Paus Franciscus geeft niet echt om zijn persoonlijke veiligheid, toont hij keer op keer. Sterker, het lijkt wel alsof hij de gevaarlijke plaatsen bewust opzoekt. Zijn rondreis door Mexico, van 12 tot 18 februari, maakt veel mensen bijzonder zenuwachtig. En anderen bijzonder hoopvol.
Al bij zijn eerste buitenlandse reis, in de zomer van 2013, wandelde paus Franciscus doodleuk tussen de menigte in Rio de Janeiro. In Bangui, de hoofdstad van de Centraal-Afrikaanse Republiek, bezocht hij eind vorig jaar een van de gevaarlijkste wijken. En ook in Mexico, waar de paus van 12 tot 18 februari rondtoert, wordt het reisschema gedomineerd door dubieuze bestemmingen: hij gaat onder meer naar Michoacán, een van de gewelddadigste locaties van de Mexicaanse drugsoorlog, en naar de beruchte grensstad Ciudad Juárez.
Tart Franciscus het noodlot? Of weet hij dat hij in zijn eigen Vaticaan meer gevaar loopt dan tijdens reizen door risicolanden? En dan hebben we het niet over de terroristische complotten die altijd de ronde doen, zoals met de vier Kosovaren die de Italiaanse politie eind vorig jaar oppakte. Zulke dreigingen hebben de omgeving van het Sint-Pietersplein in Rome bij de opening van het Heilig Jaar in een vesting veranderd, waardoor de opkomst ver beneden de verwachtingen bleef. Nee, we hebben het over de mogelijkheid dat de paus thuis in zijn eigen bed wordt vermoord.
Onlangs legden twee Italiaanse onderzoeksjournalisten de financiële beerput van het Vaticaan open. De schandalen die in hun boeken worden blootgelegd, werden wereldwijd opgepikt, maar vreemd genoeg negeerden de media de conclusie waartoe Gianluigi Nuzzi in Via Crusis komt: ‘De maffia heeft altijd gestreden tegen iedereen die probeerde om criminele systemen op te doeken die enorme bedragen witwassen in schijnbaar legale financiële constructies. Het is geen toeval dat Italiaanse aanklagers die experts zijn in georganiseerde misdaad, zoals Nicola Gratteri, bezorgd zijn om de veiligheid van Franciscus.’ Met andere woorden, we moeten niet gek opkijken als de paus wordt vermoord.
Hij zou niet de eerste zijn. De laatste was Johannes Paulus I, die in de vroege ochtend van 28 september 1978 dood in zijn bed werd gevonden. Meteen ging het gerucht dat hij vergiftigd was – de moordmethode die in de loop van de geschiedenis een klassieker is geworden in het Vaticaan. Alle vingers wezen in de richting van twee mannen die de paus uit de weg zouden hebben laten ruimen. Om te beginnen de Franse kardinaal Jean-Marie Villot, staatssecretaris en een van de belangrijkste spelers in de financiële praktijken van het Vaticaan waarbij geld van de maffia werd witgewassen. Villot was degene die bekendmaakte dat Johannes Paulus I overleden was aan een hartaanval.
De paus, die pas 33 dagen zijn functie bekleedde, stierf de nacht nadat hij Villot een lijst had laten zien met namen van de betrokkenen bij het laatste schandaal rond het Istituto per le Opere di Religione (IOR), de bank van het Vaticaan. Een van de namen was Paul Marcinkus, de Amerikaanse aartsbisschop die aan het hoofd van de IOR stond en door de FBI werd verdacht van witwaspraktijken. Samen zouden Villot en Marcinkus hebben besloten om de nieuwe paus onmiddellijk uit de weg te ruimen. Karol Wojtyla, de latere Johannes Paulus II, heeft altijd hardnekkig geweigerd om de dood van zijn voorganger te laten onderzoeken.
Corruptie en geldsmijterij
Het Vaticaan en het geld: de combinatie staat al eeuwenlang garant voor schandalen en onderwereldtaferelen. ‘Een huiszoeking? Ik dacht dat jullie me een kogel door mijn hoofd kwamen schieten.’ Ettore Gotti Tedeschi kon zijn opluchting niet verbergen: toen op 4 juni 2012 de politie bij hem voor de deur stond, vreesde hij het ergste. De net weggewerkte president van het IOR kende natuurlijk de voorgeschiedenis en het lot van degenen die zich voor hem in dat wespennest hadden gewaagd. Onder een brug in Londen zou hij niet komen te hangen, zoals ‘de bankier van God’ Roberto Calvi in 1982, maar dat de financiële maffia in het Vaticaan een huurmoordenaar, desnoods in uniform, op hem af zou sturen was niet zomaar een sombere hersenschim. Een van de agenten stelde hem gerust. De inval had niets te maken met zijn ontslag bij de bank van het Vaticaan, maar vond plaats in het kader van een onderzoek naar een ‘normale’ corruptiezaak rond steekpenningen en de verkoop van helikopters.
