De burger verliest zijn vertrouwen in de wetenschap. De vorser is van zijn voetstuk gevallen. Tegelijk dringt de wetenschap door tot het wezen van de mens. De angst om de chaos voedt de onrust.
WOORDEN noch middelen worden onbenut gelaten om de tweede Vlaamse wetenschapsweek te promoten, die loopt van zondag 20 tot zaterdag 26 oktober. Minister-president Luc Van den Brande (CVP) van de Vlaamse regering : ?De wereld waarin we leven, wordt hoe langer hoe meer beheerst door wetenschap en technologie. De fundamentele wetenschappers mogen niet stoppen met uitleggen aan het brede publiek waarom fundamenteel onderzoek op termijn levensnoodzakelijk is voor onze samenleving. Ze moeten duidelijk maken waarom wetenschappelijk onderzoek als culturele component de wetenschap als cultuur onmisbaar is.?
Minister van Onderwijs Luc Van den Bossche (SP) : ?De verwetenschappelijking van onze samenleving heeft tot gevolg dat wetenschapsbeoefenaars een steeds belangrijker rol spelen bij maatschappelijke beraadslagingen en beslissingen op alle niveaus. Tegenover deze verwetenschappelijking van de samenleving staat de vermaatschappelijking van de wetenschap. Terecht bestaat er tevens een grotere betrokkenheid van alle geledingen van de samenleving bij de wetenschap.?
Mooie woorden. De ware houding van de samenleving ten opzichte van de wetenschap wordt echter geïllustreerd door de reactie van de Leuvense burgemeester Louis Tobback (SP) op de aankondiging dat er in zijn stad een grote tentoonstelling rond de erfelijkheid plaats zou vinden : ?Als ik hier een handelsfoor organiseer, trek ik tien keer meer volk.? De meeste mensen zijn niet bezig met wetenschap. Kandidaten van kwisjes op radio of televisie kennen zelden de antwoorden op zelfs de elementairste wetenschappelijke vragen. Tsjernobyl en aids kennen ze gewoonlijk wel.
De mensen hebben niet alleen geen band met de wetenschap. Ze verliezen ook hun vertrouwen in de discipline. Dat heeft twee voorname redenen. De wetenschapper dringt met de technieken van de moderne biologie tot diep in de mens door. Tegelijk is hij van zijn voetstuk gevallen. Vroeger waren wetenschappers gezagvolle autoriteiten met uitstraling. Mensen als nu nog directeur Herman Van den Berghe van het Centrum voor Menselijke Erfelijkheid van de KU Leuven, die zinvolle dingen zeggen over hun werk. Nu zijn te veel wetenschappers personen van het type Marc Van Montagu : de Gentse biotechnoloog die weliswaar wereldfaam verwierf, en aan de basis lag van Plant Genetic Systems, maar die in gesprekken tot vervelens toe over gebrek aan geld zeurt, en zelden de maatschappelijke implicaties van zijn werk belicht.
FRAUDE.
Wetenschappers komen ook geregeld in het nieuws, omdat ze elkaar de duivel aandoen. Er worden processen gevoerd rond het stelen van onderzoeksresultaten. Vorsers brengen bewust kleine fouten aan in de gegevens van artikels die ze ter beoordeling aan collega’s moeten voorleggen, om te voorkomen dat die van hun werk zouden profiteren. Steeds meer gevallen van wetenschappelijke fraude duiken op : onderzoekers vervalsen of verzinnen gegevens om ?mooie? resultaten te behalen. In Groot-Brittannië bundelden een arts en een ex-rechercheur van de politie hun krachten in het bedrijf Medico-Legal Investigations, dat fraude in de medisch-wetenschappelijke wereld opspoort.
?Een groot probleem voor de wetenschap is dat er te veel slechte en middelmatige wetenschappers bijkomen,? zegt hoogleraar in de ecologie Henri Dumont van de Universiteit Gent (UG). ?Een licentiaatsdiploma heeft nu dezelfde waarde als vroeger een diploma van onderwijzer. Het academisch niveau daalt. Vele minder bekwame wetenschappers proberen zich met niet- of pseudowetenschappelijke activiteiten in de aandacht te werken. Of gaan elders de clown uithangen. PS-kopstuk Guy Mathot, bijvoorbeeld, is een bioloog. Alles wat in de maatschappij kan misgaan, loopt ook mis in de wetenschap.?
