Hij zou, in woord en daad, zowel in de Amerikaanse als de Franse Revolutie een rol spelen. En al stierf hij in armoede, Thomas Paine heeft de mensheid met zijn essays en pamfletten, waarvan De rechten van de mens het bekendste is, blijvend verrijkt.
Thomas Paine (1737-1809), ‘de onofficiële Founding Father‘, werd door het lot meer dan eens de voet dwars gezet, zoals Christopher Hitchens, de ‘biograaf’ van diens baanbrekende essay De rechten van de mens, aantekent. Geboren in uiterst eenvoudige omstandigheden op het Engelse platteland in Norfolk, zou Paine zich op zijn zestiende in Harwich hebben ingescheept op het kaperschip The Terrible van een zekere kapitein Death – onbruikbare feiten in een roman, maar zo waren de werkelijke namen nu eenmaal – als niet op het laatste nippertje zijn vader op de kade was verschenen en het hem had belet. Drie jaar later – de Zevenjarige oorlog tussen Engeland en Frankrijk was net uitgebroken – zou hij alsnog een zekere tijd op zee doorbrengen, bij de marine, en daarbij enig oorlogsgeweld van nabij meemaken. Hij verhuisde naar Londen, en vervolgens naar verschillende havensteden, waar hij meest bittere armoe leed, kreeg toen een positie bij de douane in Lewes nabij Brighton, keerde toch weer naar Londen terug, maar liet ten slotte Engeland en een kortstondig huwelijk achter zich, om met een aanbeveling van niemand minder dan Benjamin Franklin, op dat ogenblik vertegenwoordiger van de Amerikaanse kolonies in Engeland, scheep te gaan naar Philadelphia. ‘Wederom was hij bijna verloren gegaan voor de geschiedenis, want er brak aan boord tyfus of scheurbuik uit en hij moest op een draagbaar aan land worden gebracht.’
Maar eenmaal in Amerika zou hij een, inderdaad, ‘verbazingwekkende wederopbloei’ beleven. In Philadelphia werd Paine journalist, en op 10 januari 1776 leverde hij ‘de grootste prestatie in de geschiedenis van het pamflettisme, want van Common Sense kan zonder gevaar dat het een cliché is worden gezegd dat het de loop van de geschiedenis heeft veranderd’. Later dat jaar zouden ‘de Verenigde Staten van Amerika’ (de term is waarschijnlijk door Paine zelf gemunt) zich immers onafhankelijk verklaren – en had Paine in Gezond verstand nu niet juist het zelfbestuur van het volk in het algemeen bepleit, tegenover de toen in de Amerikaanse kolonies bestaande toestand van dwingelandij van een buitenlandse monarch, en de afscheiding van de Amerikaanse natie van Engeland in het bijzonder (en verder onder meer ook godsdienstvrijheid)?
Maar het is meer nog met The Rights of Man dat hij zijn naam zou vestigen. Paine, in 1787 naar Europa teruggekeerd, schreef het in 1791 in Londen, nadat hij twee jaar eerder in Parijs al had meegewerkt aan het opstellen van de beroemde Déclaration des droits de l’homme et du citoyen. ‘De bedoeling van De rechten van de mens was een poging om de grondslagen van de Amerikaanse en de Franse Revolutie met elkaar te verenigen’, aldus Hitchens. Die ideeën waren ten dele ook al in Gezond verstand terug te vinden: opnieuw deed Paine veel moeite om de verderfelijkheid van een erfelijke monarchie als regeringsvorm uit te meten. Maar hij ging verder, in een strijdschrift dat ook bedoeld was als antwoord op de sterk afwijzende Reflections on the Revolution in France (1790) van de conservatief Edmund Burke, met wie Paine na 1787 overigens bevriend was geraakt. Paine legde de nadruk op zelfbeschikking en de natuurlijke rechten van het individu, en dus op constitutionalisme en egalitarisme, en op het recht van eenieder om zelf te denken wat hij wil, tegen een door de katholieke Burke zo hartstochtelijk verdedigde, half mythologische notie van traditie en aristocratie in. In het tweede deel tekende hij bovendien een blauwdruk voor een soort samenleving die we nu als de verzorgingsstaat herkennen. Paine was, ondanks zijn tekortkomingen (hij was een levendig en schrander polemicus, maar niet al zijn argumenten zijn even solide), bij momenten wel degelijk visionair.
(Wie enkele van diens basisteksten, waaronder ook het scherpe deïstische pamflet Het tijdperk van de Rede, wil nalezen, kan dat sinds deze week ook in het Nederlands, in een door Dirk Verhofstadt bij Houtekiet gepubliceerde reader over Paines werk.)
CHRISTOPHER HITCHENS, DE RECHTEN VAN DE MENS VAN THOMAS PAINE. EEN BIOGRAFIE, UIT HET ENGELS VERTAALD DOOR PETER CUIJPERS, METS & SCHILT/ROULARTA BOOKS, AMSTERDAM/ROESELARE, 141 blz., ISBN 978 90 5330 658 1.
DOOR HERMAN JACOBS