Het IOR werd formeel opgericht in 1942, maar bouwde voort op een instelling die al in 1887 was opgezet door paus Leo XIII om het werk van de kerk te ondersteunen. Het is natuurlijk geen gewone bank, je kunt er geen geld lenen en winstmaximalisatie is er geen doel op zich. Maar het betaalt rekeninghouders wel rente, geeft chequeboekjes uit en heeft zelfs eigen geldautomaten. In een openhartig moment vertelde Paolo Cipriani, de directeur van het IOR, in 2012 dat de bank van het Vaticaan een vermogen van 6 miljard euro beheert, verdeeld over 33.000 rekeningen. Slechts 7,3 procent van die rekeningen staat op naam van personen in Vaticaanstad.
Zowel Nuzzi’s Via Crusis als het bijna gelijktijdig uitgebrachte Avarizia(Hebzucht) van Emiliano Fittipaldi vertelt tot in de kleinste details over de corruptie en geldsmijterij in het Vaticaan, en hoe de pogingen van Franciscus om dit aan te pakken worden gedwarsboomd door de machtige kardinalen. De meer bescheiden pogingen van zijn voorganger Benedictus XVI om de financiën wat op orde te brengen, lokten de Vatileaks uit, het lekken van geheime documenten – hoewel daarin vooral de interne machtsstrijd in het Vaticaan en een reeks morele en seksuele schandalen een hoofdrol speelden. L’Osservatore Romano, de huiskrant van de kerk, noemde Benedictus ‘een herder omringd door wolven’. Dat alles leidde uiteindelijk tot het aftreden van de Duitse paus – een unicum.
Franciscus gaat een flinke stap verder dan zijn voorganger en heeft zijn hofhouding de oorlog verklaard. In het boek van Nuzzi is een transcriptie te lezen van een bandopname waarop de paus de kardinalen kort na zijn aantreden ‘een nouveau-richehouding’ verwijt en ze regelrecht beschuldigt van oplichterij, al zegt hij het iets netter: ‘De kosten zijn uit de hand gelopen. Er is fraude.’
Welkom in de Heiligenfabriek
De Argentijn Jorge Mario Bergoglio koos de pauselijke naam Franciscus als symbool voor zijn visie dat de kerk er is om de armen te helpen. Met zijn heel sobere levensstijl wil hij het voorbeeld geven. Maar de kardinalen van de Romeinse curie, het bestuurlijke centrum van de katholieke kerk, baden in luxe, wonen in appartementen van meer dan 500 vierkante meter (‘Ik heb een beetje ruimte nodig, want ik woon samen met drie nonnen en moet ook gasten kunnen ontvangen’, zei een van hen), rijden rond in flinke Mercedessen en bestieren naar eigen goeddunken honderden miljoenen euro’s.
Franciscus trof bij zijn komst een financiële chaos aan, een gevolg van ‘wanbeleid, zwendel en boekhoudkundige fraude’, in de woorden van Nuzzi. Hij wil de financiële chaos aanpakken, en tegelijk probeert hij de almacht van de curiekardinalen te breken. Hij wil een einde maken aan ‘de bisschoppenkaste’, zoals hij ze meermaals noemde. Bisschoppen moeten hun werk doen en het bestuur overlaten aan professionals. Maar de aanval op het oude machtsbastion zou hem weleens zuur kunnen opbreken.
Franciscus richtte een commissie van onafhankelijke deskundigen (Cosea) op om de financiële structuur van het Vaticaan door te lichten. Natuurlijk waren er sterke aanwijzingen dat het een puinhoop was, maar de resultaten van het onderzoek waren verbijsterend. De kardinalen laten vele miljoenen door hun vingers gaan op oneindig veel rekeningen bij banken over de hele wereld, zonder dat ze daar verantwoording voor hoeven af te leggen. In grote lijnen maken ze zich schuldig aan dezelfde criminele activiteiten die in de normale buitenwereld hoogtij vieren: fraude, oplichting, belastingontduiking. Ook in Vaticaanstad draait alles ordinair om geld. En om macht, die weer geld en luxe genereert. De leden van de onderzoekscommissie hadden een motto tijdens hun vergaderingen: ‘Gods gratie is hier groot, maar de duivel is aanwezig in eigen persoon.’
