De Turkse auteur Saban Ol en regisseur Eric De Volder vinden elkaar in ?Kakkerlakken?.

Er zijn een hele resem instanties betrokken bij de realisatie van ?Kakkerlakken?, een meertalig stuk van de Turkse schrijver Saban Ol, gespeeld door een gemengde groep van Turkse spelers en muzikanten én acteurs van toneelgroep Ceremonia uit Gent. Het geheel wordt geleid door Eric De Volder en is een mooi voorbeeld van hoe multiculturele samenwerking kan ontstaan en uitgewerkt worden. Niet vanuit de culturele verschillen, maar eerder vanuit hetgeen mensen uit zogezegd verschillende culturen gemeen hebben.

?Kakkerlakken? gaat over illegaliteit en werd geschreven aan de hand van echt gebeurde verhalen van illegale arbeiders in hun legitiem verlangen naar een menswaardig bestaan. Eén en ander leidt tot gruwelijke en absurde situaties. Saban Ol behandelt het thema niet vanuit een specifiek Turkse hoek, maar als een universeel gegeven dat om een humane oplossing vraagt. ?Waar het kapitaal is, komen er mensen die trachten hun lot te verbeteren,? zegt Ol. ?Ook in Turkije zitten ze er mee. Daar zijn het Roemenen of Bulgaren die zonder paspoort binnenkomen. Ze werken er een maand of drie en verdwijnen weer. Maar later komen ze terug. (Vandaar het symbool van haast niet te stoppen kakkerlakken, RA). Dat soort illegaliteit heb je toch ook tussen bijvoorbeeld Mexico en de USA ??

Saban Ol woont sinds 1979 in Nederland. Hij was 17 toen hij met de rest van het gezin zijn vader achterna kwam. Hij woont nu in Amsterdam en spreekt en schrijft al behoorlijk Nederlands.

In 1984 volgde hij een theatercursus voor Turkse jongeren en een regie-opleiding. Daardoor kwam hij in contact met de Rietveldacademie in Amsterdam en met Eric De Volder, die daar een vormgevingsproject leidde. Het bleek meteen te klikken.

De Volder : ?Wat mij trof bij Saban Ol waren de dingen die hij mij vertelde over zijn jeugdervaringen in zijn geboortedorp Aksarayen en over de verbeelding die daarmee samenging. Die verbeelding is in zijn werk tijdens het vormgevingsproject in Amsterdam, dat eigenlijk meer een performance was, tot uiting gekomen. Over die dingen die met fantasie te maken hebben, konden we dan communiceren. Over hoe je met die beelden omgaat in theatrale omstandigheden. Zo is het eigenlijk begonnen.?

Daarop vroeg De Volder Ol hem te assisteren bij ?Achiel De Baere? in Gent, in Nederland is Ol daarna zelf beginnen regisseren. Hij deed stukken van onder andere Gogol, Lind, Erdman, en Mrozek. ?Freule Julie? van August Strindberg liet hij spelen tussen een trampoline en een scheermes. De trampoline, waarop hevig werd gesprongen, verwees naar het erotische verlangen van de freule. Het scheermes symboliseerde haar zelfmoord aan het slot.

Naast zijn regiewerk schrijft Ol ook gedichten in het Turks en ook wel in het Nederlands en geeft hij spellessen en workshops in het kunstzinnig vormingswerk. Twee jaar geleden begon Ol aan ?Kakkerlakken?, nadat De Volder hem een krantenberichtje had toegestuurd waarop vermeld stond dat 1996 het Turkse cultuurjaar werd in Europalia. Al na het lezen van de eerste versie wou De Volder ?Kakkerlakken? regisseren. De uiteindelijke versie van het stuk is er gekomen via repetities die voor een groot deel in Turkije doorgingen met componist Tahsin Incirci. Hij doceert viool en compositie in Berlijn en schreef voor ?Kakkerlakken? de oorspronkelijke muziek.

Wat we hier kennen uit het Turkse cultuurgoed is onder meer de Karagöz-figuur uit het figuren- en schaduwtheater. In hoeverre is dit theatergenre echter nog levendig aanwezig in Turkije en blijft het de verbeelding van schrijvers stimuleren ?

SABAN OL : Van het Turkse theater ben ik enkel theoretisch op de hoogte. De praktijk ervan heb ik niet gekend. Turkije is trouwens al lang overgestapt naar het westerse theatermodel. Sinds 1900 is er in iedere stad een stads- of staatstheater dat zoals in het Westen geregeld Shakespeare speelt of gelijk welke andere ?westerse? schrijver. Alle traditionele Turkse vormen zijn aan het uitsterven. Zelfs het schaduwspel is bijna verdwenen, ook bij gebrek aan belangstelling, al zijn er wel enkele individuele kunstenaars die er nieuwe vormen voor zoeken. In de dorpen zitten de mensen nog wel in kleermakerszit en worden er nog verhalen verteld en uitgebeeld in een vorm à la commedia dell’arte, maar ook dat verdwijnt spijtig genoeg.

Waar zit de dramatische spanning in ?Kakkerlakken? ?

