Paus Franciscus dwingt meer respect af bij het brede publiek dan in zijn eigen Vaticaan. Daar botst hij stilaan op onverholen vijandschap en misprijzen.
Het moet van het pontificaat van Johannes XXIII (1958-1963) geleden zijn dat een paus niet alleen respect maar zelfs bewondering afdwong in de internationale niet-katholieke media. Vorige maand zette het Amerikaanse tijdschrift Fortune paus Franciscus boven aan zijn lijst van de ‘grootste vijftig leiders’ van het afgelopen jaar. Franciscus stond op één, voor Angela Merkel en Alan Mulally, de ceo van Ford die de autobouwer door de crisis loodste. En vorige week nog prees het Britse blad The Economist ’the Francis effect’ op de katholieke kerk.
De redacties van die internationale tijdschriften loven vooral zijn authentieke manier van leidinggeven: het heeft geen stijl om soberheid en nederigheid te prediken en dan, verheven staand in een dure, zwaarbewaakte pausmobiel van ver naar de menigte te zwaaien en ze te zegenen. The Economist ziet parallellen tussen deze paus en andere spraakmakende bedrijfsleiders: eindelijk is er een kerkleider die aan zijn oude ‘multinational’ een duidelijke richting geeft, en hem probeert te hervormen opdat zijn werking en uitstraling zouden sporen met zijn doelstellingen en waarden. Vandaar ook het compliment van The Economist: Franciscus is ‘a turnaround ceo’.
Vijandelijke sfeer
Zo gul de externe waardering is, zo taai is de interne tegenstand in het Vaticaan. Er waren al geruchten dat een deel van de pauselijke administratie in het Vaticaan – de ‘curie’ – niet ingenomen was met het nieuwe beleid, noch met de stijl van deze paus, maar de betrokkenen ontkenden altijd dat er een meningsverschil was. Maar onlangs werd voor het eerst openlijk toegegeven dat het grondig fout zit tussen paus Franciscus en het Vaticaanse apparaat. En de man die dat zei, was niemand minder dan de Hondurese kardinaal Oscar Andres Rodriguez Maradiaga.
Maradiaga is in het nieuwe Vaticaan van Franciscus een zwaargewicht. Net als de paus is hij afkomstig van Latijns-Amerika. Net als Franciscus vindt Maradiaga dat de kerk in haar boodschap veel meer nadruk moet leggen op sociale rechtvaardigheid dan op ethische geboden. En ook hij roept de kerk al langer op om zichzelf te hervormen en te moderniseren, en de wereld optimistischer tegemoet te treden. Met dat programma gold Maradiaga tijdens het conclaaf van 2005 als een van de belangrijkste reformistische ‘papabili’. Maar toen werd de Duitser Joseph Ratzinger verkozen; hij werd als Benedictus XVI de man van de continuïteit.
Een decennium later liggen de kaarten volledig anders. Vorig jaar stelde Franciscus Maradiaga aan als het hoofd van zijn speciale groep ‘adviseurs’ die, naast (en boven) de vaste Vaticaanse administratie, zijn klankbord moet zijn bij het uitzetten van de nieuwe lijnen. Maradiaga is dus een bevoorrechte getuige van de strubbelingen op hoog niveau.
Begin april nam Maradiaga geen blad voor de mond tijdens een bijeenkomst met oversten van de Engelstalige provincies van de minderbroeders, een van de franciscaanse ordes. Hij begon met een uiteenzetting van het nieuwe programma van de paus. Zijn uitleg leunde sterk aan bij de analyse van The Economist en Fortune: paus Franciscus wil ‘een nieuw concept’ voor de kerk, en de inspiratie daarvoor haalt hij uit het optreden van de heilige Franciscus in de dertiende eeuw – vandaar dat Jorge Bergoglio als pauselijke naam ‘Franciscus’ koos: veel duidelijker kan het signaal niet zijn. Maradiaga: ‘De heilige Franciscus had in een visioen van God een opdracht gekregen: “Herstel mijn kerk.” Dat veroorzaakte een groot schandaal bij de kerkprinsen van zijn tijd, die vasthielden aan hun privileges.’ De parallel is niet toevallig. Maradiaga: ‘We moeten ook nu op onze hoede zijn. Die mooie maar ook eigenaardige populariteit van de paus heeft niet alleen gezorgd voor een nieuwe aanhankelijkheid, maar heeft tegelijk een oppositie opgewekt die zich volkomen afsluit. Ze situeert zich niet alleen in de “oude” curie, maar ook bij personen die vrezen dat ze hun geprivilegieerde behandeling of hun extra comfort zullen kwijtspelen.’
