Het koningschap van Albert II is uitgedraaid op een ‘verdelende monarchie’. Daarom wacht zijn opvolger een uiterst moeilijke en delicate taak, zegt grondwetspecialist Hendrik Vuye. Hij heeft één goede raad voor koning Filip: ‘Kies voor een protocollaire functie zonder politieke bevoegdheden. Anders is de monarchie in België ten dode opgeschreven.’

Op 21 juli wordt kroonprins Filip de zevende koning van België. Een verrassing is de troonswisseling niet meer. Albert II was het al moe na de schier eindeloze onderhandelingen over de vorming van de regering-Di Rupo. De energie, nodig voor zijn functie, is opgebruikt.

En dus maakt Albert II plaats voor zijn 53-jarige erfopvolger. Filip – of wordt het Philippe? – geniet zijn ‘volle vertrouwen’. Maar door de manier waarop Laken sinds 2007 met de tegenstellingen in het land is omgegaan, wacht de nieuwe koning een loodzware opdracht. Dat denkt professor Hendrik Vuye, die aan de Universiteit Namen staatsrecht doceert en als grondwetspecialist regelmatig door de N-VA geraadpleegd wordt. Om te slagen, kan Filip volgens Vuye veel opsteken van de ‘verbindende monarchie’ onder Willem-Alexander in Nederland.

Is het moment voor de troonsafstand goed gekozen?

Hendrik Vuye: Het is het enig mogelijke moment. Ofwel deed Albert II het nu in een periode van politieke windstilte zonder verkiezingen, ofwel zou het pas gekund hebben na de verkiezingen en een nieuwe regeringsvorming in 2014.

Meegenomen is dat de troonswisseling samenvalt met de nationale feestdag op 21 juli. Dan is men al verzekerd van een toeloop in de hoofdstad. Die zou er anders niet zijn. Bij het huwelijk van Filip en Mathilde was ook een overrompeling verwacht, maar de meeste straten in Brussel bleven leeg.

Albert II abdiceert omdat hij te oud is geworden en te veel met zijn gezondheid sukkelt.

Vuye: Voor die persoonlijke motieven heb ik begrip. Maar in heel wat commentaren is meteen overgeschakeld naar een heiligverklaring en dat gaat me te ver. De laatste jaren was Albert II niet onbesproken. Er waren veel incidenten. Over het fortuin van Fabiola en de dotaties voor de koninklijke familie. Over de omgang met zijn buitenechtelijke dochter Delphine Boël en hoe dit zijn morele gezag heeft aangetast. Over zijn optreden tijdens de politieke crises in 2007 en in 2010-2011. Over enkele van zijn toespraken.

Albert II heeft in 1993 een intacte monarchie overgenomen die door de persoon van zijn broer Boudewijn haast in een sacrale sfeer baadde. Aan zijn zoon Filip geeft hij een zwaar gehavende monarchie door die lang niet meer hetzelfde gezag heeft. De taak van koning Filip zal daarom veel moeilijker zijn dan die van Albert II ooit is geweest.

Sinds 1831 deed alleen Leopold III troonsafstand, maar dat was in heel andere omstandigheden.

Vuye:: De regels van de monarchie in België dateren uit de tijd dat de dieren nog spraken en de mensen niet zo oud werden. Daarom kan Albert II zijn koningschap slechts beëindigen met toestemming van de regering. Het bewijst opnieuw hoe weinig onze monarchie is aangepast aan de 21e eeuw.

Daardoor is de koning al die tijd wel zijn bevoegdheden blijven behouden.

Vuye:De grondwet kent heel veel functies aan de koning toe. Hij is de opperbevelhebber van het leger en hij leidt de internationale relaties. Hij honoreert genadeverzoeken van gevangenen. Hij benoemt de ministers en staatssecretarissen van de federale regering. Hij bekrachtigt wetten en uitvoeringsbesluiten, en hij kondigt ze af.