ERIC DE VOLDER : Het gaat over mensen die geen uitweg meer hebben, die dood zijn terwijl ze toch nog leven. Die mensen bestaan maar zijn administratief dood. Het gaat over een groep illegalen in een naai-atelier die een feestje bouwen dat zwaar uit de hand loopt. Er valt een dodelijk gekwetste. Men kan er niet mee naar de politie noch naar een hospitaal. Wat doet men dan, individueel en als groep, om daar een oplossing aan te geven ? Ze zitten in het atelier gevangen hoewel de deur openstaat. Ze trekken dan maar de kaart van de verbeelding en onderzoeken een aantal potentiële mogelijkheden, tot ze zich in hun wanhoop tot God zelf richten, die hen een engel stuurt. Wie daar uiteindelijk baat bij heeft, is de dode, want die komt ofwel in de hemel terecht, of hij vindt een paspoort of een vrouw met wie hij dan mee naar buiten kan komen.

Er zitten een aantal codes in het stuk waardoor veel mogelijk wordt. Zo vraagt de dode om nog eens zijn familie te mogen zien of zijn verjaardag te mogen vieren. Volgens de enen kan dat niet, volgens de anderen wel, want zeggen ze : hij is toch dood. Er is dus een vermenging van rollenspel en situaties die gecreëerd worden om te proberen voor de letterlijke situatie een oplossing te vinden. Men gaat dus terug in de tijd en men maakt allerlei verhaalbochten om te visualiseren wat er door de hoofden spookt van die mensen die voor de buitenwereld eigenlijk niet bestaan.

OL : ?Kakkerlakken? is niet direct een stuk waarin maatschappelijke problemen worden weergegeven, al word je er toch onvermijdelijk mee geconfronteerd. Het tragische is dat we niet weten hoe we met de problematiek van illegaliteit moeten omgaan. Iedereen weet dat er een probleem is, en iedereen wil het beste voor de illegalen. Maar in de praktijk gaat men niet verder. Het heeft geen zin mensen achter muren weg te stoppen of er enkele honderden op te pakken en terug te sturen naar hun land. Na een tijd komen zij of anderen toch terug. Het tragische op maatschappelijk vlak is dat we geen middel weten om daarmee om te gaan. In Amsterdam zijn er ook duizenden illegalen. Ze zijn goed voor de industrie, voor de textiel, voor de uitbuiting. Daarom heb ik dit stuk geschreven, omdat ik zelf ook niet weet hoe dat op te lossen.

Zitten de fantasiekronkels ingebakken in de tekst, of zijn die er gaandeweg tijdens de repetities ingekomen ?

OL : Die kronkels zijn het resultaat van onderlinge samenwerking. In mijn oorspronkelijke tekst is er geen rollenspel, maar zijn er vertellingen waarin mensen overwegen wat er allemaal mogelijk is. Er is dan geïmproviseerd door de personages, want Eric vertrekt vanuit personages en zo zijn we gekomen tot een vorm die afwijkt van de moedertekst. Maar alles is in overleg met de spelers en met mij gebeurd.

DE VOLDER : Structureel is het verhaal gebleven. De dramatische punten liggen nog allemaal op dezelfde plek. In de loop van de repetities zijn er personages bijgekomen en zijn er afsplitsingen gemaakt van de hoofdpersonages. Zo werd het verhaal conflictueuzer en volueerde op een zo actief mogelijke wijze.

De muzikanten in het stuk zijn geheel geïntegreerd in het spel, wat toch ook wijst op hun grote natuurlijke muzikale aanleg.

DE VOLDER : In Turkije hebben we meegemaakt dat iemand aan tafel plots een liedje begon te zingen vanuit een vertelling of een anekdote. Daarna hoor je dat het een liedje is uit 1870. Niet zomaar een liedje dus. Dat veronderstelt toch een diepe kennis, waar de term ottomaans nog naast staat. Overal is muziek aanwezig en wordt gemusiceerd, ook door mensen die eigenlijk geen muzikanten zijn. En wie een liedje geeft, krijgt er ook eentje terug.

OL : Muziek is ook een medium waarmee je snel kan reageren op een gebeurtenis.

Er wordt voor gezorgd dat de verregaande fantasie in het stuk met sobere middelen wordt aangebracht.

DE VOLDER : De eigenlijke enscenering is beperkt tot twee wanden, een koffer en enkele instrumenten. Maar de belichting speelt een zeer grote rol. Ze is een wezenlijk onderdeel van het decor. De wisselingen in tijd en ruimte worden door de belichting aangegeven. Het decorbeeld wordt bovendien mee door de lichamen van de personages gemaakt. Er loopt ook een deur mee in het stuk. De deur naar de vrijheid als je wil, of gewoon een deur die de privacy tussen mensen symboliseert. Maar ze hangt niet in haar hengsels, ze wordt op de rug van iemand meegesjouwd als ballast. Op het einde doet ze ook dienst als draagbaar om de dode te verplaatsen.

Mogen we nog stukken verwachten van Saban Ol ?

OL : Ik heb nog een idee, maar dan voor een totaal ander stuk. Er is van mij inmiddels in Amsterdam ook een bewerking van gedichten van Nazim Hikmet, de grootste Turkse dichter, in première gegaan. En verder heb ik al een halve roman geschreven die ik nu verder wil afwerken.

Gaat u op de ene of andere manier door op het thema van de illegalen ?

OL : Neen, maar ik moest er toch eens mijn mening over kwijt. Dat is nu gebeurd met ?Kakkerlakken?. Ik schrijf nu een stuk over twee oude dames, over euthanasie, over dood, ook allemaal dingen die ik van dichtbij heb meegemaakt.

Roger Arteel

?Kakkerlakken? gaat tot 15/3 op toernee. Info : 03/235.04.90 (Thassos).

Eric De Volder (links) en Saban Ol : gruwelijke en absurde situaties.