“Kunstherbst Berlin” in de milleniumkeer. Achteromkijken, vooruitzien, of beter nog: dralen.
De koorts om te bouwen of te vernieuwen, te creëren of te recreëren, wil maar niet wijken. Waar ter wereld krijgt men zo’n kans om een brandnieuwe stad te maken, zonder de oude volledig weg te gooien? De sloop van de muur tussen oost en west tien jaar geleden, gaf Berlijn vrij spel. Stadsplanologen en het kruim van de internationale architecten (Renzo Piano, Frank Gehry, Helmut Jahn, Aldo Rossi, Hans Kollhoff, Arato Isozaki, Raphael Moneo, Richard Rogers, Max Dudler en anderen) zijn nu ongeveer halverwege de opbouw van wat dè Europese metropolis van de XXI-ste eeuw moet worden. Postmodern, met integratief opgevatte functies, ecologisch verantwoord (soms spitsvondig: een gebouw langs het Landwehrkanal wordt opgetrokken met gezonde stukken van gesloopte gebouwen), multicultureel.
Wie er gisteren was, weet niet hoe het er vandaag uitziet. Politiek, banken, zaken, cultuur en burgers werken in een nooit geziene synergie aan een fascinerend project. Wat hen bijeenhoudt is geen totalitair idee maar precies het omgekeerde. Er wordt geen steen op de andere gelegd zonder dat er bij het leven over gediscussieerd en gestemd wordt. Soms belandt men wel eens in een impasse. (Het trammelant rond het Holocaust-memoriaal en het Jüdisches Museum heeft jaren aangesleept.)
Hoe dan ook, Berlijn vindt schik in het vieren van de democratie. Van ’s morgens vroeg tot ’s avonds laat bewandelen duizenden burgers de spiraal die hen naar de top van de glazen koepel brengt, door Sir Norman Foster in het hart van het Reichstagsgebouw geplant. Langzaam moeten zelfs de scherpste urbanologische critici één ding toegeven: de geïntegreerde stad slaat aan, grosso modo.
In cultuur liepen ze nooit achterop, maar wat tegenwoordig van officiële zijde als van onderuit, publiek als privé, allemaal het licht ziet, tart de verbeelding van velen. Berlijn wil er de hele wereld mee over de vloer halen. Partner für Berlin, een samenwerkingsverband van meer dan honderd bedrijven en instellingen, moet de stad internationaal aan de man brengen. De mediatie van kunstzaken besteedde ze uit aan artservices. Een van de eerste bemiddelingsoperaties van dit jonge agentschap was het aanbrengen van een communicatie- en informatieplatform en een frame rond het buitengewone najaarsaanbod en de nieuw geopende, permanente instellingen. Het noemde dat onomzwachteld, op z’n Duits: Kunstherbst. Het startschot werd gegeven door een korte en hevige opstoot van kunstcommercie, de beurs Artforum Berlin die zich tussen de gevestigde internationale beurzen profileert met een keuze voor kwaliteitsvolle, vooral jonge galeries met een sterk engagement voor hun kunstenaars, en een verzorgde presentatie in royale ruimtelijke omstandigheden.
Dat persoonlijke engagement voor kunstenaars is overigens sinds jaar en dag kenmerkend voor Berlijn, waar constant verblijfsbeurzen, ateliers, stages en dies meer te begeven zijn. Het bij alle jonge beeldend kunstenaars ter wereld bekende Künstlerhaus Bethanien stuurt zijn zorgvuldig geselecteerde artists in residence als nomaden in de stad, waarna ze bij hun terugkeer het gevonden materiaal kunnen uitwerken in 25 ateliers en later ook in het Künstlerhaus tentoonstellen.