Maradiaga bracht ook de pausvijandelijke sfeer in de curie ter sprake: ‘Er worden uitdrukkingen gehoord als “Wat denkt die kleine Argentijn wel dat hij is?” En een bekende kardinaal liet zich ontvallen: “We hebben een fout gemaakt.”‘ Hij bedoelde: bij de pauskeuze.
Maar de entourage van Franciscus bijt intussen flink van zich af. De ‘vertrouwelijke’ toespraak van Maradiaga lekte uit in The National Catholic Reporter, een Amerikaans katholiek weekblad met een internationaal publiek. Ongeveer gelijktijdig pakte de (linkse, niet-katholieke) Italiaanse krant La Repubblica uit met het smeuïge verhaal dat de voormalige staatssecretaris van het Vaticaan, kardinaal Tarcisio Bertone, voor zichzelf een appartement van 400 vierkante meter heeft laten inrichten. Die flat, inclusief opzichtig dakterras, en met kamers voor de drie of vier nonnen die Bertone nodig heeft als dienstpersoneel, is maar liefst tien keer groter dan de vertrekken waarin paus Franciscus binnenkort zijn intrek neemt. Bertone was een van de eerste sleutelfiguren van de ‘oude curie’ die een stap opzij moesten zetten, maar die daarom niet van plan is af te zien van oude privileges en voorrechten.
‘Niet allemaal jezuïet’
Echo’s van die interne Vaticaanse oppositie sijpelen inmiddels ook in België door in de pers. Het katholieke opinieblad Tertio interviewde vorige week de bekende priester-publicist-opiniemaker Antoine Bodar, die in Rome werkt. Bodar, die in de Nederlandse media graag koketteert met zijn conservatieve visie, gaf lucht aan zijn wrevel over Franciscus en zijn boodschap van eenvoud en armoede: ‘Een arme kerk is niet langer bij machte de armen te helpen. De Pauselijke Raad voor ontwikkelingssamenwerking Cor Unum heeft handenvol geld nodig.’ Bodar houdt evenmin van ‘een paus die zich laat vervoeren in een aftandse wagen. Die doet aan symboolpolitiek. Een “hyperige” keuze vind ik dat.’
Bodar verdedigt ook expliciet de ‘oude’ curie: ‘Alle kritiek op zogenaamde carrièrejagers en huichelaars in het Vaticaan lijkt me overtrokken. Deze paus is jezuïet, maar de vele wereldheren in Rome hebben geen gelofte van armoede afgelegd, al dienen ze uiteraard enige soberheid in acht te nemen. Paus Franciscus verwijt ik zeker geen populisme, maar ik houd niet van zijn stijl. Benedictus XVI noem ik pas echt bescheiden.’
Diezelfde week bracht Le Vif/L’Express een intrigerend interview met aartsbisschop André-Jozef Léonard. Slechts één onderwerp: Franciscus. Let wel: de heilige Franciscus, niet paus Franciscus. Maar waar de paus zich juist laat inspireren door deze hervormingsgezinde heilige, boort de aartsbisschop van Mechelen-Brussel de ‘franciscaanse spiritualiteit’ de grond in. Als ecologist avant la lettre had de heilige Franciscus al in de middeleeuwen liefde betoond en respect gevraagd voor de hele schepping en de natuur, tot de dieren en de planten toe. Léonard verbergt zijn misprijzen niet voor het gebrek aan intellectuele ernst bij de ‘hervormer’ Franciscus, en steekt uitgebreid de draak met de wat naïeve taal van zijn gebeden (‘broeder vuur’, ‘broeder wind’). Léonard: ‘Franciscus bezingt de schoonheid van de schepping, terwijl die verschrikkelijk wreed is. De schepping voedt ons, maar doodt ons ook. Zij bevat alle virussen die het leven vergiftigen.’ En dus, zo besluit aartsbisschop Léonard, verspreidt Franciscus een boodschap die fundamenteel écht fout zit. Hij heeft namelijk ‘een veel te optimistische visie’. Optimisme: blijkbaar is dat een fout die kerkleiders aangerekend mag worden.
DOOR WALTER PAULI
Aartsbisschop Léonard: ‘Franciscus heeft een veel te optimistische visie.’