Hartspecialist Dirk Brutsaert van het Universitair Ziekenhuis Antwerpen (UZA) zit op dezelfde golflengte : ?De onderzoekswereld draagt de gevolgen van het streven naar democratisering van het onderzoek in het fameuze jaar 1968. Toen heerste de overtuiging dat het volstond om de universiteiten vol mensen en hersenen te steken om van alles te produceren. Dat bleek correct voor wat het onderwijs betreft, maar liep schromelijk fout voor het onderzoek. De wetenschappelijke wereld zit nu opgezadeld met te veel pseudoprofessionelen die zich gewoon bezighouden. We moeten durven toegeven dat wetenschappelijk onderzoek niet gedemocratiseerd kan worden. De intellectuele vereisten zijn daarvoor te zwaar. De criteria voor onderzoekers moeten zo hoog worden dat alleen de wetenschappelijke elite kan doorstoten.?
De daling van het niveau aan de universiteiten had uiteraard zijn weerslag op de benoemingen. Aan de UG woedt momenteel een woeste strijd om bevorderingen. Aan de KU Leuven kon fysioloog Frans Ollevier hoogleraar in de ecologie worden, hoewel hij zijn doctoraat slechts met de grote onderscheiding behaalde, en in zijn eigen specialisatie niet voor een hoogleraarschap in aanmerking was gekomen. ?Vroeger had de maatschappij ontzag voor wetenschappers,? vat rector André Oosterlinck van de KU Leuven ingenieur van vorming de evolutie samen. ?Nu is de wetenschapper mens geworden.?
Oosterlinck wijst op een ander gevolg van die tendens : ?De vrees voor de wetenschap dringt door tot de universiteit. We kampen met een tekort aan ingenieurs. De mensen kiezen niet graag voor een discipline, die verantwoordelijk wordt gesteld voor milieuvervuiling en sociale problemen als werkloosheid. In de achttiende en negentiende eeuw werd de vooruitgang geschraagd door de wetenschap, die een volledig onderdeel van de cultuur was. Nu zien de mensen vooral haar keerzijde. We moeten erover waken dat we een goed evenwicht bewaren tussen fundamenteel werk en de economische finaliteit daarvan.?
LEVEN OP MARS.
Wetenschappers houden van grote woorden dikwijls meer geïnspireerd door enthousiasme dan triomfalisme, maar dat komt niet altijd zo over. Ze hebben ontegensprekelijk een groot aantal successen behaald. Ze drongen door tot de maan, de meest elementaire deeltjes van de materie, en de diepste troggen in de oceaan. Ze creëerden de transistor, de laser en de chip. Ze wonnen de strijd tegen polio en de pest. Ze braken de genetische code, en sturen nu de natuur naar goeddunken bij.
Maar ze vergalopperen zich met de regelmaat van een klok. Koude fusie werd met veel poeha aangekondigd, maar snel afgeblazen. De strijd tegen dementie is er een van veel hoop en weinig resultaat. Er is geen oplossing voor de opslag of verwerking van kernafval. Elke week wordt een nieuw fenomeen de wereld ingejaagd dat een gevolg zou zijn van het broeikaseffect. Veel te voorbarig werd een vermeend spoor van leven op Mars de ontdekking van de eeuw genoemd. ?Wetenschappers moeten leren toegeven dat ze niet alles weten,? kopte een academicus boven een commentaarstuk in het blad New Scientist. Zijn hoop was dat zo’n houding zou leiden tot een herstel van het vertrouwen van de publieke opinie in de wetenschap.
?De evolutie in de biomedische wereld illustreert mooi wat er aan de hand is,? zegt hartexpert Brutsaert van het UZA. ?In de jaren dertig en veertig konden de medische successen niet op. Tevoren was de geneeskunde vooral gericht op het stellen van diagnosen. Pas nadien werd ook een efficiënte behandeling mogelijk. De kennis klom langs een exponentiële curve. Zo’n kromme heeft de eigenschap dat ze na verloop van tijd afvlakt. Dat is nu aan het gebeuren. Voor de patiënt gaat het ineens veel te traag. Hij wordt wrevelig, omdat er voor zijn probleem nog altijd niets gevonden is. Tegelijk neemt zijn mondigheid toe. Hij voelt zich meer bij de medische wetenschap betrokken, en doet daar zijn zeg over. Hij ventileert zijn kritiek. Patiënten met, bijvoorbeeld, borstkanker organiseren zich in pressiegroepen die zich in het wetenschappelijk debat mengen.?