Als het tot begin oktober geëxposeerde werk van de Braziliaanse Tatiana Grinberg (31) maatgevend is voor de kwaliteit van het huis, dan liggen de normen er hoger dan ooit. Met een groot gevoel voor stoffelijkheid en een hoog visueel, plastisch en thematisch associatievermogen, zet ze alledaagse voorwerpen en indrukken om in diep doordringende plastische ervaringen, met een ondertoon van onzichtbare seksualiteit en mateloos verlangen. De passage van het warme zand van Copacabana naar de Duitse sneeuw, is maar één van de vele kleine kettingexplosies die Grinbergs lichte, lichamelijke kunst tot stand brengt.
DE TIJD BUITEN HAAR OEVERS
Het laat zich aanzien dat er een jaarlijks vervolg op de Kunstherbst komt. Nog meer initiatieven zullen erop aangesloten worden, onder andere de tweede editie van de Berlin Biennale voor hedendaagse kunst, volgend jaar. Klaus Biesenbach, artistiek leider van de Biënnale, staat ook aan het hoofd van Kunst-Werke. Deze organisatie biedt in haar pas gerenoveerde gebouwencomplex in de Spandauer Vorstadt plaats voor de productie, presentatie, bemiddeling en discussie van actuele kunst. Na een sluiting van vier jaar heropende Kunst-Werke dezer dagen de deuren met de groepstentoonstelling Warten in een nieuw aangebouwde grote hal, en met de solo-enscenering Sanatorium van Carsten Höller in de opgeknapte ruimten.
Warten, wachten, nestelt zich mooi tussen de plooien van de Berlijnse rush naar de eenentwintigste eeuw enerzijds, en de alomvattende blik naar achteren zoals hij in deze herfst in de tentoonstellingstrilogie Ein Jahrhundert Kunst in Deutschland naar voren komt. Het gaat om het geduldige, mijmerende wachten, wanneer de tijd buiten haar oevers lijkt te treden, en een poëtische blik op de dingen zich installeert. Op de openingsavond leverde Marina Abramovic haar performance Luminosity, waarbij zij, hoog tegen een fel belicht vlak op een witte wand aangedrukt, poses van een vrouwelijke heiland aanneemt, van de zalvende tot de gekruisigde.
Met een onooglijk zadeltje en vier staafjes als enige steunpunten, stalt ze zichzelf drie uur lang ter aanschouwing en offerande uit, boven een pot brandende kruiden. Uit de verte verschijnend als een stralende icoon, van dichtbij als een gaaf monument van vlees en bloed, overbrugt de drieënvijftigjarige “grootmoeder van de performance” voortdurend de afstand tussen beeld en werkelijkheid, beide even lumineus. In die opwindende tussenzone speelt zich ook de installatie Der Letzte Blick van Monica Bonvicini af. In het laatste kamertje van de tentoonstelling, opent ze de deur naar buiten en dekt de opening tussen de lijst af met een soort plexiglas. De blik, gewend aan de ingekaderde kunstbeelden rondom, bekijkt het tafereel binnen de lijst aanvankelijk als een stuk virtuele werkelijkheid. De seconden waarin de onder de lampen trainende sportlui op het grasveld, en ook het braakland vooraan, stilaan doodringen als écht, zijn buitengewoon magisch.
Voor de verdere duur van de tentoonstelling is Luminosity te zien als video-opname, op dezelfde plaats en in dezelfde dimensies als de performance. Wat Der Letzte Blick te zien zal geven, hangt uiteraard van de omstandigheden af.
De videocamera van Igor & Svetlana Kopystiansky werd ingesteld op een stenen buitenvloer waarover prullen langzaam aangewaaid komen. De sterdanseres is een blank papier dat als een lichtend voorwerp over de stenen schuifelt ( Incidents, 1997).