Dat een koning nog moet instemmen met een wet die door de vertegenwoordigers van het volk is goedgekeurd, ruikt sterk naar het ancien régime. Oud-minister en emeritus hoogleraar François Perin heeft een halve eeuw geleden al de vinger op de wonde gelegd. Na Wereldoorlog I is ons land een democratie geworden door een stelselmatige uitbreiding van het stemrecht en aanpassing van de kieswetgeving. Maar aan de monarchie – de functies van de koning, de verhouding met regering en parlement enzovoort – is niet geraakt. Het zijn nog altijd de regels van de bourgeoisstaat België, waar minder dan één procent van de bevolking stemrecht had.

In zijn functies heeft de koning ook de handtekening van de premier of de bevoegde minister nodig. Biedt dat niet genoeg tegenwicht?

Vuye:Daar wordt altijd de nadruk op gelegd, maar de koning moet dan natuurlijk ook zelf nog zijn handtekening willen zetten. Albert II heeft dat tijdens zijn koningschap steeds gedaan, ook voor de euthanasiewetgeving en de wet op het homohuwelijk. Dat werkt echter maar tot de dag dat de koning zijn handtekening weigert, zoals in 1990 met Boudewijn en de abortuswet. Dan hebben we weer een enorm institutioneel probleem. Na die mini-koningskwestie heeft Jean-Luc Dehaene (CD&V) voorstellen gedaan om een herhaling te vermijden, maar zonder resultaat. In ons land treedt de politiek niet preventief op om de monarchie te moderniseren.

De regering is hoe dan ook verantwoordelijk voor alle daden van de koning met een politiek karakter.

Vuye:De Commissie-Soenens heeft dat al in 1949 zeer ruim uitgelegd: elke handeling van de koning die politieke gevolgen kan hebben, moet gedekt worden door een minister. Als hoofd van de krijgsmacht bijvoorbeeld kan hij niet op zijn eentje de oorlog verklaren. Maar deze benadering resulteert ook in een opmerkelijke spagaat.

Aan de ene kant zijn er de bevoegdheden van de koning die letterlijk in de grondwet staan. De ministeriële verantwoordelijkheid is hierbij reëel. In Frankrijk mag een verkozen president in dat geval trouwens niet weigeren om wetten te tekenen, ook niet als die door een andere politieke meerderheid beslist zijn. In ons land kan een niet-verkozen staatshoofd, ondanks alle heisa van 1990, nog altijd zijn geweten of een ander motief inroepen om niet te tekenen.

Aan de andere kant zijn er koninklijke bevoegdheden met een ministeriële verantwoordelijkheid die enkel denkbeeldig is. Neem het optreden van de koning bij de regeringsvorming. De grondwet zegt daar niets over. Toch is het de praktijk sinds Leopold I. Maar zou ontslagnemend premier Yves Leterme (CD&V) in 2010-2011 verantwoordelijkheid genomen hebben voor alle initiatieven van Albert II om de formatie uit het slop te halen? En geeft premier Elio Di Rupo (PS) de nieuwe koning rugdekking als in 2014 een federale regering zonder zijn partij zou worden gevormd?

Wanneer de koning in een politieke crisis maximaal zijn invloed doet gelden, is de ministeriële verantwoordelijkheid onbestaande, want een juridische fictie. Niemand, ook het parlement niet, weet wat de koning precies doet tijdens een regeringsformatie en voor zijn audiënties geldt het colloque singulier. Bart De Wever (N-VA) heeft daarom ooit over ‘mystieke bevoegdheden’ gesproken.

Niet alleen Dehaene maar ook de Senaat heeft enkele keren vruchteloos nagedacht over een modernere monarchie. Waarom heeft dat niets opgeleverd?

Vuye: Het koningshuis is geen vragende partij. Volgens de memoires van Dehaene waren ze er not amused toen de groenen in 2010 graag de grondwetsartikels over de koning voor herziening vatbaar hadden verklaard.

