Modefotograaf Helmut Newton: fetisjist of feminist?

Ook in het MeToo-tijdperk blijven de beelden van Helmut Newton prikkelen en provoceren. De beruchte Duits-Australische fotograaf flitste mode tot in het museum en kinky naakt tot in de mainstream.

Zijn zwart-witfoto’s van langbenige amazones die je frontaal aankijken, poedelnaakt en levensgroot. Zijn sensuele portretten van sterren als Charlotte Rampling, Romy Schneider en Grace Jones, soms met kleren aan, even vaak zonder. Zijn subversieve shoots voor Vogue, Elle, Yves Saint Laurent, Karl Lagerfeld en fashionista’s waarmee hij de modefotografie naar schimmige steegjes, luxueuze hotels en uiteindelijk ook naar musea lokte. Geen fotograaf die zo veel erotiek in de canon van de popcultuur bracht als Helmut Newton. Maar bijnamen als ‘peetvader van de porno chic’ of ‘King of Kink’ moet je verdienen. Zeker in deze licht prikkelbare tijden van nieuwe preutsheid.

Newton liet supermodel Jerry Hall poseren als Eva Braun, naast zijn eega June, die een Hitlerkostuum droeg.

Achttien jaar na zijn toepasselijk glamoureuze dood – hij crashte met zijn Cadillac in de buurt van hotel Chateau Marmont in Hollywood, Los Angeles – is de cultus rond Newton levendiger dan ooit. Geregeld verschijnen er nieuwe boeken, twee jaar geleden kwam de documentaire Helmut Newton:The Bad and the Beautiful in de bioscoop, en zijn iconische, met seks, geweld en gevaar geparfumeerde foto’s worden verkocht tegen recordprijzen. Onlangs werd bij het veilinghuis Christie’s 2,3 miljoen dollar betaald voor een van zijn belachelijk blote vrouwen op levensgroot formaat.

Bovendien volgen de retrospectieven elkaar op, met dank aan de Helmut Newton Foundation, die in zijn geboortestad Berlijn een eigen museum heeft en zijn catalogus over de hele wereld in het collectieve geheugen houdt. Wie de expo Legacy, die met 300 foto’s zijn hele, verrassend veelzijdige carrière omspant, heeft gemist in Berlijn en Knokke, kan die nu inhalen in het Kunstforum in Wenen, of later in Milaan en Barcelona.

Weimarkind

Wat een terugblik duidelijk maakt, is dat Newton niet altijd Newton was. Ook letterlijk. Hij kwam in 1920 in Berlijn ter wereld als Helmut Neustädter, en groeide op in een bemiddeld Joods gezin. Hij was een werelds kind van de Weimarrepubliek dat liever met zijn camera dan met kameraden speelde. Tot de nazi’s de macht grepen en hij in 1938 eerst uitweek naar Singapore, waar hij werkte als persfotograaf en naar eigen zeggen ook als gigolo, en daarna naar Sydney, Australië. Het was down under dat hij actrice June Browne ontmoette, met wie hij in 1948 trouwde. Zij bleef tot aan zijn dood aan zijn zijde, vaak ook tijdens shoots.

In Australië bleef Newton lange tijd onder de radar, tot hij modebeelden begon te schieten die niet alleen opvielen door hun scherpe oog voor contrast en compositie, maar vooral door hun zin voor theatraliteit en vertelkunst. Dat had hij in Berlijn geleerd van Yva, de Duits-Joodse fotografe die de concentratiekampen niet overleefde. Een vroeg voorbeeld van zijn verhalende stijl is Fashion uit 1955, een archiefbeeld met een onbekende dame met witte hoed en een mannelijk silhouet op de achtergrond.

Het lijken stills uit gefantaseerde melodrama’s, met modellen die muteren tot personages en opstellingen tot tableaux vivants. Daarvoor liet Newton, die de tijdgeest fotografeerde nog voor die in de mainstream opdook, meldde, zich vaak inspireren door literatuur, cinema of schilderkunst. Alfred Hitchcocks North by Northwest,Otto e mezzo van Federico Fellini, schilderijen van Diego Vásquez en Édouard Manet: Newton kende zijn klassiekers, en gaf er een guitige draai aan.