Kunnen blinden zien? In een stad die zweert bij jeugd en jong geweld is de video van Tirtza Even een verademing. Het is een minutenlange nabij-opname van het verweerde gezicht van een alerte oude man, gezeten op een niet nader te bepalen buitenplek waar hij veel mensen lijkt te observeren ( Blind-Old Man,’97). Het ondersteunende liedje erbij klonk nog lang na, maar is inmiddels alweer vergeten. De sluipende vergetelheid roept wèl de herinnering op aan de poster Wir erinnern uns nicht van Felix Gonzalez-Torres, meegenomen uit de verzameling Hoffmann, die een steenworp verder ondergebracht is. De aan aids gestorven kunstenaar maakte de poster nadat hij aan ex-DDR burgers gevraagd had of ze zich nog iets van hun leven vroeger herinnerden. Neen, ze herinnerden zich niet.
Ook in Warten blijft Gonzalez-Torres voortleven, doorheen zijn tweelingswandklokken die op een seconde na gelijk lopen, en daarom Untitled (Perfect Lovers) heten. Volmaakte minnaars zitten mekaar altijd op de hielen, wachtend tot ze ooit samenvallen.
In de grote nieuwe zaal van Kunst-Werke is de brede videomuur van Gary Hill, Viewer (’96), indrukwekkend om te zien: die rij van frontaal gefilmde, wachtende mannen van overal, stil uit het duister tredend, als een fries op een tempelmuur van deze tijd. Ook de muur daartegenover heeft z’n fries, bestaande uit acht light-boxes van Jeff Wall, een vage ontmoeting van mensen tussen geparkeerde auto’s suggererend ( A Partial Account).
Speciaal voor Kunst-Werke produceerde Tony Oursler de videosculptuur Phoneblocks (’99), vier ineengeschoven kubussen waarop de kunstenaar beeldopnamen projecteert van het toevallige gebeuren in vier telefooncellen van Zürich Hauptbahnhof. Ook Gabriel Orozco (wachtstoelen), Sandra Voets (granen, wachtend om te ontkiemen), Tamara Grcic (een eierkast) en Roland Brus (in busseltjes verzamelde bezittingen van gevangenen en bijhorende beschrijvende lijstjes) exploreren het thema “wachten” op een gevoelige en visueel aantrekkelijke manier.
KIND EN THERAPIE
De eenmanstentoonstelling Sanatorium van Carsten Höller, gebouwd rond de twee roetsjbanen ( Valerio I en II) die hij op de eerste Biënnale in de ruimten van Kunst-Werke integreerde, zit in dezelfde gedachtensfeer. Höller is bezig met twijfel en radeloosheid als productieve krachten, en is daarom ook iemand die wacht. Op genezing van alle zekerheden bijvoorbeeld. Höller ziet heil in een houding van kinderlijke onbevangenheid en van verlies van gecontroleerde oriëntatie, zoals hij de twee roetsjbanen van zijn sanatorium aanvult met een oude krakende draaimolen, een ringroetsj en een ivoren bol. Ze zijn bedoeld om gebruikt te worden. Dat geldt ook voor de reuzepsychotank uit witte kunststof, die eveneens bij de therapie hoort. De bezoeker wordt uitgenodigd om zich in het zoutwater te begeven en zich compleet te laten gaan. (De eerste avond al liep het mis, toen het propyleenbekken ging lekken en het water door de vloer een verdieping lager doorsijpelde.)
Kunst-Werke ligt in het hart van de jonge kunstscène waar de wereld Berlijn om benijdt, de Spandauer Vorstadt temidden van voormalig Oost-Berlijn. Dat gaat van de Wohnmaschine tot aan de galerie van Moritz Arndt, die tussen de bizarre protheses van kunstenaar Max Mohr en verspreide werken van Thomas Hirschhorn vertelt hoe hij enkele jaren geleden een stuk braakland vruchtbaar maakte en vandaag moet vaststellen hoe de hype van her en der speculanten aangelokt heeft. Ze kopen alle panden op zodat hij nog amper zijn huur kan betalen.