Maar vooral aan Franstalige zijde gebruiken de politieke partijen de koning als een instrument om het status-quo te bewaren. Dat is duidelijk gebleken tijdens de formatie in 2010-2011. Premier Di Rupo en MR-voorzitter Charles Michel hebben intussen te verstaan gegeven dat in 2014 over de monarchie kan worden gesproken. Bij de MR en de PS kom je nochtans weinig royalisten tegen. Die uitlatingen hebben dan ook bitter weinig met de monarchie te maken. Begrijp vooral dat de koning na de stembusslag van 2014 nog een keer zijn rol als extra grendel moet vervullen om de wil van de Vlaamse kiezers opzij te schuiven.

Premier Di Rupo heeft met de acht partijen van de staatshervorming wel een akkoord bereikt om de dotaties in de toekomst te beperken en om ze meteen al voor een deel fiscaal te belasten en door het Rekenhof te laten controleren.

Vuye: Dat is een kleine stap in de goede richting. Maar het aantal gerechtigde leden van de koninklijke familie neemt op korte termijn toe in plaats van af. Het zal ook niet eenvoudig zijn om een onderscheid te maken tussen een belastbare vergoeding en een tussenkomst in de kosten. Is een nieuwe auto of gsm voor een prins of prinses een vergoeding in natura of een beroepsuitgave?

Bovendien valt de civiele lijst, die alle financiële, materiële en onroerende middelen voor de koning bevat en goed is voor bijna 12 miljoen euro per jaar, buiten het akkoord. Daardoor is het nu te laat om ze transparanter te maken en meer te contoleren. Volgens de grondwet moet de civiele lijst bij het begin van de regeerperiode van een nieuwe koning worden vastgelegd en dat is zeer binnenkort.

Zo blijft de mist hangen rond de personeelskosten van de koning, want meerdere medewerkers zijn gedetacheerde ambtenaren die op de betaalrol van de overheid blijven staan. Jacques Van Ypersele de Strihou bijvoorbeeld heeft als kabinetschef van Albert II vanaf 1993 tot aan zijn pensioen in 2001 zijn wedde van de federale overheidsdienst Financiën gekregen. De rekening van het autopark van de koning verraadt dan weer een ongewoon grote behoefte aan nieuwe wagens. Officieel bedragen de uitgaven voor de civiele lijst en de dotaties voor de koninklijke familie samen ongeveer 15 miljoen euro per jaar. Professor Herman Matthijs (VUB) heeft berekend dat het allicht om het dubbele gaat.

Prins Laurent en prinses Astrid behouden hun dotatie, maar komen in de gevarenzone als ze een deontologische code niet respecteren.

Vuye: Het is goed dat een lid van de koninklijke familie de regels van een functie voor de Belgische staat aanvaardt als hij of zij daarvoor vergoed wordt. Maar wie vervult zo’n functie? Een kroonprins, een afgetreden koning of een koningin-weduwe hebben een duidelijke link met het koningschap. Maar Astrid en Laurent? Na het aftreden van Albert II worden ze de vijfde en elfde troonopvolger. Ze worden nooit koningin of koning. Waarom moeten zij dan een maandelijkse dotatie van ongeveer 25.000 euro of 1 miljoen in oude Belgische frank krijgen? Om wat te doen? De politiek zal hun dotatie niet durven af te nemen, maar het blijft een niet te verantwoorden gunst die beter nooit was toegestaan.

De troonswisseling heeft het debat over een meer protocollaire monarchie weer leven ingeblazen.

Vuye:Het is een uiterst wazig debat. Iedereen heeft het over een protocollaire monarchie, maar niemand lijkt te weten wat dat precies inhoudt. In strikte zin heeft een protocollaire monarchie geen enkele bevoegdheid, en al zeker niet bij een regeringsvorming.

Een protocollaire koning knipt alleen lintjes?