?De mensen zijn banger voor een oneigenlijke toepassing van wetenschappelijke resultaten dan voor het wetenschappelijk werk als dusdanig,? meent communicatiewetenschapper Jean-Claude Burgelman van de VU Brussel. ?Toch worden wetenschappers te pas en te onpas opgevoerd om op te treden in de plaats van de overheid. Ze moeten de publieke opinie overtuigen, of een zwak argument kracht geven. Dat schept natuurlijk een zekere autoriteit. Voor de doorlichting van het falende gerechtelijk apparaat in ons land werden hoogleraren aangezocht.?
Wetenschappers hebben nog altijd meer krediet dan politici. Of dat lang zo zal blijven met rapporten als dat van de Leuvense criminologen Cyrille Fijnaut en Raf Verstraeten over het gerechtelijk onderzoek naar de Bende van Nijvel, is zeer de vraag. Ze voerden zelfs de roze balletten weer op. ?Een grondige studie van stukken uit de media,? vatte een waarnemer de inhoud van het verslag samen. ?Een zoveelste rapport dat vooral de financiering van verder onderzoek in de hand moet werken.?
?De overheid neemt de wetenschap niet ernstig,? zegt ecoloog Dumont van de UG. ?Onlangs vroeg de federale administratie van Wetenschapsbeleid een advies aan de Nationale Raad voor Duurzame Ontwikkeling, om het wetenschappelijk onderzoek in het kader van het milieubeleid te actualiseren. Het resultaat van dat vele werk was dat de administratie 80 procent van de oude onderzoeksprogramma’s letterlijk herlabelde om ze een modern tintje te geven. De meeste nieuwe voorstellen werden gewoon onder tafel geveegd. De overheid beschouwt wetenschappers als opofferbare helden.?
MODERNE MYTHE.
De wetenschap borstelde de voorbije decennia haar eigen wereldbeeld. Een goede tien miljard jaar geleden explodeerde uit het niets het heelal. Zo’n 4,5 miljard jaar geleden condenseerde ons zonnestelsel uit de resten van een ontplofte ster. Honderden miljoenen jaren later kwamen daarin de eerste elementen voor, die met wat goede wil als de aanzet van het leven konden worden beschreven. Daaruit ontwikkelde het DNA : een fantastische molecule die in staat is de verworvenheden van het leven vast te leggen en voort te planten. Zo ontstond de rest van wat er op aarde leeft.
?Deze moderne mythe van de schepping is perfect,? schreef een wetenschapper in het gezaghebbende blad The Sciences. ?De voorbije decennia waren de periode van de grote ontdekkingen. Zo’n periode zullen we nooit meer meemaken. De grote waarheden zijn blootgelegd. Er zal een degeneratie van ideeën komen, vergelijkbaar met de degeneratie die grote ontdekkingsreizigers moeten hebben gevoeld toen de eerste toeristen een nieuw-verkend territorium binnendrongen.?
Rector Oosterlinck van de KU Leuven gaat niet akkoord : ?In het begin van de eeuw dachten de natuurkundigen ook al dat Albert Einstein en Max Planck de fysica af hadden gemaakt. Toch kwam er in de jaren vijftig een nieuwe explosie van kennis. Nu weten op zijn minst de specialisten dat er nog veel werk is. De complexiteit wordt steeds groter. De geschiedenis heeft steeds de mening afgestraft dat alles wat te vinden was, ook gevonden was. Ik zie nergens een stagnering. In de micro-elektronica, bijvoorbeeld, wordt de snelheid van de vooruitgang niet beperkt door de wetenschap, maar door de economie. Er is te weinig geld om maximaal vooruit te gaan.?
?Ook in de medische wereld is er nog elke dag vooruitgang,? bevestigt Brutsaert van het UZA. ?Maar het wordt steeds moeilijker om creatief en innovatief uit de hoek te komen.? Brutsaert slaagde daar wel in door de ideeën rond chaos op de werking van het hart toe te passen. Het opduiken van chaos in de wetenschap is een element dat geregeld wordt opgevoerd om het verlies van vertrouwen te verklaren : zekerheden vallen weg. ?Ten onrechte,? benadrukt Brutsaert. ?Chaos is geen onwetenschappelijk verschijnsel, maar een nieuwe wetenschappelijke benadering. We weten nu dat het ritme van de hartkloppingen op de rand van de chaos ligt, waar het optimaal rendeert. Maar als we dit niet aan het publiek kunnen uitleggen, zullen de mensen bang blijven.?