De commissie richtte eerst haar pijlen op de ‘Heiligenfabriek’, de Congregatie voor de Zaken der Heiligen, die instaat voor de zalig- en heiligverklaringen van personen. Dankzij de documenten waar Fittipaldi en Nuzzi beslag op wisten te leggen, weten we nu dat het gemiddeld 500.000 euro kost om iemand heilig te laten verklaren, en dat een legertje van bijna altijd dezelfde figuren daar goed geld aan verdient.
Op dit moment heeft de congregatie zo’n 2500 zaken in behandeling, die zijn aangebracht door 450 postulators. De twee toppers zijn de leken-postulators Andrea Ambrosi en Silvia Correale, die elk 90 zaken in behandeling hebben. Ambrosi is ’s werelds toppostulator. Hij behartigde in de voorbije veertig jaar honderden zaken. Er staan miljoenen op zijn rekening bij het IOR.
Kardinaal Angelo Amato, het hoofd van de Congregatie, liet de commissie weten dat er noch een boekhouding noch een rechtvaardiging bestaat voor al die miljoenen die hier omgaan. Om een ‘zaak ter zaligmaking van een persoon’ te beginnen, moet een voorschot van 50.000 euro worden betaald, plus 15.000 euro voor de administratiekosten. Daarmee worden de peperdure experts (theologen, artsen en bisschoppen) betaald die het onderzoek doen. De researchers, het opstellen van de positio van een kandidaat en ten slotte het werk van de pos-tulator drijven de prijs op. Daar komen nog eens de cadeautjes bij voor de prelaten die worden uitgenodigd bij de festiviteiten en herdenkingen, en die een goed woordje doen voor de toekomstige heilige. Het record ligt op 750.000 euro, voor de zaligverklaring in 2007 van Antonio Rosmini, een negentiende-eeuwse Italiaanse priester-filosoof.
De drijvende kracht achter de Heiligenfabriek was Johannes Paulus II. Tijdens zijn heerschappij werden 1338 zaligen en 482 heiligen op het altaar gezet, een record in de geschiedenis van de kerk. In de zomer van 2013 liet de onderzoekscommissie alle aan de Heiligenfabriek gelieerde bankrekeningen bij het IOR blokkeren. Het ging om meer dan 400 rekeningen met in totaal 40 miljoen euro. De meeste zijn intussen weer actief, zonder dat duidelijk is of en zo ja welke sancties er getroffen zijn in geval van onregelmatigheden.
Rijke dode pausen
De katholieke kerk houdt jaarlijks een wereldwijde collecte ten behoeve van de armen, de zogenoemde Sint-Pieterspenning. Van de 43 miljoen euro die in 2012 werd opgehaald ging uiteindelijk 14,1 miljoen naar charitatieve doelen, en 28,9 miljoen naar de uitgaven van de curie. Het geld dat de gelovigen geven dient dus vooral om de kardinalen en hun aanhang te onderhouden in hun luxeleven.
Vaticaanstad is ook het centrum van een omvangrijk netwerk van fiscale fraude. Het ministaatje heft geen btw, de kardinalen en andere functionarissen kopen hun sigaretten, hun drank, hun benzine maar ook zaken zoals laptops en tablets belastingvrij. Maar in de plaatselijke winkels wordt zó massaal gekocht dat de meeste artikelen niet voor eigen gebruik kunnen zijn. Waarschijnlijk worden ze met forse winst doorverkocht buiten de muren van het Vaticaan.
Kort na het aantreden van paus Franciscus arresteerde de Italiaanse politie Nunzio Scarano, de hoofdaccountant van de Administratie van het Patrimonium van de Heilige Stoel, met een koffer vol 500 eurobiljetten. Scarano wordt beschuldigd van het witten van 20 miljoen euro voor criminele organisaties. Hij werd er niet slechter van: de man bezit voor 6,5 miljoen euro aan huizen en op bankrekeningen, onder meer bij het IOR. Nuzzi: ‘Dit was waarschijnlijk de eerste keer dat de voorzitter van het IOR toegaf dat de bank gebruikt werd voor witwassen. Of beter: de eerste keer dat we de middelen hebben om zeker te weten dat ze in het Vaticaan perfect op de hoogte waren van sommige illegale activiteiten.’
Bij het IOR wemelt het van de duistere bankrekeningen. Niet alleen heeft elke paus zijn rekening, ook dode pausen blijken nog actieve rekeningen te hebben. Zoals Johannes Paulus I, gestorven (vermoord) in 1978, op wiens rekening nog altijd meer dan 110.000 euro staat. Er bestaan twee rekeningen op naam van zijn voorganger Paulus VI, met een gezamenlijk tegoed van bijna 500.000 euro. ‘Wie beheert die reke- ningen vandaag?’ vraagt Nuzzi.
