Het elfde deel in de voorname kritische leeseditie Volledig werk van Willem Elsschot, heeft mij weinig vreugde gebracht. Het boek bundelt het Nagelaten werk, door Elsschot niet tot zijn Verzameld werk (1957) gerekend. Het zijn ongeveer zeventig teksten, geschreven over een periode van zestig jaar. In hoofdzaak gedichten, gevolgd door een stuk of wat korte inleidingen tot het werk van collega’s, lofredes, dankwoorden en aanbevelingen.
De verzen van de jeugdige Elsschot zijn niet te pruimen: veel rijmelarij, dikwijls in een sonnetcorset. Zoele schemeravonden, wonderzoete drang, zoet-stillende smart, goudwazig leven, weenerigheid en minnend erbarmen. Na zoveel suikergoed verlang je naar een fris glas water. Alleen deze van de ervaren man, wanneer doorspekt met zijn venijnig inzicht, zijn erg geestig. Lees Alarm in Gent.
Ik nam in tussentijd Brieven ter hand, een schitterende uitgave van Querido uit 1993. Twaalfhonderd pagina’s dundruk. Geen losse flodders, maar doelgerichte pijlen; geen flarden, maar de overtuigende illusie van een samenhangend verhaal, zijnde leven en vooral werk van de grootste schrijver die Vlaanderen ooit heeft gekend. Laat over dat laatste niet de geringste twijfel rijzen.
De Brieven bieden een onweerstaanbare kijk achter de schermen. Ik zal u niet vervelen met de reeds bekende verhalen over het ontstaan van Villa des Roses, Kaas, of Het been. Wat mijn aandacht trok, was Elsschot de non-conformist. Verschillende keren prikt zijn eigenzinnigheid doorheen de gladde bladspiegel van zijn correspondentie. Zo is er het geval ‘Leda en de zwaan’. In Tsjip (1934), hoofdstuk 16, wordt zijn dochter Adèle halsoverkop klaargestoomd voor een kerkelijke inzegening van haar huwelijk; vader doet haar de hele uitleg, ook die van de bevruchting van Maria door de Heilige Geest. ‘Zij vraagt of zoiets mogelijk is en spreekt van Leda en de zwaan. Maar ik doe haar opmerken dat het die zwaan ernst was, terwijl hier een geestelijke bevruchting leven verwekt heeft.’ Het bezwaar van Marnix Gijsen, katholiek redacteur van Forum (Vlaamsche verdieping), legde Elsschot na wat geschipper in een mooie briefwisseling, naast zich neer. Tsjip wordt mét Leda en de zwaan voorgepubliceerd. Wat later verwijt criticus Menno ter Braak hem gemakzucht in Tsjip; hij wil ‘andere stof’ dan het huisgezin. Waarop Elsschot riposteert dat hij dit keer ‘zonder inhoud een boek wou schrijven’, een ‘zoo terre à terre mogelijke gebeurtenis door intensiteit lezenswaard maken’. Er volgen een paar prachtige brieven over ‘l’art pour l’art’ tegenover ‘partij kiezen, zelfs ten koste van het kunstgehalte’. Want in 1934 is in Duitsland stront aan de knikker. Veel later volgt het befaamde gedicht op August Borms, Vlaams nationalist en collaborateur, die werd terechtgesteld net voor zijn zeventigste verjaardag – daarna kon dat wettelijk niet meer. Mede daarom ging dit Elsschot aan het hart. ‘Ik heb nu eenmaal de verwenschte manie om aan de zijde van het slachtoffer te staan (…) peu importe of het democraten of fascisten, Franschen of Duitschers zijn.’ Het kostte hem, naar eigen zeggen, de Groote Prijs der Vlaamsche Letteren, en het comité dat de viering van zijn 65e geboortedag in handen had genomen, spatte uiteen.
De enige relevante tekst in Nagelaten werk, is het onvoltooide Brief aan Walter, de aanhef van het controversiële vervolg op Het Tankschip (1942), dat evenmin onbesproken bleef – in deze novelle juicht de hoofdpersoon Jack Peeters het uitbreken van de oorlog toe, om redenen van een groot financieel voordeel. In Brief aan Walter gebiedt de schrijver zijn zoon bij aanvang van de oorlog om in Zwitserland te blijven, en zich niet te melden voor dienstplicht. Het is een subliem pleidooi voor lafheid, niet meer dan zeven kantjes, hem ongetwijfeld ingefluisterd door angst en innige liefde. ‘Men heeft ons waarachtig lang genoeg aangewreven dat de Belgen de dappersten aller Galliërs zijn en het wordt hoog tijd dat wij, onder alle Galliërs en Germanen, eindelijk eens gaan uitblinken door omzichtigheid.’
PETER TERRIN IS SCHRIJVER.
door Peter Terrin
