat het globale overheidsbudget voor ontwikkelingshulp amper 130 miljard bedraagt en landen eerder de neiging hebben minder in ontwikkelingssamenwerking te investeren dan meer. Toch blijf ik optimistisch dat we een nuluitstoot tegen 2050 kunnen halen. We zullen wel veel innovatie nodig hebben. En veel goede wil op veel fronten. De pandemie heeft ons geleerd dat we een grote uitdaging aankunnen als we er samen de schouders onder zetten. Dat stemt hoopvol.’