Franciscus probeert het IOR te reorganiseren. Eerst dacht hij er zelfs aan om het instituut gewoon op te heffen. In 2014 gaf hij opdracht 3000 ‘verdachte en ongewenste rekeningen’ te sluiten, wat hem ongetwijfeld een hoop nieuwe vijanden heeft bezorgd.
Verboden te lekken
Eind vorig jaar werden twee leden van de pauselijke onderzoekscommissie en een informaticamedewerker gearresteerd op verdenking van het stelen van geheime documenten. Ook de twee Italiaanse journalisten die de documenten gebruikten voor de boeken die een paar dagen later verschenen, werden in staat van beschuldiging gesteld. Het bizarre proces dat nu aan de gang is in Vaticaanstad gaat dus niet over de kwalijke inhoud van de documenten, maar blijft beperkt tot de ‘misdaad’ van het lekken. De arrestaties vonden plaats op grond van de nieuwe wet die na de Vatileaks in juli 2013 werd doorgevoerd, en die van het lekken van geheime documenten een misdrijf maakt waar zes maanden à twee jaar cel op staat.
De twee boeken zijn volgens het Vaticaan ‘een ernstig verraad van het vertrouwen van de paus. Dit soort publicaties draagt op geen enkele manier bij tot het vaststellen van helderheid en waarheid, maar eerder aan het creëren van verwarring en gedeeltelijke en tenden-tieuze interpretaties. We moeten absoluut de denkfout vermijden dat dit een manier is om de missie van de paus te helpen’.
De paus zelf verklaarde dat hij de documenten natuurlijk kent, en dat hij maatregelen heeft genomen die hun vruchten beginnen af te werpen. Waarschijnlijk is hij dáár zo boos over: Nuzzi schrijft dat door sabotage nog helemaal niets is terechtgekomen van Franciscus’ hervormingspogingen. Ook collega Fittipaldi stelt dat de zogenaamde hervorming van het IOR niet van de grond is gekomen, ondanks de officiële propaganda daarover van het Vaticaan.
Sinds Franciscus duidelijk heeft gemaakt dat het hem ernst is met de financiële hervormingen is er een netwerk van interne saboteurs aan het werk. Er werd ingebroken in de ogenschijnlijk best beveiligde kantoren van het Vaticaan. De Prefectuur, ‘het controlecentrum van het financiële systeem van de Heilige Stoel’, bleek vol verborgen microfoons te zitten. Er arriveren brieven van maffiosi die in het verleden zaken deden met de top van de kerk en met wie het slecht afgelopen is.
Franciscus is ongekend populair bij de gelovigen, maar in eigen huis staat hij alleen. Tenslotte is hij maar een eenling die van ‘het einde van de wereld’ naar de slangenkuil van Rome is gekomen. ‘Wat mijn onderzoek uitwijst, is dat de paus veel meer alleen staat dan de Vaticaanse propaganda ons wil doen geloven’, zei Emiliano Fittipaldi bij de presentatie van zijn boek. ‘Er is geen eensgezindheid over zijn hervormingen, dat is een fabeltje. Er is veel weerstand tegen zijn revolutie. De positie van de paus is heel zwak, ook al is hij een buitengewone leider. Hij heeft de steun van de mensen om de dingen te veranderen, maar hij wordt intern van alle kanten tegengewerkt.’
Zijn eigen benoemingen illustreren dat hij niet veel medestanders heeft: noodgedwongen zet hij mensen op plekken omdat hij geen alternatief heeft. Zoals de Australische kardinaal George Pell, door Franciscus benoemd tot de machtige prefect van het secretariaat van Economie. Pell is verwikkeld in een schandaal omdat hij meer dan 70.000 euro per maand uitgeeft aan reizen, kleren en dure maaltijden. In eigen land wordt hij beschuldigd van het beschermen van priesters die minderjarigen misbruiken.
‘Het is toch gek dat onder Franciscus de voorstanders van de status-quo informatie lekken’, zegt Fittipaldi. ‘Een dodelijk gevaar. Ik hoop niet dat hem hetzelfde overkomt als Johannes Paulus I.’ Zo bezien is de vraag niet of de paus wordt vermoord, maar wanneer.
DOOR CEES ZOON
Dankzij onderzoek van twee journalisten weten we nu dat het 500.000 euro kost om iemand heilig te laten verklaren.
Er zijn interne saboteurs aan het werk. Er werd ingebroken in de zwaar beveiligde kantoren van het Vaticaan, en de Prefectuur zat vol verborgen microfoons.
‘De paus staat veel meer alleen dan de Vaticaanse propaganda ons wil doen geloven.’