Vuye:In Nederland spreken ze over een verbindend koningschap. De vorst legt er zich daar bij neer dat hij geen bevoegdheden heeft, maar dat hij bij een ramp of een vreugdevolle gebeurtenis wel alle inwoners verbindt en de natie symboliseert. De Oranjegekte bij de opvolging van Beatrix door Willem-Alexander heeft bewezen dat dit ook echt aanslaat.

Een tricolore opstoot zal er op 21 juli niet zijn. De vraag is of in België nog een verbindend koningschap mogelijk is. Ons land bestaat uit verschillende gemeenschappen met een eigen cultuur, publieke opinie enzovoort. Iedereen, ook in de politiek, behoort tot een Nederlandse of Franse taalgroep. In die context is het zeer delicaat, om niet te zeggen onmogelijk om een symbool van de Belgische natie te zijn. Met de kwaliteiten van de koning of de kroonprins heeft dat op zich trouwens niets te maken. Maar al die adviseurs aan het hof hebben heel weinig oog voor de uiteenlopende gevoeligheden in het land en dat begrijp ik niet. Is het bijvoorbeeld te veel gevraagd dat het nieuwe koningspaar perfect Nederlandstalig zou zijn?

Volgens premier Di Rupo is het net een kwaliteit van Albert II geweest dat hij ‘steeds de bekommernissen, behoeften en verwachtingen van de Belgen goed aanvoelde’.

Vuye: De Belgische monarchie zou verbindend kunnen zijn, maar dat is niet de beeldvorming in Vlaanderen. In een kersttoespraak een deel van de bevolking populisme en poujadisme aanwrijven, getuigt meer van een verdelende monarchie. Nochtans was Albert II goed begonnen. In 1994 zong hij zelfs nog de Vlaamse Leeuw mee op een 11 juliviering in Brugge. Maar hij is met een heel ander imago geëindigd.

Di Rupo ziet alleen positieve trekken bij Albert II: enthousiasme, empathie, humor, intelligentie.

Vuye:Dat zijn criteria om iemands persoonlijkheid te beoordelen, niet om de invulling van een koningschap te evalueren.

Heeft Albert II dan geen positieve bijdrage geleverd aan de politieke crises van 2007 en 2010-2011?

Vuye: Wat is er opgelost? Ik ben 52 jaar en heb nooit eerder zo’n scherpe verdeeldheid gezien. Niet in België en niet in Vlaanderen. Daarom kan het eindoordeel over Albert II onmogelijk positief zijn. De manier waarop in 2007 en 2010-2011 de politieke knopen ontward zijn, zou wel eens de voorbereiding van een nog grotere crisis in 2014 kunnen zijn.

Voor velen blijft de monarchie, samen met de nationale voetbalploeg, toch de eenheid van België belichamen.

Vuye: Vincent Kompany verbindt meer dan Albert II. Dat is het probleem. Kompany moet in de eerste plaats goed voetballen. Albert II en straks koning Filip moeten België symboliseren.

In de discussie over een gemoderniseerde monarchie komt de politieke rol van de koning niet ter sprake.

Vuye:Ik ben altijd verbaasd geweest dat de politici in ons land zo gemakkelijk het gezag van Laken en de rol van de koning aanvaarden bij de vorming van een regering. Ook De Wever heeft dat in 2010 gedaan.

Ik hoor nu weer pleiten voor een protocollaire monarchie, behalve na verkiezingen. Dan wordt de stem van de kiezer even tussen haakjes geplaatst voor het ancien régime. Dat is toch knettergek. Een koning met een grote impact op de formatie is geen protocollaire koning. Als hij niet buiten het politieke gewoel blijft, staat dat een verbindende monarchie in de weg.

Volgens u heeft de politiek Albert II vooral vanaf 2007 ‘geïnstrumentaliseerd’. Wat betekent dat?

Vuye:In de eerste tien jaar van zijn koningschap verliep de regeringsvorming tamelijk vlot en was er geen kritiek. Vanaf de verkiezingen van 2007 lagen de kaarten veel moeilijker en veranderde de koning van een politieke factor in een politieke actor. Eén voorbeeld: in juni 2010 stemde Wallonië links, Vlaanderen niet. Maar tijdens de daaropvolgende formatie van 541 dagen stuurde de koning wel meer dan 70 procent van de tijd een socialist het perk in.