Toch zou het tot de jarigen zeventig duren voordat hij ook in Europa en de Verenigde Staten voor grote merken en magazines begon te werken. Zijn mix van mode en transgressie, van schoonheid en seksualiteit prikkelde bovendien de nieuwsgierigheid van musea. Vaak viel zijn naam in het gezelschap van modefotografen als Irving Penn en Richard Avedon. Alleen hield Newton, veel meer dan zijn collega’s, van onbekende modellen, en vooral van het artificiële, op het kille en objectiverende af. Soms lijken zijn foto’s wel een sadomasochistisch spelletje waarbij niet altijd duidelijk is wie de touwtjes in handen heeft: Newton, zijn vrouwelijk model of de kijker.

Mooi is fake

Op de vraag of hij dan niet de ziel van zijn modellen wilde vatten, antwoordde Newton ooit: ‘Als ik hun borsten en billen kan vatten, ben ik al tevreden.’ ‘Alles wat mooi is, is fake’, luidde zijn motto. ‘Want het mooiste gazon is niet van gras, maar van plastic.’ Als kind al speelde hij liever met poppen die hij in poses manipuleerde dan met klasgenootjes, tot afschuw van zijn moeder, die vreesde dat de kleine Helmut homoseksueel zou worden. Dat werd de grote Helmut duidelijk niet, gelet op zijn fetisjistische voorliefde voor vrouwen. Of beter: voor ijsbergen met borsten, voor het grote, dominante type dat je zo over de Potsdamer Platz ziet flaneren, op naaldhakken en in jarretelles.

In een televisie-interview uit 1978 noemde de feministische cultuurcritica Susan Sontag zijn werk on- omwonden seksistisch en misogyn, waarop Newton haar prompt uitnodigde om de discussie voort te zetten tijdens een dinertje met twee. Sontag was lang niet de enige die bezwaar maakte tegen zijn vaak bewust provocatieve en onbeschaamd objectiverende beelden. Een billboard met een vrouw in enkel panty’s voor het kousenmerk Wolford werd van Times Square in New York gehaald wegens te expliciet. Supermodel Jerry Hall liet hij poseren als Eva Braun, naast zijn eega June… die een Hitlerkostuum droeg.

‘Ik hou van vulgariteit’, zo verdedigde Newton zich. Hij schreef zijn drang om net iets verder te gaan dan de heersende norm toe aan zijn Germaanse discipline en Teutoonse natuur. ‘Ik voel me aangetrokken tot slechte smaak. Het is veel boeiender dan goede smaak, wat niets meer is dan een gestandaardiseerde manier van naar dingen kijken.’ Zelf beschouwde hij zich als een feminist, die vrouwen hun autonomie terugschonk en van hun mooiste, meest zelfbewuste kant toonde. Maar dan bij voorkeur in een strakke kokerrok met iets te onthullende split, of op stiletto’s waar je mannelijke ego’s mee kunt splijten.

Emancipator

Geen wonder dat velen Newton, die ondanks het kinky karakter van zijn werk nooit beschuldigd werd van grensoverschrijdend gedrag, niet zien als een vrouwenhater, maar net als een emancipator. Onder hen: vrijwel al zijn vrouwelijke modellen en opdrachtgevers. Ana Wintour, de legendarische hoofdredactrice van Vogue, merkte op dat zijn werk de klassieke schoonheidsnormen ter discussie stelt. Charlotte Rampling prees hem als een goedhartige provocateur die de genderdiscussies op tafel legde, lang voor er sprake was van MeToo. En Isabella Rossellini wees erop dat Newtons foto’s het traditionele machismo juist onderuithalen door vrouwen in een dominante positie te plaatsen en mannen te casten als slaafjes van hun lusten.

Kijk naar Woman Examining Man, een reclamebeeld uit 1975 voor Calvin Klein waarop je een vrouw een mannenlijf ziet monsteren, de benen breed en de blik begerig. Of naar Crocodile (1982), gemaakt in opdracht van het dansgezelschap van Pina Bausch. Je ziet een vrouw verorberd worden door een krokodil en alleen nog haar benen en billen steken uit de muil van het beest. Tot je van dichterbij kijkt en je, nog voor je ‘seksistisch zwijn’ kunt roepen, beseft dat het niet om een vrouw gaat maar om een blote man.

Het zijn beelden die spelen met genderpatronen, met spiegelbeelden, met culturele conventies, met strak getrokken grenzen van goed fatsoen. En toegegeven: ook met rijzige, zelfbewuste dames die meer gestolde fantasmes dan vrouwen van vlees en bloed zijn. Of hoe Newton postuum blijft plagen en prikkelen, in de schemerzone tussen feminisme en fetisjisme.