Te veel uitleggen, is ook funest. ?Er komt zoveel slecht nieuws uit de milieuwetenschap,? zegt ecoloog Dumont van de UG. ?We kunnen zo weinig succesverhalen brengen. De mensen lijden aan catastrofemoeheid. Wekelijks kondigen wetenschappers een nieuwe ontdekking of hypothese aan, waaraan ze negatieve effecten koppelen, en de voorspelling van een catastrofe in de toekomst. De mensen vragen zich ondertussen af waarom de wetenschappers, als ze het toch zo goed weten, niets aan die nefaste effecten doen. Uitleg moet gefundeerd blijven.?
?Wat mij toch opvalt, is dat tegenwoordig zoveel boeken over wetenschap bestsellers worden,? zegt communicatie-expert Burgelman van de VUB. ?Dat was vroeger ondenkbaar. Nochtans bulkt de geschiedenis van de gebeurtenissen die aantonen dat de mensen voortdurend op zoek zijn naar meer betekenis. Ook nu zoeken ze naar een nieuw algemeen referentiekader. Ze reageren tegen de rationele moderniteit, waar bepaalde wetenschappers al dan niet handig op inspelen. Ze willen meer dan atomen en zwaartekracht. Jammer genoeg moedigt ons systeem van financiering van wetenschappelijk onderzoek die zoektocht niet aan. Ik ben ervan overtuigd dat veel meer mensen filosofie of geschiedenis zouden studeren als het beleid dat meer zou stimuleren.?
X-FILES.
?Ondanks zijn realisaties, bleek de wetenschap een ontgoocheling,? stond onlangs in het blad Scientific American. ?We blijven geplaagd door oorlog, ziekte, armoede, etnische onlusten en een veelheid aan minder belangrijk kwaad. De wetenschap heeft de bijgeloven die het leven zin gaven, verpletterd, maar geen comfortabele vervanger voorzien. Hoe meer we van het heelal begrijpen, hoe zinlozer het lijkt.?
Ex-hoofdredacteur John Maddox van het wetenschappelijke topvakblad Nature schreef eind vorig jaar in een bijdrage over het groeiend wantrouwen ten opzichte van de wetenschap : ?De mensen houden niet van het idee dat we elementen van ons lot letterlijk niet controleren. Toch is er niets in de quantummechanica of de chaos dat God terug in beweging brengt.? Maddox miste volledig de essentie. Hij werd door enkele van zijn lezers afgestraft, onder meer met de stellingen dat de wetenschap niet alleen voor rozengeur en maneschijn zorgde, maar ook voor dood en verderf, en dat de mensen het beu zijn dat wetenschappers dat steevast negeren. Hij werd verweten dat hij door zijn rigide opstelling het grootste deel van de bevolking, dat nog altijd niet-wetenschapper is, nodeloos tegen de borst stuitte.
Maddox zag volledig de groeiende interesse van het grote publiek over het hoofd voor boeken die het bestaan van God bewijzen, voor new age, buitenlandse beschavingen en de cultserie The X-Files met zijn pseudowetenschappelijke ervaringen zonder verklaring. Maddox zag niet dat de mensen veel meer gefascineerd zijn door ?onschadelijke wetenschap? als de dinosauriërs of de dans van de bijen, dan door de ontdekking van een gen op de korte arm van chromosoom-11 of een zone in de hersenen die lichtschakeringen verwerkt.
De mensen vluchten in de prehistorie en andere vormen van zachte of pseudowetenschap, die minder gevaarlijk zijn dan de moderne wetenschappen, omdat ze niet concreet tot hun diepste wezen doordringen. Filosofie en geschiedenis zullen de mens nooit rechtstreeks raken ; de moderne biologie daarentegen wel. De koppeling van de vaststelling dat de wetenschapper mens werd, aan de notie dat hij steeds dieper in het fysieke wezen van de mens kerft, voedt het wantrouwen van het grote publiek. Er zullen nog veel Vlaamse wetenschapsweken nodig zijn om dat weg te werken.
Dirk Draulans
De status van de vorser
We moeten durven toegeven dat wetenschappelijk onderzoek niet gedemocratiseerd kan worden.
Een belangrijk probleem is dat de universiteiten te veel slechte wetenschappers huizen.
Mensen vluchten in zachte of pseudowetenschappen die minder gevaarlijk zijn dan de biologie.
Vroeger had de maatschappij ontzag voor wetenschappers. Nu is de wetenschapper mens geworden.