Er zijn politici en partijen die zeggen dat de rol van de koning als neutrale figuur essentieel blijft bij regeringsonderhandelingen, maar die ook stellig volhouden dat de koning alleen doet wat de partijen willen. Dat is totaal contradictorisch. Het getuigt van staatkundige schizofrenie: doen alsof de koning niets te zeggen heeft en tegelijk bijdragen aan de perceptie dat hij wel degelijk invloedrijk is. Omdat de standpunten van de partijen vaak onverzoenbaar zijn, dwingen ze de koning om keuzes te maken, politiek te bedrijven en per definitie partijdig te zijn. Wie op deze manier denkt het koningschap een dienst te bewijzen, is eerder bezig met een vernietiging van de monarchie. Een neutrale koning heeft geen politieke functie.

In Nederland speelt de koning geen rol meer in de regeringsvorming. Het parlement is daar na verkiezingen aan zet.

Vuye:Een regeringsformatie is politiek. Leg het initiatief dan ook bij de politici. Daarvoor zijn ze tenslotte verkozen.

Bij de aankondiging van zijn troonsafstand heeft Albert II gezegd dat het koningschap met zijn tijd moet meegaan. Wat zou hij bedoeld hebben?

Vuye:Is het een pleidooi voor minder bevoegdheden of voor een versterking van de rol van de koning? Dat stukje in zijn toespraak was zo algemeen geformuleerd dat het alles en niets zegt.

In 1831 kende ons land geen democratie. In 2013 hebben we een moderne democratie. Een parlementaire monarchie is in deze evolutie een tussenstap geweest. Nu is de monarchie overbodig geworden. Als ze toch wil overleven, moet ze een nieuwe functie zoeken.

Kroonprins Filip heet intussen ‘zeer goed voorbereid’ te zijn op het koningschap.

Vuye:Ik lees dat hij tijdens Belgische economische missies zijn streng trekt. Op de vraag wat Filip dan doet tijdens deze zendingen, antwoorden mensen zoals baron Paul Buysse en minister Didier Reynders (MR): hij opent deuren. (ironisch) Ik dacht altijd dat een kroonprins daarvoor personeel had. Maar goed, we zullen zien hoe hij het er afbrengt.

Wordt Filip niet te veel vergeleken met Willem-Alexander en wordt er niet te hard gelet op uiterlijkheden? De extraverte en vlotte ‘Prins Pils’ versus de introverte en stijve ‘Prins Hark’.

Vuye:In een systeem van erfopvolging bestaat het risico dat op een dag iemand op de troon komt die karakterieel, intellectueel of op een andere manier niet over de kwaliteiten voor het koningschap beschikt. Ooit loopt het fout. Of dat met Filip zo zal zijn, kan ik niet voorspellen. Maar één ding zou ik hem wel willen aanraden. Op 21 juli moet hij, net zoals Willem-Alexander dat bij zijn troonsbestijging in Nederland heeft gedaan, duidelijk zeggen dat hij voor een protocollaire monarchie zonder politieke bevoegdheden is. Dan maakt hij een kans als verbindende vorst. Als hij echter meent dat hij een actieve rol kan blijven spelen in het politieke schaakspel van ons land, dan is de monarchie in België ten dode opgeschreven.

DOOR PATRICK MARTENS, FOTO’S SASKIA VANDERSTICHELE

‘De regels van de monarchie in België dateren uit de tijd dat de dieren nog spraken en de mensen niet zo oud werden.’

‘Het verbaast me dat de politici in ons land zo gemakkelijk het gezag van Laken aanvaarden bij de vorming van een regering. Ook De Wever heeft dat in 2010 gedaan.’

‘Als de monarchie wil overleven, moet ze een nieuwe functie zoeken.’