Buiten de hype, in de Oranienstrasse, koestert de Neue Gesellschaft für bildende kunst zich niet in een verlammend wachten. Men toont zich onvervaard toekomstgericht met het tentoonstellings- en catalogusproject High Density. De verschillende betekenissen van die term – de urbanologische en de computertechnologische – worden op een visueel en auditief ruimtelijke manier gekruist. De lay-out van de eerste microchip werd gecombineerd met het grondplan van Sforzinda, een ideale stad uit de Renaissance. De architectuur van de chip is in een eerder “warm” materiaal (karton) uitgevoerd, die van Sforzinda in plexiglas en zilver doet veeleer koud en abstract aan.
Op het auditieve niveau werkten Justin Bennett, Oval en sha.(tm) elk een elektronisch gegenereerde klankruimte uit. Er werd gewerkt met concrete klanken uit de stad die als digitale data via het Internet uitgezonden worden. Daar raken ze, gespiegeld door verschillende servers, vervormd en keren met een voor het net typische vertraging terug, waarna ze opnieuw op het net gezet worden. De in dit feedbacksysteem opgestapelde en elkaar overlappende klanken doen een betreedbare, holofone ruimte ontstaan waarin men geen steek voor z’n ogen ziet.
HET GEWELD VAN DE KUNST
Voor wie deze spitstechnologische duik in de virtuele toekomst te hoog gegrepen is, wacht een kolossale terugblik op een hele eeuw Kunst in Duitsland, door de Staatliche Museen Preussischer Kulturbesitz op het getouw gezet. Drie locaties, drie thema’s die de stuwende energieën in de kunst van de XXste eeuw proberen te vatten: het manipuleren, reformeren, corrigeren en verfraaien van de werkelijkheid als programmatorisch doel van de moderne kunst, helaas ook van bepaalde totalitaire ideologieën. Schitterend opgebouwd, badend in de meesterwerken, niet vies van enige zijpaden, voorzien van een provocerend discours.
Het Altes Museum van barokarchitect Karl Friedrich Schinkel met zijn plechtstatige, hoge zalen is de geschikte setting voor een vertoog over Die Gewalt der Kunst. De ophanging – een evenwicht van streng en opulent nastrevend – bevat suggestieve plastische confrontaties die culmineren in een gevaarlijk dicht bijeenbrengen van de vraag naar de esthetisering van de macht, zoals ze door de nationaal-socialisten werd bedreven, en de macht van de esthetisering, zoals ze vanaf Ernst-Ludwig Kirchner tot Joseph Beuys als een rode draad door de Duitse kunst loopt. Waar de gangbare (en correcte) visie daar tegenpolen in ontwaart, zien de tentoonstellingsmakers er, bij monde van Moritz Wullen, een postmoderne cirkel in: a rose is a rose is a rose. Bepaald prikkelend is de uitnodiging om het begrip “entartete” kunst eens opnieuw te definiëren.
Deel II, in Mies van der Rohes Neue Nationalgalerie gaat over Geist und Materie en slaat een veel onschuldiger, minder eenzijdig Duitse toon aan. Het is een reis langs de ontdekkingen van golven en stralen, kosmische sensibiliteiten, bezielde materie en analoge hooggestemde ervaringen. Een hoogtepunt is de zaal waar de monochroom ultramarijne velden van Yves Klein tegenover de muzikale kleursymfonieën van Vassily Kandinsky geplaatst zijn.
Het laatste en omvangrijkste luik ontrolt zich in de Hamburger Bahnhof, waar het Prinzip collage montage uitgebreid aan de orde is, zonder twijfel de meest specifieke bijdrage van de moderniteit aan de geschiedenis van de kunst en de cultuur in het algemeen. Een doorgedreven onderzoek van het (de)collage- en (de)montageprincipe zou wellicht weinig heel laten van een utopische visie op mens en wereld. En toch onderlijnt de enscenering van Das Triadische Ballett van Oskar Schlemmer, centraal in de grote middenzaal, de schoonheid en de onverwoestbaarheid van de droom van een nieuwe mens en een nieuwe wereld.
artservices Linienstrasse 117, 10115 Berlin. Tel 49-30-20.45.38.83/
www.kunstherbst.berlin.de.
Jan Braet
